Frania Tańska i tajemnica zaginionego obrazu - ebook

ROZDZIAŁ I
W KTÓRYM POZNAJEMY FRANIĘ TAŃSKĄ,
A W MUZEUM NARODOWYM DOCHODZI
DO ZUCHWAŁEJ KRADZIEŻY

Frania Tańska zjawiła się w Warszawie w roku 1922, by uciec od przeszłości. Boleśnie oberwała od wielkiej historii, która nie tylko zabrała jej pierwszą młodzieńczą miłość, ale i zburzyła plan na całe życie, zakładający rodzinną sielankę na mazowieckiej prowincji. Frania chwilowo odmawiała stworzenia dla siebie nowego scenariusza, życie bowiem straciło dla niej sens, a nie targnęła się na nie tylko ze względu na matkę.

W mieście nie zaznała ukojenia, przynajmniej nie od razu, znalazła za to pracę w Muzeum Narodowym przy ulicy Podwale 15, tym samym, które niemal dziesięć lat później przeniesiono do nowej siedziby przy Alejach Jerozolimskich. Znalazła również dwoje serdecznych przyjaciół – Lolę Nowicką, reporterkę rubryki towarzyskiej w „Tygodniku Wytwornym”, i Sándora Bercsényiego, Węgra, który nagminnie łamał kobiece serca i towarzyskie normy. Ta druga skłonność była zresztą fundamentem ich przyjaźni. Frania również miała na koncie liczne występki przeciwko obowiązującym zasadom, co zresztą szeroko komentowano. Za jej plecami, rzecz jasna.

Cała trójka mogła pozwolić sobie na nieskrępowane korzystanie z uroków życia w Warszawie, co wcale nie było w owych czasach przywilejem powszechnym. Większość mieszkańców stolicy ledwo wiązała koniec z końcem i tłoczyła się w przepełnionych klitkach o wątpliwym standardzie. Miasto co prawda rosło w oczach, w centrum pięły się ku niebu nowe, secesyjne kamienice, a na przedmieściach, pochłaniających kolejne wioseczki, wyrastały jak grzyby po deszczu kwatery robotnicze i czynszówki. Wszystko to jednak nie wystarczało wobec ciągle napływających nowych mieszkańców. Przybywali z całej Rzeczypospolitej, jej kresów, a nawet spoza granic – arystokraci, artyści, babiny w kwiecistych chustkach i robotnicy w znoszonych kapotach, Żydzi w chałatach, mundurowi oraz całe rzesze ludzi niewyróżniających się ani strojem, ani fizjonomią. Na ulicach język polski ze wszystkimi swoimi regionalizmami mieszał się z jidysz. Można było usłyszeć rosyjski, niemiecki czy francuskie merci i s’il vous plaît, rzucane przez subiektów i fryzjerów w co elegantszych lokalach usługowych.

W tym wielokulturowym, pełnym skrajności mieście kwitło bujne życie towarzyskie. Cała Warszawa – ta biedna i ta bogata, polska i żydowska, wykształcona i ledwie składająca litery – tańczyła, śmiała się, piła i chadzała do kabaretów i teatrów rozmaitej proweniencji. Frania, Lola i Sándor nie żałowali czasu, nakładów finansowych i zdrowia, by dotrzymać jej kroku. Przy czym Sándor bywał na warszawskich salonach dla czystej przyjemności, Lola dla utrzymania z trudem zdobytego statusu, a Frania – dla zapomnienia.

