Franciszek Szlachcic (1920–1990). Biografia między służbami specjalnymi a polityką - ebook

WYKAZ SKRÓTÓW

Organizacje i instytucje

AK – Armia Krajowa

AL – Armia Ludowa

BP – Biuro Polityczne

CKKP – Centralna Komisja Kontroli Partyjnej

CKKR – Centralna Komisja Kontrolno-Rewizyjna

CSK – Centralne Stanowisko Kierowania

GL – Gwardia Ludowa

IPN – Instytut Pamięci Narodowej

KC – Komitet Centralny PZPR

KBP – Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego

KGB – Komitet Bezpieczeństwa Państwowego

KPCz – Komunistyczna Partia Czechosłowacji

KPP – Komunistyczna Partia Polski

KPZR – Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego

KW MO – Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej

KW PZPR – Komitet Wojewódzki PZPR

MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

MO – Milicja Obywatelska

MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych

NOW – Narodowa Organizacja Wojskowa

ORMO – Ochotnicza Rezerwa Milicji Obywatelskiej

OUN-UPA – Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów-Ukraińska Armia Powstańcza

PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe

POP – Podstawowa Organizacja Partyjna

PPR – Polska Partia Robotnicza

PUBP – Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

RWE – Radio Wolna Europa

RWPG – Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej

SB – Służba Bezpieczeństwa

SD – Stronnictwo Demokratyczne

SL – Stronnictwo Ludowe

UB – Urząd Bezpieczeństwa

WiN – Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość

WRN – Wojewódzka Rada Narodowa

WSNS – Wyższa Szkoła Nauk Społecznych przy KC PZPR

WUBP – Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego

ZBoWiD – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację

ZSL – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe

ZMP – Związek Młodzieży Polskiej

ZOMO – Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej

ZWM – Związek Walki Młodych

Archiwa

AAN – Archiwum Akt Nowych

ADH PRL – Archiwum Dokumentacji Historycznej PRL

AWP RF – Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej

CAW – Centralne Archiwum Wojskowe, Wojskowe Biuro Badań Historycznych

IPN BU – Instytut Pamięci Narodowej

IPN Bi – Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Białymstoku

IPN Kr – Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie

IPN Rz – Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie

RGANI – Rosyjskie Archiwum Historii Najnowszej

RGASPI – Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-PolitycznejNawet jeśli oddamy władzę, to my komuniści jesteśmy odpowiedzialni za okres od 1944 r., nikt tej odpowiedzialności nie zdejmie…1

Każda władza ma immanentną tendencję do deformacji, dlatego musi być przedmiotem szczególnej uwagi i kontroli. Dla prawdy, historii i sprawiedliwości należałoby ustalić i podać do wiadomości nazwiska odpowiedzialnych członków kierownictwa partii w latach 1948–1988 za przestępstwa, nadużycia i deformację. Dla uczciwości i w celach dydaktycznych należałoby także podać nazwiska tych władz partyjnych i państwowych, którzy mieli odwagę sprzeciwiać się (…). Doświadczenie dowiodło, że monopol władzy jest szkodliwy i kryzysogenny. Dlatego wyrzekając się monopolu, nie wolno dopuścić do monopolu władzy przez jakąś inną partię lub organizację2.

------------------------------------------------------------------------

1 F. Szlachcic, Fragment wypowiedzi w czasie konferencji pracowników nauk społecznych KC PZPR, 18 listopada 1988 r., IPN BU 0296/220/2, k. 230.

2 Idem, _Niektóre wnioski z historii Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 11 grudnia 1989_, _Z materiałów zespołu ds. oceny działalności PZPR ’89_, oprac. M. Gałęzowski, W. Janowski, G. Sołtysiak, Warszawa 2015.WSTĘP

Podstawowym powodem powstania tej publikacji był brak całościowej, opublikowanej monografii działalności Franciszka Szlachcica. Artykuł popularnonaukowy dotyczący krótkiego okresu największego znaczenia Szlachcica i jego upadku opublikował Paweł Sasanka3, pracę magisterską poświęconą tej postaci napisał zaś w 2011 r. Piotr Ciszecki pod kierunkiem prof. Jerzego Kochanowskiego4. Długo zastanawiałam się, jak postępować z udostępnioną mi przez Autora pracą. Przeczytawszy ją, postanowiłam zacząć od zera, w innym przypadku mogłoby bowiem dojść do przejęcia jej konstrukcji, sposobu myślenia, wykorzystanych źródeł i opracowań. Mam nadzieję, że zostanę dobrze zrozumiana i nie zostanie mi postawiony zarzut, iż ustalenia te pomijam czy też odrzucam. Fragment biografii ujmujący czas rządów Szlachcica na Warmii i Mazurach opracował Marcin Ślaski5. Ponownie w 2017 r. drogę do władzy „drugiego” sekretarza opisał Paweł Sasanka6.