Trzeba przyznać, że wszystko, co robiła w owym czasie, było podporządkowane właśnie temu jednemu celowi – zapomnieniu. Praca w muzeum szczególnie dobrze się do tego nadawała. Dla Frani, która sama od czasu do czasu sięgała po pędzel, było to miejsce szczególne. Pełne ukrytych na płótnach znaczeń, zamrożonych na wieki ulotnych chwil i oczywiście kolorów, które lubiła nazywać po swojemu. To, co dla innych było po prostu żółte, ona na własny użytek musiała określić jako kolor kwiatu mlecza, mokrego piaskowca, piersi pliszki czy jeszcze inaczej. Przecież to były zupełnie inne barwy i dziwiło ją, że niemal wszyscy dookoła zadowalali się tak nieprecyzyjnym słowem jak „żółty” albo „niebieski” czy „zielony”. Te to miały dopiero zawrotną liczbę wariantów! Okazji do takich analiz kolorystycznych nie brakowało. Kolekcja muzeum rosła w szybkim tempie dzięki wysiłkom dyrektora i pracowników, którzy chwytali się najróżniejszych sposobów, by poczynić udane zakupy i przyciągnąć hojnych darczyńców. I właśnie podczas jednego z przyjęć dla uhonorowania trzech benefaktorów doszło do przedziwnego incydentu, który zapoczątkował serię wypadków o dramatycznym obrocie.

Ale po kolei.

PIĄTEK, 29 SIERPNIA 1924 ROKU

Frania Tańska śpieszyła w dół ulicy Podwale, wymachując torebką. Jej długie rude włosy wymknęły się z pośpiesznie wykonanego upięcia. Rozwiane były również poły płaszcza z cienkiej bawełny i sukienka w kolorze chabrowym.

Dotarła wreszcie pod numer 15 i pchnęła oburącz ciężkie dębowe drzwi. Minęła pustą stróżówkę, która – swoją drogą – pusta być nie powinna, i po szerokich kamiennych schodach, przeskakując co drugi stopień, wbiegła do głównej galerii malarstwa polskiego na pierwszym piętrze. Tu zwolniła wreszcie kroku i zwróciła spojrzenie ku ścianie gęsto obwieszonej obrazami. Zajmowały każdy centymetr wolnej przestrzeni. Stłoczone były od podłogi aż po wysoki sufit. Denerwowało to Franię, ponieważ zakłócało odbiór poszczególnych dzieł. Ledwo dostrzegła jakiś interesujący szczegół, powiedzmy – wyciągnięte w galopie końskie pęciny, a już o uwagę dopraszały się elementy uzbrojenia któregoś z królów uchwycone na płótnie powyżej. Ale nim zdążyła skupić się na słonecznym blasku odbijającym się w napierśniku, z obrazu obok wołały ją roztańczone kłosy zbóż.

Muzeum było wypełnione po brzegi. Czas najwyższy, by znaleźć dla niego nową siedzibę, mogącą pomieścić rosnącą kolekcję. Mówiono o tym już od dawna, zakupiono duży plac, rozpisano nawet otwarty konkurs na projekt gmachu. Na razie jednak budowa się nie rozpoczęła.

Frania tak zapatrzyła się na obrazy, że nie zauważyła stojącej na środku skrzyni wielkości krowy. Zderzenie było bolesne.

– Jasna cholera i nóżki baranie! – zaklęła pod nosem.

Z drugiej strony skrzyni, niczym klaun na sprężynie wyskakujący z pudełka, ukazał się Romuś Paprotek, muzealna złota rączka.

– Uszanowanie! – Uśmiechnął się szeroko.

Frania odpowiedziała na powitanie i zaczęła masować kolano, które ucierpiało w zderzeniu ze skrzynią.

W tej samej chwili do galerii przydreptał kustosz Skiełło. Był dumnym posiadaczem bujnych wąsów, płynnie przechodzących w bokobrody, co dodawało jego fizjonomii powagi i skutecznie odwracało uwagę od przerzedzonych na czubku głowy włosów. Odznaczał się niskim wzrostem i pokaźnym brzuchem, który był efektem miłości do cukierków i czekolady. W kieszonce surduta zawsze nosił pudełko karmelków i święcie wierzył, że zawarty w nich cukier nie tylko krzepi, ale i koi nerwy. A te kustosz miał od czasów wojny skołatane, w związku z czym porzucił służbę wojskową na rzecz służby sztuce. Patrząc na jego okrągłą postać i nerwowe ruchy, trudno było uwierzyć, że jeszcze kilka lat wcześniej był on sprawnym kawalerzystą, który poprowadził swój pułk do niejednego zwycięstwa.

– Jest! Wspaniale! – Zatarł pulchne ręce i obszedł skrzynię dookoła. Patrzył przy tym z taką czułością i zachwytem, jakby sama skrzynia zbita z prostych sosnowych desek była rzadkim dziełem sztuki.

Romuś wyciągnął z kieszeni młotek oraz zakrzywioną łapkę do gwoździ i spojrzał wyczekująco na kustosza.

– Otwieramy! – powiedział Skiełło.

Paprotek sprawnie podważył wieko opatrzone napisem: „Ostrożnie!”. Kiedy opadło z hukiem na podłogę, nieliczni o tej porze zwiedzający podeszli zaciekawieni i wyciągając szyje, próbowali zajrzeć do środka. Kustosz Skiełło drżącymi dłońmi rozgarnął wióry zabezpieczające znajdujący się w skrzyni obraz. Było ich jednak tak dużo, że nie mógł się przez nie przekopać. Udało mu się jedynie odsłonić fragment ramy.

– Wyciągamy! – zarządził.

Romuś skinął na stojącego w grupce gapiów stróża, pana Miecia. Złapali we dwóch znajdujący się w skrzyni obraz i unieśli. Ukazał się jego górny fragment – bezlistne korony drzew, skrawek sinego nieba.

– Ciężki jak diabli – stęknął pan Mieciu.

– Ostrożnie, panowie, ostrożnie! – Kustosz Skiełło przestępował z nogi na nogę.

Obraz podniesiono wyżej, tuż ponad krawędź skrzyni. Zebrani wokół wydali zgodny okrzyk zachwytu. Na tle pokrytego śniegiem lasu ukazała się poderwana do lotu smukła ptasia sylwetka – rozpięte skrzydła o ciemnym umaszczeniu, pierś w szaro-białe pasy, czarny nakrapiany ogon.

– Kukułka – wyszeptała Frania. Głos uwiązł jej w gardle z wrażenia. Ptak był wybornie oddany.

– Wieszamy, panowie! – Kustosz przetarł spocone czoło chusteczką.

Pan Miecio z wysiłku aż poczerwieniał na twarzy. Zrobił niepewny krok na ugiętych nogach i niemal stracił równowagę, gdyż Paprotek, silny i wyprostowany jak struna, ruszył w przeciwnym kierunku. Obraz zakołysał się niebezpiecznie.

– Ostrożnie! – powtórzył kustosz, łapiąc się za serce. Frania zagryzła dolną wargę, niezbyt starannie ukarminowaną szminką.

Przez chwilę naradzali się nerwowo, obracali to w prawo, to w lewo, wreszcie chwiejnym, acz w miarę skoordynowanym krokiem ponieśli obraz w stronę przygotowanego miejsca na ścianie.

– W prawo! Trochę bardziej w prawo! – huknął kustosz. – Dobrze! Mamy go!

Wreszcie udało się zaczepić przymocowaną z tyłu linkę o hak. Romuś powoli wypuścił z rąk ramę. Bujała się przez chwilę, cichutko szurając o ścianę. Zebrani w galerii patrzyli w milczeniu na rozkołysaną kukułkę, a ona wbijała w nich swe bursztynowe oko. To była jedyna plama koloru w czarno-białej kompozycji.

Kiedy obraz ostatecznie znieruchomiał, pierwszy odezwał się kustosz Skiełło:

– Wspaniały, wspaniały! Proszę tylko spojrzeć na te detale, te piórka! Co za dynamika!

– Znakomity – przyznała Frania.

Pomyślała przy tym o niedokończonej martwej naturze z bażancimi piórami, która czekała w jej własnej pracowni w domu, i poczuła ukłucie zazdrości.

Zwiedzający galerię, przyciągnięci na chwilę przez Kukułkę, zaczęli się rozchodzić.

– Coś w tym obrazie, uważa pan, nie gra. – Stróż podrapał się po głowie.

Kustosz poróżowiał z oburzenia.