Autorka niniejszej pracy „zaraziła się”, z początkowo dla siebie nieznanych powodów, postacią byłego ministra spraw wewnętrznych, opracowując biogram dla Polskiego Słownika Biograficznego7. Zarys biografii zapowiadający układ planowanej książki powstał w 2013 r.8 Wreszcie w czerwcu 2020 r. zaprezentowałam makietę książki na seminarium Zakładu Najnowszej Historii Politycznej Instytutu Studiów Politycznych Polskiej Akadami Nauk. W czasie tego spotkania padły liczne uwagi, sugestie i propozycje bardzo cenne dla całokształtu publikacji9. Obszerne fragmenty ukazujące biografię Szlachcica, ze szczególnym uwzględnieniem jego roli dla budowy polskiego wywiadu cywilnego, zawiera publikacja Zbigniewa Siemiątkowskiego10. Historyków dziejów najnowszych frapowała także rola Szlachcica w tzw. polskich miesiącach – Marcu ’68 i Grudniu ’7011.

Założeniem leżącym u źródeł powstania niniejszej książki było wypełnienie luki w historiografii Polski XX w. i biografistyki okresu powojennego. Z roku na rok, wysiłkiem badaczy, zapełnia się ona kolejnymi wydanymi pozycjami, wciąż jednak pozostaje wiele białych plam. Dotyczy to zarówno biografii konkretnych postaci, jak i całych grup; osób stojących na szczytach władzy, a także tych z drugiego czy też trzeciego jej szeregu12. Drugim powodem była chęć zmierzenia się z problemem źródeł powstania i zasad funkcjonowania elit władzy Polski powojennej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., dróg kariery, okoliczności awansu do kierownictwa, a także odejścia i podejmowania działalności na bocznym torze. Ciekawe i wymagające dalszych badań jest ustalenie miejsca i znaczenia poszczególnych osób z kręgów rządzących13. Ważnym założeniem było dołożenie cegiełki do mozolnie budowanego przez badaczy obrazu życia wewnętrznego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej14, obecnych w niej frakcji, podziałów i obozów politycznych, choć zmiany przynależności do obozów i frakcji poszczególnych działaczy mogą być niekiedy bardzo zaskakujące15. Wydaje się też, że część z obecnych w PZPR grup wpływów w dużej mierze została wykreowana przez media.

Sam tytuł książki wskazuje także, że jest ona próbą zmierzenia się ze sferą pogranicza polityki i służb specjalnych, opisania, w jaki sposób duch i sposób myślenia ludzi resortów siłowych przenikał do „cywilnego” centrum decyzyjnego, jak kadry wywodzące się ze służb przepływały do kierownictwa partii i administracji państwowej. Podobny zabieg zastosował we własnej autobiografii wykładowca Szlachcica, a następnie jeden z twórców koncepcji rozwoju informatyzacji i ewidencjonowania ludności Andrzej Targowski – tytułując swoje wspomnienia: _Informatyka bez złudzeń. 40 lat między informatyką a polityką i 20 lat między Polską a Ameryką_ (Toruń 2001). __ Również droga kariery bohatera tej książki rozpada się na dwie części – resortową i tę poza resortem. Pierwsza z nich obejmuje znaczną część życia – dwadzieścia sześć lat (1945–1971), poza resortem – biorąc pod uwagę życie czynne zawodowo – Szlachcic był przez trzynaście lat (1972–1985), a wliczając w to emeryturę, w czasie której nieustannie walczył, by ponownie zaistnieć w życiu PZPR – osiemnaście lat. Celem podjętej przeze mnie pracy była także próba odpowiedzi na pytania, co okazało się ważniejsze dla Szlachcica – resort czy partia i co tak naprawdę było zwieńczeniem jego kariery – czy członkostwo w Biurze Politycznym i piastowanie stanowiska sekretarza KC, czy też realna władza, którą posiadał jako minister spraw wewnętrznych?

Franciszek Szlachcic jest przykładem „resortowego dziecka” Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, jednak nie w znaczeniu dziedziczenia statusu policjanta, który przechodził z ojca na syna, ale budowania swojej kariery w resorcie bezpieczeństwa16. Zależało mi na poznaniu źródeł i drogi awansu ludzi służb specjalnych do struktur władzy PZPR, chciałam więc określić, jak znaczące było to zjawisko, czy partia broniła się przed tego typu awansem, na ile „bezpieczniacka przeszłość” takich osób, by użyć określenia Mieczysława F. Rakowskiego, pozostawała z nimi i była świadomie wykorzystywana, a na ile starały się one wymazać ją ze swoich życiorysów, wreszcie – czy stanowiła przeszkodę w ich dalszej karierze. Dla polskich oficerów UB i SB punktem odniesienia były awanse ludzi służb w ZSRR, w tym najbardziej spektakularna, ale długo trwająca droga do władzy Jurija Andropowa17.

Ważnym pytaniem okazała się sprawa przynależności pokoleniowej i samoidentyfikacji Szlachcica. Jaka była jego „mała ojczyzna” – kraina dzieciństwa i młodości? Jakie tradycje wyniósł z domu – i szerzej – oddziałującego na niego kręgu osób, jakie kompleksy i zmory przeszłości mu towarzyszyły, a wreszcie – jaki wpływ miał na tego polityka okres przedwojenny, czy stał się dla niego punktem odniesienia? Być może jest trochę racji w akapicie otwierającym wspomnienia Józefa Hena, gdzie stwierdza on, że ci, których dzieciństwo wypadało na czas przedwojenny, są jakby turystami w powojennej rzeczywistości, patrzą ze zdziwieniem na „krajowców”, nie do końca ich rozumiejąc18. Idąc tym tokiem rozumowania, trzeba przyjąć, że ci, którzy mają za sobą doświadczenie wojny, nie mogą pojąć tych, którzy jej nie przeżyli. Stale wyrzucają im niewdzięczność i brak ofiary. Parafrazując Charles’a Maurice’a Talleyranda, można powiedzieć: „Kto nie żył przed rewolucją…”. Należało także ustalić i ukazać moment zetknięcia się z ruchem komunistycznym oraz przyczyny nawiązania z nim trwałego związku – jest to wciąż niezwykle frapujące pytanie w konstruowaniu biografii działaczy komunistycznych. Kontynuując ten wątek, podjęłam próbę opisania, jakim człowiekiem partii na różnych etapach był Szlachcic, jak traktował swoją przynależność partyjną, co wpływało na jego decyzje – ideologia czy pragmatyzm?

Poszukiwanie więzi pokoleniowych przyniosło pytanie o to, czyj życiorys mógłby zostać uznany za równoległy do losów Franciszka Szlachcica. Uwidocznił się pewien rys wspólnoty z pokoleniem Ślązaków i Zagłębiaków – ze względu na miejsce urodzenia, biedę, pochodzenie z wielodzietnej rodziny, wyjazdy za chlebem. Pojawiły się także różnice – rodzina Szlachcica nie uczestniczyła w emigracji zarobkowej przed II wojną światową, a jest to motyw obecny np. w życiorysach Edwarda Gierka czy Zdzisława Grudnia. Podobne u przedstawicieli tego pokolenia są doświadczenia wojenne – wywożenie na roboty przymusowe, co spotkało np. Wiesława Ociepkę czy Jana Szydlaka.

Wspólnota doświadczeń i więzi była typowa dla żołnierzy Gwardii Ludowej i Armii Ludowej, zarówno w okresie wojny, jak i po jej zakończeniu. Przykładem życiorysu równoległego może być prawie rówieśnik Szlachcica, urodzony w 1925 r. we wsi Anatolka w powiecie miechowskim, pochodzący z wielodzietnej rodziny Henryk Słabczyk – partyzant GL-AL, a następnie milicjant, z ukończoną szkołą średnią i magisterium z historii w Wyższej Szkole Partyjnej, poprzednik Szlachcica w Stalinogrodzie (Katowicach), jego współpracownik w randze komendanta MO w Warszawie w marcu 1968 r. i główny uczestnik wydarzeń na Wybrzeżu w 1970 r. Ten równoległy życiorys został gwałtownie przerwany, gdyż Słabczyk zmarł bardzo młodo w 1973 r., w momencie, w którym Szlachcic był powoli odsuwany od władzy. Doświadczenie walki w partyzantce miał także równolatek, przyjaciel i wierny promotor Szlachcica w kierowanym przez siebie krakowskim tygodniku „Życie Literackie” Władysław Machejek, który przeżył swojego kolegę zaledwie o rok.