– Panie Mieczysławie, co też pan opowiada! To obraz Józefa Chełmońskiego! Coś tu nie gra, dobre sobie! – Kustosz Skiełło sięgnął do kieszonki surduta po pudełko karmelków piersiowych Wedla. Otworzył je i podsunął Frani. Podziękowała, za to Romuś i pan Miecio chętnie się poczęstowali.

– Wiem! – Paprotek szturchnął stróża w bok. – Rama!

– Rama?

– Za bardzo zdobna, nie pasuje. Panie kustoszu, skoczę do składziku i zbiję jakąś prostszą.

– Nie, nie! – Kustosz Skiełło omal nie zakrztusił się karmelkiem. – Ten obraz to nie darowizna. To depozyt. Hrabia Kozieliński jedynie użycza go nam na kilka miesięcy. Prosił, by nie zmieniać ramy.

Zapadła chwila milczenia. Cała czwórka odsunęła się kilka kroków do tyłu, by mieć lepszy widok. Romuś Paprotek ssał cukierka, głośno cmokając.

– Wygląda, jakby miała wylecieć z obrazu – powiedział.

– Kukułeczko, panieneczko, z paproci i ziela, powiedz mi, ile lat do mego wesela – zarechotał pan Miecio, po czym mlasnął i głośno rozgryzł karmelka.

Frania zamarła. Też kiedyś wypowiedziała te słowa, wsparta na ramieniu Sewera w pachnącym sosną mazowieckim lesie. Była wtedy taka szczęśliwa.

Głos kustosza Skiełły przeciął nić wspomnień.

– Pani Franciszko, proszę wprowadzić Kukułkę do katalogu. A wy, panowie, zabierzcie stąd tę skrzynię i przymocujcie tabliczkę. Panie Mieczysławie, czy pan nie powinien pilnować wejścia?

Stróż zbladł i popędził na dół. Po chwili zniknął i Roman.

– Wspaniały! Wspaniały! – wymamrotał kustosz Skiełło, oddalając się nieśpiesznie z rękami złożonymi na brzuchu.

Frania została sama przed obrazem. Kukułka rozświetlona miękkim, rozproszonym światłem zajmowała jego centralną część. Czernie i szarości w upierzeniu zostały subtelnie zestrojone. Była doskonała. Ale... pan Miecio miał rację, rzeczywiście coś tu nie grało. I chyba nie była to barokowa rama.

– Podoba się pani? – usłyszała nagle za plecami.

Odwróciła się. Wysoki, chudy jegomość w dobrze skrojonym garniturze uśmiechnął się przyjaźnie.

– Bardzo!

– Pani pozwoli, Antoni Kozieliński. – Skłonił się.

– Ach, to pan! – Franię zaskoczył młody wiek hrabiego, który nie mógł mieć więcej niż trzydzieści lat. – Jakże miło, że użycza nam pan takiego dzieła. Franciszka Tańska, pracuję w muzeum. – Wyciągnęła ku niemu dłoń. Pochylił się i złożył na niej pocałunek. Okrągłe okulary w srebrnych oprawkach zsunęły mu się przy tym na czubek prostego nosa.

– Wierzę, że tu jest bezpieczniejsze. U mnie właśnie trwa remont – odpowiedział, poprawiając kciukiem okulary. – A przy okazji szersza publiczność może poznać Kukułkę. To akurat mniej znany obraz Chełmońskiego, nigdy nie był wystawiany.

– Kustosz Skiełło wspominał, że znał pan osobiście artystę.

– Owszem.

Podszedł bliżej. Złożył ręce na plecach i pochylił się w stronę obrazu. Studiował go z wyraźnym upodobaniem.

– Lubię kukułki – powiedział. – Czy pani wie, że podrzucają potomstwo innym ptakom? To się może wydawać samolubne, nawet okrutne. – Odwrócił się w jej stronę. – Ale ja myślę, że jest to przejaw desperackiej miłości. Porzucają swoje pisklęta, dając im tym samym szansę na życie. Jest w tym bolesnym wyborze piękno, nie uważa pani?