Patrząc na życiorysy równoległe, warto zadać także pytanie, czy Szlachcic mógł robić w życiu coś innego, jakie miał przed sobą inne drogi? Na pewno w grę wchodziła kariera _stricte_ milicyjna – jak w przypadku przywoływanego powyżej Henryka Słabczyka; kariera wojskowa – tu na myśl przychodzi Jan Gerhard, uczestnik walk we Francji w okresie II wojny światowej, oficer Wojska Polskiego, który za wszelką cenę chciał w wojsku, w służbie liniowej, pozostać19, więzień stalinowskiej Informacji Wojskowej – drogi jego i Szlachcica skrzyżowały się w sposób dramatyczny przy okazji poszukiwania zabójców Gerharda. Karierę wojskową wybrał także sąsiad z ziemi krakowskiej, pochodzący z miejscowości Roczyny w gminie Andrychów w powiecie wadowickim i młodszy o pięć lat Czesław Kiszczak, który dzielił ze Szlachcicem doświadczenie robót przymusowych w czasie okupacji niemieckiej, ostatecznie jednak rozwinął skrzydła w MSW – pozwoliło mu to na odejście od premierostwa, którego faktycznie nie objął. Możliwa była także droga partyjna z milicyjnym początkiem – poszedł nią śląski kolega Szlachcica Jan Szydlak, który po krótkim epizodzie milicyjnym wybrał partię, czy człowiek o zupełnie innej drodze życiowej i pochodzeniu – Leonard Borkowicz, który przez kilka miesięcy był zastępcą komendanta głównego MO Franciszka Jóźwiaka, by pozostać komunistą na peryferiach władzy20. Kariera partyjna biorąca swój początek w działalności w organizacjach młodzieżowych stała się udziałem rówieśnika Szlachcica, pochodzącego z wielodzietnej rodziny chłopaka z Sosnowca Wiesława Ociepki. Był on niewyróżniającym się działaczem ZWM i ZMP, funkcjonariuszem partyjnym, a potem następcą Szlachcica w MSW. Z kolei Edward Babiuch, pochodzący z Grabocina (a więc również Zagłębiak), był młodszy od Szlachcica o siedem lat, przyjaźnili się na etapie śląskim, później zaś rywalizowali o władzę „drugiego” sekretarza. Stanisław Kania przeszedł drogę typową dla działacza ZMP, przez pewien czas pozostawał z tyłu za awansowanym Szlachcicem, ale w jego rękach spoczywał nadzór nad służbami specjalnymi, co dało mu wreszcie stanowisko I sekretarza KC PZPR, z mocnym mandatem udzielonym przez IX Nadzwyczajny Zjazd partii, jak się okazało jednak – dość nietrwałym.

Dlaczego zatem, mając do dyspozycji różne ścieżki awansu i kariery, Szlachcic wybiera jednak drogę „bezpieczniacką” (czyli specjalną, związaną z policją polityczną)? Dzieli ją przez pewien czas ze swym szwagrem Stanisławem Wałachem, jego przełożonym w partyzantce i w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Chrzanowie, i z kolegą z Byczyny Janem Ćwikiem. Typowym „bezpieczniakiem” był lansowany przez Szlachcica na następcę w resorcie MSW gen. Henryk Piętek (partyzant GL-AL, zastępca Moczara), który przeszedł przez wszystkie szczeble kariery, włącznie z szefostwem departamentu. Innym bliskim Szlachcicowi człowiekiem wyrosłym z resortu był Józef Karkoszka, pnący się po szczeblach kariery od marca 1945 r. Był on związany z Departamentem I MSW, po czym przeszedł do Ministerstwa Spraw Zagranicznych do Departamentu Łączności21.

Gronem będącym punktem odniesienia dla Szlachcica jest na pewno poczet ministrów spraw wewnętrznych – w tym przypadku podjęłam próbę porównania ich rodowodów, dróg kariery i okoliczności odejścia, tym bardziej że Szlachcic, jako wiceminister, zastępował trzy osoby z tego grona – Władysława Wichę, Mieczysława Moczara i Kazimierza Świtałę, a jego zastępcą z kolei był następny minister spraw wewnętrznych Mirosław Milewski22.

Kluczowe dla biografii Szlachcica było wyjaśnienie jego przynależności do kształtujących się wewnątrz PZPR frakcji, koterii i grup wpływów. Czyim tak naprawdę był – używając terminologii przynależącej do francuskiej polityki – _poulain_? __ Kto był jego mocodawcą, patronem, promotorem? Starając się odtworzyć jego działania w latach sześćdziesiątych, szukałam cezury pozwalającej na uchwycenie momentu jasnego opowiedzenia się po stronie zwycięskiego w wyścigu do fotela I sekretarza Edwarda Gierka. Bardzo ważnym postulatem badawczym było dla mnie odtworzenie udziału Szlachcica w czystce „antysyjonistycznej” drugiej połowy lat sześćdziesiątych, a także ustalenie konkretnych działań i zakresu jego odpowiedzialności w czasie dramatycznych wydarzeń roku ’68 i ’70. Równocześnie istotną kwestią było opisanie bieżącej resortowej działalności Szlachcica jako wiceministra i ministra spraw wewnętrznych.

Trudnym i wymagającym zadaniem stało się ukazanie roli i pozycji Szlachcica w ścisłym kierownictwie PZPR w latach 1970–1974. Chodziło o wyznaczenie przybliżonego momentu początku spadku jego znaczenia, a wreszcie okoliczności ostatecznego upadku. Nie mniej istotne były jego przyczyny i ich względne uporządkowanie. Niezwykłym wyzwaniem okazała się próba odtworzenia sekwencji faktów wraz z uwzględnieniem czynnika radzieckiego, a także ustalenia składu i funkcjonowania grupy określanej mianem „franciszkanów” oraz dalszych losów jej członków.

Ważne było podjęcie tematu umiejscowienia Szlachcica w strukturach władzy centralnej w Polsce w odbiorze ZSRR, oceny jego działalności i jej wpływu na awans polityka, a także jego degradację. Próbowałam ustalić, kto i dlaczego kształtował opinię o Szlachcicu, zarówno jeśli chodzi o polskich działaczy partyjnych i państwowych, którzy mieli kontakty w Moskwie, jak i funkcjonariuszy oraz dyplomatów radzieckich, dokonujących oceny informacji przekazywanych różnymi kanałami. Można oczywiście uprościć tę kwestię i pisać o działalności „na licencji z Moskwy”, tudzież „z nadania moskiewskiego”. Można też używać skrótu myślowego, upatrując korzeni wszelkich podejmowanych działań w „agenturze” lub szukać odniesienia w postaci „namiestnika”, niemniej analiza dokumentów proweniencji radzieckiej wprowadza w historię PZPR pewne obszary światłocienia23. Rozpatrywanie relacji wewnątrzpartyjnych widzianych oczami Moskwy oraz relacje interpersonalne pomiędzy przywódcami partii i innymi członkami kierownictw PZPR i KPZR wymagają dalszych badań24. Nadal brakuje pełnego wydania dokumentów dotyczących spotkań dwustronnych oficjalnych i nieoficjalnych, rozmów, w tym także telefonicznych, które poszerzyłyby wiedzę o relacjach polsko-radzieckich na szczeblu partyjnym i rządowym w latach 1944–198925.

Ze względu na aktywność i dynamikę bohatera niniejszej monografii również okres „bycia w odstawce” wymagał ustalenia dążeń i priorytetów Szlachcica zarówno w czasie aktywnym zawodowo 1975–1985, jak i w ostatnich latach życia. W tych fragmentach opracowania starałam się odpowiedzieć na pytanie, kiedy, w jakich okolicznościach i w jakiej roli chciał on powrócić do kierownictwa. Istotna była reakcja na te dążenia jego byłych kolegów, zarówno z ekipy Gierka, jak i Kani oraz Jaruzelskiego. Ważną częścią tego okresu stało się ukazanie dążenia do „rehabilitacji” własnej osoby i ustalenia winnych kryzysu społeczno-gospodarczego, a także pytanie o faktyczne umiejscowienie Szlachcica w grupie „dogmatycznych” i „twardogłowych” – reprezentujących opcję proradziecką. Spore znaczenie miało ukazanie rozgrywki personalnej, za jaką można uznać próby wyjaśnienia afery „Żelazo” od 1984 do 1990 r. Wreszcie ważną cezurą w życiu osobistym i publicznym bohatera, którą również wzięłam pod uwagę, był ostatni zjazd PZPR i udział Szlachcica w ocenie działalności odchodzącej do historii partii.

Praca została oparta na szerokiej kwerendzie archiwalnej obejmującej archiwa polskie i rosyjskie. W archiwach polskich zbadałam materiały przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, głównie zespołu archiwalnego Komitetu Centralnego PZPR, dokonałam przeglądu posiedzeń instancji kierowniczych PZPR, tj. Biura Politycznego i Sekretariatu KC z lat 1970–1986, a także zasobu sekretariatu Edwarda Gierka (w tym w szczególności materiałów związanych z działaniami Szlachcica w kwestii zachodnioniemieckiej, wizyty prezydenta USA Richarda Nixona oraz sporu wewnątrz kierownictwa PZPR w latach 1974–1975 odnoszącego się do osoby Szlachcica). Sięgnęłam po materiały z teczki personalnej Franciszka Szlachcica. Przebadałam część Archiwum Dokumentacji Historycznej PRL w Pułtusku, zanim zostało ono rozproszone w wyniku działań władz Instytutu Pamięci Narodowej w marcu 2016 r., co poważnie utrudniło prace badawcze26. Na potrzeby monografii przeanalizowane zostały kolekcje Franciszka Szlachcica, Walerego Namiotkiewicza, Jana Ptasińskiego, Artura Starewicza, a także część Kolekcji wspomnień i relacji. W Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej objęłam badaniem sprawozdania, protokoły z narad i odpraw jednostek kierowanych przez Szlachcica w ramach Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Chrzanowie i Olkuszu, Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Krakowie, Olsztynie oraz Rzeszowie i Wojewódzkiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Publicznego, a następnie Komendy Wojewódzkiej MO w Katowicach. Przeanalizowałam materiały kolegium MSW z lat 1962–1971, w tym kolegium ds. bezpieczeństwa, dzienniki korespondencyjne jawne i tajne sekretariatu Franciszka Szlachcica jako wiceministra i ministra spraw wewnętrznych w latach 1962–1971, akta osobowe Szlachcica i jego spuściznę wspomnieniową. Badałam współpracę poszczególnych departamentów MSW z ich odpowiednikami w ramach Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR, a także protokoły spotkań kierownictwa ministerstwa z Władimirem Semiczastnym i Jurijem Andropowem. Ważnym źródłem informacji były materiały filmowe, a także nagrania. W Centralnym Archiwum Wojskowym analizowałam zespół Ruch Oporu 1939–1945. Armia Ludowa – wspomnienia i relacje uczestników, a także życiorysy i opracowania dotyczące funkcjonowania GL-AL w Zagłębiu Śląskim i na Górnym Śląsku.