– Ciekawe spostrzeżenie, choć sama nie ujęłabym tego w ten sposób. Tak czy inaczej, ptaki to bardzo wdzięczny temat. A ten obraz bez wątpienia silnie działa na odbiorcę.

Pokiwał głową.

– Proszę mówić dalej.

– Przyciąga, hipnotyzuje, zachwyca – powiedziała. – Bez wątpienia. Ale wzbudza też niepokój.

Spojrzał na nią zaskoczony.

– Niepokój? Nie rozumiem. – Poprawił okulary, które ponownie zsunęły mu się z nosa.

– Ja też nie. – Uśmiechnęła się. – Przynajmniej na razie.

Hrabia Kozieliński odwrócił się w stronę obrazu. Zaczął przyglądać mu się uważnie od góry do dołu, jakby czegoś w nim szukał.

– Na mnie już czas – powiedziała Frania. – Do zobaczenia jutro.

Nie odpowiedział. Był całkowicie pochłonięty studiowaniem Kukułki.

*

Skład Towarów Węgierskich Sándora Bercsényiego znajdował się na końcu ulicy Żurawiej, tej samej, przy której mieszkała Frania. Nazwa tego przybytku była myląca, gdyż oferował on zasadniczo tylko jeden produkt – tokaje, na dodatek wszystkie z tej samej winnicy. Wewnątrz było jasno, a to za sprawą regularnie bielonych ścian i dużych okien, które mimo że pokryte warstwą ulicznego kurzu, wpuszczały do pomieszczeń na parterze dużo światła.

W rogu, na podniszczonym, choć eleganckim fotelu, pamiętającym jeszcze czasy rozbiorów, przesiadywał młody chart o imieniu Balaton. Na ścianach wisiały rzędy szerokich bukowych półek zapełnionych butelkami z białego szkła, pięknie eksponującego ich bursztynową zawartość. W podłodze, za prostym kontuarem pomalowanym na zielono znajdowała się klapa, a pod nią kręte metalowe schody prowadzące w głąb piwnicy. To tam, w niewielkich dębowych beczkach dojrzewały młodsze roczniki wina regularnie zwożone tu z Węgier. Po odleżeniu stosownego czasu Sándor rozlewał je do butelek, które wędrowały na górę, na bukowe półki. Puste beczki wysyłano zaś z powrotem na Węgry, robiąc miejsce kolejnym.

Frania lubiła zaglądać do Sándora po pracy. Ich zażyłość narodziła się dwa lata wcześniej, tuż po jej przeprowadzce do Warszawy, kiedy to wbrew dobrym obyczajom pchnęła drzwi składu opatrzone dzwonkiem i zakupiła pierwszą w życiu butelkę tokaju. Sándorowi spodobała się ta dziwna niezależność. W końcu nie każda panna z dobrego, ziemiańskiego domu – a nie miał wątpliwości, że właśnie takową miał przed sobą, kiedy pakował dla niej w biały szeleszczący papier butelkę szamorodniego rocznik 1916 – miała odwagę na podobne zakupy w przybytku takim jak jego skład, i to w świetle dnia. Bogate warszawskie i podwarszawskie domy oczywiście zaopatrywały się u niego w całe skrzynki wina, ale wysyłano po nie raczej kucharzy czy służących, ewentualnie proszono o dowóz. Kobieta, i to kupująca butelkę – jak się domyślił – jedynie na własny użytek, była zjawiskiem tak rzadkim jak łoś na węgierskiej równinie. Choć, gwoli ścisłości, musiał przyznać, że jego zainteresowanie nową sąsiadką podsyciły również spływające na gładki dekolt rude loki i oczy w kolorze migdałów. Z czasem Frania zaczęła wpadać do Sándora nie tyle po butelkę wina, co na pogawędkę, aż wreszcie wizyty w Składzie Towarów Węgierskich przerodziły się w stały element jej powrotów z muzeum do domu.

– Służę. – Sándor podał jej ogień, jak tylko wcisnęła się na fotel obok Balatona i wyciągnęła z torebki srebrną papierośnicę. – Jesteś bardziej zasępiona niż zwykle. – Oparł się o kontuar i spojrzał na nią badawczo.