W archiwach rosyjskich moje poszukiwania objęły Rosyjskie Państwowe Archiwum Historii Społeczno-Politycznej, a w nim teczki personalne elity władzy okresu gomułkowskiego i późniejszego: Władysława Gomułki, Zenona Kliszki, Edwarda Ochaba, Ignacego Logi-Sowińskiego, Bolesława Jaszczuka, Adama Rapackiego, Władysława Wichy, Jana Szydlaka, Edwarda Babiucha i Jana Ptasińskiego. W ponownie udostępnionym Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Najnowszej, przeniesionym z budynków administracji Prezydenta Federacji Rosyjskiej, udało mi się uzyskać dostęp do akt osobowych Franciszka Szlachcica27. Kwerendzie poddałam materiały Wydziału Łączności z Partiami Zagranicznymi KC KPZR. Wydział ten w 1957 r. został podzielony na dwie części – Wydział Zagraniczny ds. łączności z partiami komunistycznymi krajów socjalistycznych (w nim utworzono sektor Polski i Czechosłowacji) i Wydział Zagraniczny KC KPZR, koordynujący działania partii komunistycznych i robotniczych w innych krajach. Od 1970 r. funkcjonował sektor polski, tym samym sprawy polskie zostały oddzielone od czechosłowackich. W trakcie prac uzyskałam dostęp do archiwaliów partyjnych (także nie w pełnym wymiarze) do roku 1977. Są to informacje, analizy i zapisy rozmów z działaczami polskimi, zarówno tymi wywodzącymi się z PZPR, jak i ze stronnictw sojuszniczych, a także z działaczami państwowymi różnego szczebla, jak również raporty ambasady i konsulatów dotyczące wybranych dziedzin życia społeczno-politycznego PRL. Za okres 1957–1977 są dostępne częściowo materiały Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego kierowane do KC KPZR. Całość umożliwia odtworzenie szerszego obrazu ukazującego z jednej strony ocenę działań polskiego kierownictwa w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, a z drugiej poszczególnych członków tego kierownictwa i pozostałych uczestników sceny politycznej z punktu widzenia Moskwy. Ukazują one także działania samych przywódców PZPR, zawierają informacje, jakich udzielali, i opinie, jakie przekazywali na temat współtowarzyszy z kierownictwa. Pokazują niuanse gry o władzę i wpływy, a także eliminację konkurentów, co można było zaobserwować chociażby w relacji Szlachcica z Józefem Tejchmą czy Stanisława Kowalczyka ze Szlachcicem. Materiały z lat późniejszych, dotyczące spraw polskich, nadal są w dużej mierze niedostępne, poza znanymi i opracowanymi wyjątkami, głównie dotyczącymi okresu wprowadzenia stanu wojennego w Polsce28. Udało mi się również przeanalizować część materiałów w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej z zespołu Wydziału IV Europejskiego i jego części Referentury ds. Polski. Są to przede wszystkim materiały przekazywane przez ambasadę i konsulaty, a dotyczące procesów i wydarzeń zachodzących w Polsce29, a także sprawozdania delegacji, które odwiedziły Polskę. Materiały od około 1958 r. ukazują pośrednio rodzącą się „grupę katowicką” oraz rosnące zainteresowanie wypowiedziami jej lidera Edwarda Gierka i innych członków „grupy śląskiej”.

------------------------------------------------------------------------

3 P. Sasanka, _Wzlot i upadek drugiego sekretarza_, „Gazeta Polska” 2005, nr 22, s. 24–25.

4 P. Ciszecki, _Franciszek Szlachcic – biografia_, __ praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Kochanowskiego, Warszawa 2011 (maszynopis użyczony dzięki uprzejmości autora).

5 M. Ślaski, _Działalność polityczna Franciszka Szlachcica na Warmii i Mazurach w latach 1950–1953_, „Znad Pisy” 2003, nr 12, s. 133–150.

6 P. Sasanka, _Przyjaciel Moczara i Gierka. Franciszka Szlachcica droga do władzy_, _Yesterday. Studia z historii najnowszej. Księga dedykowana prof. Jerzemu Eislerowi w 65. rocznicę urodzin_, red. J. Olaszek i in., Warszawa 2017, s. 784–821.