Zaciągnęła się papierosem.

– Widziałam dzisiaj obraz.

– I co?

– I nic. Przywołał wspomnienia.

– Złe?

– Dobre. Bardzo dobre.

– Zatem o co chodzi?

Uciekła przed jego spojrzeniem i zwróciła oczy ku sufitowi, pod którym wiła się cienka smuga papierosowego dymu.

– Wiesz, jest w tym obrazie coś niepokojącego. Mam złe przeczucia. Zresztą sam jutro zobaczysz – powiedziała po chwili milczenia. – Będziesz?

Przytaknął i mrugnął do niej. Jego brwi żyły własnym życiem, niemal tańczyły na czole, a prawa wykonywała od czasu do czasu skłon w dół, gdy puszczał do kogoś oko. Ten niepozorny ruch miał w przypadku Sándora wiele znaczeń. Raz był niczym przyjacielskie klepnięcie w plecy, innym razem oznaczał nić porozumienia lub współczucie, najczęściej jednak był przejawem flirtu. Frania, wciąż jeszcze mierząca się z bolesną przeszłością, nie zwracała na nie uwagi, ale większość kobiet obdarzonych przez Sándora owym mrugnięciem oblewała się rumieńcem zadowolenia. Podobał się kobietom. Nosił się elegancko, choć – jeżeli tylko sytuacja na to pozwalała – rezygnował z krawatów i muszek, pozostawiając kołnierzyki białych koszul nonszalancko rozpięte. Miał ciemne, gęste włosy, opadające na oczy. W Warszawie mówiono o nim, że jest podwójnym szpiegiem, bałkańskim księciem, obłąkanym alchemikiem. Niewykluczone, że wiele z tych plotek sam wypuszczał w świat.

Balaton wyprostował łapy, spychając Franię na krawędź fotela.

– No już dobrze, wygrałeś. – Pogładziła go po głowie i podeszła do kontuaru. – Sándor, czy ty wierzysz w ludowe przesądy?

– Ależ, Franiu, wiesz przecież, że ja w nic nie wierzę. – Znowu do niej mrugnął. – Dlaczego pytasz?

– Bez powodu – skłamała.

Zgniotła resztkę papierosa w porcelanowej popielniczce podsuniętej przez Sándora.

– A ty wierzysz? – zapytał.

– Odpowiem ci za jakieś piętnaście lat, jeżeli spełni się pewna kukułcza wróżba.

Roześmiał się.

– Wypijmy za ludową mądrość!

Zanurkował pod kontuar. Zabrzęczały potrącone butelki. Po chwili wynurzył się z dwoma kieliszkami z grubo ciętego szkła. Mrugnął do Frani, podszedł do jednej z półek i ściągnął pierwszą z brzegu butelkę. Spojrzał na etykietkę i pokiwał z aprobatą głową. Z kieszonki kamizelki wyciągnął korkociąg. Kiedy korek ustąpił z przyjemnym pyknięciem, Sándor rozlał wino do kieliszków, rozchlapując część na kontuar przez nieuwagę.

– Na zdrowie. Egészségetekre!

Skinęła głową i uniosła kieliszek.

– Jak interesy? – zmieniła temat.

Nie odpowiedział, tylko uśmiechnął się szeroko. Podszedł do drzwi i zawiesił na nich tabliczkę z napisem: „Zamknięte”. Po czym sięgnął po opartą o kontuar wiolonczelę i przystąpił do wykonywania Koi Nidrei.