7 _Szlachcic Franciszek 1920–1990_, „Polski Słownik Biograficzny” 2012, z. 198, s. 331–336. Krótkie noty biograficzne, ujmujące całokształt działalności Szlachcica, zamieścił w swoim opracowaniu T. Mołdawa, _Ludzie władzy 1944–1991. Władze państwowe i polityczne Polski według stanu na dzień 28 II 1991_, Warszawa 1991. Podobne noty, obejmujące okres piastowania kierowniczych stanowisk w urzędach bezpieczeństwa, opracowano dla krakowskiego okresu kariery Szlachcica, zob. W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, _Twarze krakowskiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Krakowie. Informator personalny_, Kraków 2006, s. 180; O. Dziechciarz, _Franciszek Szlachcic_, _Ludzie ziemi olkuskiej_, red. J. Nagawiecki, Olkusz 2009, s. 18–21. Dla okresu katowickiego krótki biogram przygotował W. Dubiański: _Kadra bezpieki 1945–1990. Obsada stanowisk kierowniczych w województwie śląskim/katowickim, bielskim i częstochowskim_, red. W. Dubiański, A. Dziuba, A. Dziurok, Katowice 2009, s. 476–477.

8 A. Sobór-Świderska, _Franciszek Szlachcic (1920–1990) – przyczynek do biografii „supergliny_”, „Dzieje Najnowsze” 2013, z. 2, s. 231–249.

9 Spotkanie odbyło się 19 czerwca 2020 r.

10 Z. Siemiątkowski, _Wywiad a władza. Wywiad cywilny w systemie sprawowania władzy politycznej PRL_, Warszawa 2009, s. 265–288.

11 W szczególności prace Jerzego Eislera: _Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje_, Warszawa 1991; _Polski rok 1968_, Warszawa 2006; _Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje_, Warszawa 2000.

12 Do pierwszej tych kategorii należy monografia M. Szumiły, _Roman Zambrowski 1909–1977. Studium z dziejów elity komunistycznej w Polsce_, Warszawa 2014. W tym samym roku Jerzy Eisler opublikował zbiorczą biografię I sekretarzy KC _Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR_ (Warszawa 2014). __ Robert Spałek podjął rozważania nad komunistami działającymi na licencji i bez licencji Moskwy (_Na licencji Moskwy. Wokół Gomułki, Bermana i innych (1943–1970_), Warszawa 2020). Wreszcie w 2021 r. ukazała się biografia ostatniego I sekretarza KC autorstwa Michała Przeperskiego, _Mieczysław F. Rakowski. Biografia polityczna_, Warszawa 2021_._ W kategorii drugiej na uwagę zasługuje opracowanie Katarzyny Rembackiej, _Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza (1912–1989)_, Szczecin–Warszawa 2020, a ze zbiorczych ujęć książka Piotra Brzezińskiego, _Zapomniani dygnitarze. Pierwsi sekretarze Komitetu Wojewódzkiego PPR/PZPR w Gdańsku w latach 1945–1990. Szkice biograficzne_, Gdańsk 2013. W najbliższym czasie pojawią się także żywoty równoległe: Katarzyny Kwiatkowskiej-Moskalewicz, _Biografia podwójna: Helena Wolińska i Włodzimierz Brus_.

13 Czyni to przykładowo Piotr Donefner, ukazując rolę Włodzimierza Sokorskiego w latach 1956–1972, zob. P. Donefner, _Włodzimierz Sokorski jako prezes Radiokomitetu w latach 1956–1972. Pozycja polityczna w elicie władzy_, „Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały” __ 2020, nr 18, s. 45–81.

14 Szczególne zasługi mają tutaj historycy prowadzący badania w ramach centralnego projektu badawczego IPN „Partia komunistyczna w systemie władzy w Polsce 1944–1989”­.

15 Imponującą pracę wykonał w tym względzie Przemysław Gasztold w publikacji _Towarzysze z betonu. Dogmatyzm w PZPR 1980–1990_, Warszawa 2019.

16 A zatem zupełnie inaczej rozumiem ten termin niż autorzy publikacji _Resortowe dzieci. Politycy_ Dorota Kania, Jerzy Targalski i Maciej Marosz (Warszawa 2016). Przykładem dziedziczenia statusu z ojca na syna może być według autorów Ryszard Sznepf (s. 482–502).

17 O pewnym przekleństwie, swoistym piętnie związanym z „kagiebowskim” pochodzeniem, pisała w odniesieniu do chyba najbardziej awansowanego człowieka służb specjalnych w historii Rosji Władimira Putina Krystyna Kurczab-Redlich (_Wowa, Wołodia, Władimir. Tajemnice Rosji Putina_, Warszawa 2016, s. 101–102, 413).

18 J. Hen, _Nie boję się bezsennych nocy_, __ t. 1, Warszawa 2013, s. 5.

19 Podobne rozterki związane z demobilizacją przeżywali Eugeniusz Szyr czy Piotr Jaroszewicz.

20 K. Rembacka, _Komunista na peryferiach władzy. Historia Leonarda Borkowicza 1912–1989_, Warszawa–Szczecin 2020.

21 Karkoszka utrzymywał kontakt listowny ze Szlachcicem także w latach osiemdziesiątych. Obaj mieli poczucie przynależności do elitarnej „grupy czekistów”.

22 Szlachcic podkreślał w swoich wspomnieniach, że z resortu chciał odejść „normalnie”. Dokonał porównania sytuacji byłych ministrów spraw wewnętrznych w ZSRR, krajach Bloku Wschodniego i krajach kapitalistycznych. Przywołał także anegdotę Breżniewa, który porównywał los nadzorców resortu spraw wewnętrznych do pieroga – dopóki jest on na patelni, dopóty dolewają tłuszczu, doprawiają, chuchają i dmuchają. Kiedy jednak spadnie na ziemię, zostanie rozdeptany, J.S. Mac, _Przesłuchanie supergliny_, Warszawa 1990, __ s. 51.

23 Prace nad biografią Szlachcica pozwoliły mi na dopracowanie i uzupełnienie kolejnej przygotowywanej monografii: _Międzypaństwowe i międzypartyjne związki polskiego i radzieckiego kierownictwa w latach 1944–1980. Kanały łączności, przepływ i obieg informacji_, w tym szczególnie jej dwóch rozdziałów obejmujących lata 1956–1970 i 1971–1980, a przede wszystkim części poświęconej kanałom łączności specjalnej, relacjom kierownictwa służb specjalnych obu krajów, roli ludzi szkolonych w ZSRR, znaczenia Grupy Operacyjnej kontrwywiadu SB kryptonim „Wisła” i jej odpowiednika ze strony KGB „Narew”, wymiany informacji, ich wagi i tego, czy były „docenione przez Przyjaciół”. Biografia Szlachcica pomagała też w ukazaniu kwestii walki grup i frakcji w PZPR, dobrego i złego PR poszczególnych działaczy i przekazu do Moskwy, szczególnie z wykorzystaniem kanału partyjnego i dyplomatycznego.

24 O relacjach pomiędzy Gierkiem i Breżniewem pisał Jakub Szumski, _Leonid_ _Brezhnev_ _and Edward Gierek: The Making and Breaking of an Uneven Friendship_, „The Soviet and Post-Soviet Review” 2018, vol. 45 (3), s. 253–286. Pewne światło na stosunek Moskwy do kierownictwa PZPR rzucają opublikowane dzienniki i zapis­ki Breżniewa oraz jego sekretarzy: _Леонид Брежнев. Рабочие и дневниковые записи: В 3 т._, __ сост. А.С. Степанов, А.В. Коротков, __ T. 1: Л. Брежнев, _Рабочие и дневниковые записи. 1964–1982 гг_; T. 2: _Записи секретарей приемной_ _Л.И. Брежнева. 1965–1982 гг._; T. 3: Л. Брежнев, _Рабочие и дневниковые записи 1944–1964 гг_, __ Москва 2016.

25 Przykładowo dla relacji radziecko-jugosłowiańskich duże znaczenie ma dwutomowe wydawnictwo: _Встречи и переговоры на высшем уровне руководителей СССР и Югославии в 1946–1980 гг._, ред. М. Милошевич, В.П. Тарасов, Н.Г. Томилина, Москва 2014.

26 Miało to związek z rozpoczętym w wyniku działań wdowy po Czesławie Kiszczaku poszukiwaniem materiałów podlegających przekazaniu do Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, a pozostających w rękach prywatnych. Kolekcja Franciszka Szlachcica znalazła się częściowo w IPN, a częściowo w AAN.

27 Teczki personalne kierownictwa gierkowskiego, a także późniejszego, znajdują się w tym archiwum, dostęp do nich jest mocno utrudniony, co nie znaczy, że niemożliwy. Historykowi pozostaje być cierpliwym. Są to materiały dotyczące: Edwarda Gierka, Piotra Jaroszewicza, Wojciecha Jaruzelskiego, Mieczysława Jagielskiego (f. 5, op. 109, d. 9673–9678), Stanisława Kani (f. 5, op. 109, d. 9362–9371), Stanisława Kowalczyka, Józefa Tejchmy (f. 5, op.109, d. 9608), Mirosława Milewskiego (f. 5, op. 109, d. 9462), Józefa Kępy (f. 5, op. 109, d. 9379) i in. W wypadku niektórych działaczy PZPR archiwiści RGANI nie potwierdzili faktu przechowywania teczek personalnych w tym archiwum, mimo że sygnatury są znane.

28 Niedostępność wynika w głównej mierze z braku ich opracowania, a także tłumaczenia na język rosyjski.

29 Materiały zawierają też informacje o życiu wewnętrznym PZPR, przebiegu walki z rewizjonizmem, grupie Kazimierza Mijala, sprawach personalnych PZPR, prasie i środowisku dziennikarskim.