Cały Sándor! Frania była pewna, że na polskim upodobaniu do dobrych węgrzynów zbija fortunę. Jego sukces był po trosze dziełem przypadku, a po trosze skutkiem skomplikowanej rodzinnej historii. Babka Sándora, córka polskiego magnata, swego czasu popełniła mezalians z miłości. Wyszła za austro-węgierskiego posła i wyjechała do Budapesztu. Żadne z trojga jej dzieci nie mówiło płynnie po polsku, za to świetnie po węgiersku i niemiecku, co uznała za swoją życiową porażkę i postanowiła nadrobić w kolejnym pokoleniu. Sándor, najstarszy wnuk, do którego konsekwentnie zwracała się: Aleksandrze, stał się głównym obiektem jej pedagogicznych wysiłków. Trzeba przyznać, że odniosła sukces. Sándor posługiwał się bez problemu trzema językami. Pierwsze słowo, jakie padło z jego ust, było polskie i ku zaskoczeniu wszystkich brzmiało: „bursztyn” – tyleż trudne do wymówienia, co egzotyczne na Węgrzech. Polszczyzna Sándora była dokładnie taka jak jego babka eksmagnatka – elegancka, z odrobiną staroświeckiej patyny. Frania bardzo lubiła go słuchać, nieważne, o czym mówił.

Kiedy Sándor ukończył lat osiemnaście, rodzina uznała, że nadszedł czas, by odbył zwyczajową podróż po Europie. Zaopatrzony stosownie na drogę, zamiast do Wiednia, tak jak przykazał mu ojciec, Sándor udał się w przeciwnym kierunku i wylądował we Lwowie. Po czym, dalej ignorując rodzicielskie nakazy, ruszył na północ. W międzyczasie wybuchła wielka wojna, która przeszkodziła mu w dalszej podróży, czym Sándor szczególnie się nie przejął, bo w Królestwie Polskim czuł się jak u siebie. Po wojnie, wbrew wezwaniom do powrotu do rodzinnego majątku nad Bodrogiem, na nowy dom wybrał Warszawę, miasto literatów i artystów, które jako stolica niepodległego państwa właśnie otwierało nowy rozdział w swoim dotąd dość prowincjonalnym życiu. Zupełnie jak Sándor.

*

Po krótkiej wizycie u Sándora, potykając się o nierówności chodnika, Frania wróciła do domu z mocnym postanowieniem kontynuowania prac nad własnym, nieskończonym od dwóch lat obrazem. Tytuł roboczy dzieła, jak i sama koncepcja ulegały ciągłym zmianom. Chwilowo stanęło na martwej naturze z bażancimi piórami. Miały symbolizować nowy początek i gotowość do lotu. Frania bezskutecznie poszukiwała jej w zakamarkach swojej duszy, toteż na razie mogła się pochwalić jedynie znikomymi postępami. Podejrzewała, że problem tkwi w bażantach, które najczęściej wędrują przez pola, kołysząc się na boki, a jeśli już lecą, to jakoś tak nisko nad ziemią i raczej powoli. Zamówiła więc u Rasmusa, młodego Cygana kręcącego się po śródmieściu, porządne pióro orlika grubodziobego, ptaka, który – jak powszechnie wiadomo – wzbija się wysoko. Rasmus pobrał opłatę pięćdziesięciu złotych z góry i kazał czekać. Realizacja takiego zamówienia musi potrwać, za piórami trzeba się nachodzić, i to najczęściej po jakichś trzęsawiskach, tłumaczył. Mijały tygodnie, a pióra jak nie było, tak nie ma; Rasmus przepadł jak kamień w wodę. Na razie musiała więc zadowalać się bażancimi.

Frania odsłoniła zasłony w pracowni tak zdecydowanym ruchem, że aż jęknęły karnisze. Miękkie popołudniowe światło rozświetliło stojący pod oknem stolik przykryty serwetą z koronki koniakowskiej. Obok kryształowej miseczki z pomarszczonymi już jagodami – ostatnimi w tym roku – leżały pióra. Przesunęła palcami po jednym z nich i mimo woli wróciła myślami do Kukułki. Lotki na obrazie były miękkie, aksamitne, widać było oko i rękę mistrza. A jednak coś było nie tak. Tylko co? Krążyła przez dłuższą chwilę niespokojnie po pracowni. Wreszcie podeszła do sztalug, na których stał niedokończony obraz. Wzięła pędzel i przyłożyła do płótna w miejscu, w którym miseczka stykała się z serwetą. Zamiast delikatnego półcienia pojawiła się plama. Frania prychnęła niezadowolona.

W jej rodzinnym domu w Leosinie było bardzo dużo obrazów. Miała kilkanaście lat, kiedy na jednym z pejzaży przedstawiających łany pszenicy domalowała kilka chabrów. Innym razem do martwej natury wiszącej w gabinecie ojca dodała śliwkę, co było dość zabawne, bo na obrazie były już irysy, a przecież każdy wie, że kiedy kwitną irysy, to nie ma jeszcze śliwek. Wspaniale się jednak razem komponowały i Frania sama przed sobą przyznawała nieskromnie, że pięknie wyszedł jej siny nalot na matowej skórce.

Afera wybuchła, kiedy na portrecie babki Katarzyny domalowała kieliszek wiśniówki. Był to zabieg tyleż artystycznie udany, co niefortunny. Babka nie piła z zasady i uważała, że kobiecie sięganie po alkohol nie przystoi. W ogóle stroniła od wszelkich życiowych uciech, przestrzegała skrupulatnie wszystkich postów i najchętniej przesiadywała w rodzinnej kaplicy. Niedopity kieliszek wiśniówki na stoliczku obok uchwyconej w zadumie babki całkowicie zmieniał wyraz dzieła i mógł skłonić potomnych do błędnych wniosków, co było oczywiście niewybaczalne. Rodzinne śledztwo dość szybko doprowadziło do Frani. Dostała zakaz dotykania obrazów i – własne płótna. Tak się zaczęło jej malowanie na poważnie. Tworzyła przede wszystkim pejzaże, sad za dworem, mgły podnoszące się rankiem znad łąk, pochyloną od starości gruszę między łanami pszenicy... Próbowała uchwycić na płótnie swój mały, bezpieczny świat i była w tym naprawdę dobra. Kiedyś namalowanie głupiej miski z jagodami nie było dla niej żadnym artystycznym wyzwaniem. A dziś?

Odejście Sewera wszystko zmieniło. Odtąd ciemność i gorycz wylewały się z niej za każdym razem, gdy sięgała po pędzel. Liczyła, że wyjazd do Warszawy coś zmieni, wróci dawna radość tworzenia. Na próżno. Spod ręki Frani od lat nie wyszedł ani jeden ukończony obraz.

Złapała miskę z jagodami i poszła do kuchni. Marynia, służąca Frani, pochylona nad stołem obierała ziemniaki i ku uciesze siedzącego u jej stóp Józia głośno śpiewała:

Ej, przeleciał ptaszek kalinowy lasek,

siwe piórka na nim zadrżały.

Nie płacz ty, dziewczyno, nie płacz ty, jedyna,

albo ci to świat mały?

– Obraz skończony? – zapytała.

– Nie. Ale coś trzeba zrobić z jagodami. Może drożdżówki? – Frania postawiła miseczkę na stole.

Marynia odłożyła obranego ziemniaka do garnka z wodą i łypnęła groźnie okiem. Ciągła wymiana jadalnych rekwizytów w pracowni nastręczała dodatkowych zajęć w kuchni. Frania nie wytrzymała jej spojrzenia i zwróciła się ku Józiowi, który podpełzł ku niej i pociągnął za rąbek spódnicy.

– Kupić jutro na rynku maliny? Jeszcze są. – Marynia wróciła do obierania ziemniaków.

Frania wzięła Józia na ręce. Uśmiechnął się i pociągnął ją za kosmyk rudych włosów.

– Dobrze. Niech będą maliny.

Nie wierzyła, że maliny cokolwiek zmienią.

SOBOTA, 30 SIERPNIA 1924 ROKU

Główna galeria malarstwa polskiego na pierwszym piętrze Muzeum Narodowego pękała w szwach. Uroczyste odsłonięcie trzech nowych dzieł w zbiorach muzeum przyciągnęło wiele znanych postaci z warszawskich wyższych sfer i artystycznego światka. Wśród nich nie mogło zabraknąć pięknej Loli Nowickiej. Gdziekolwiek się pojawiła, skupiała uwagę niczym latarnia morska w bezksiężycową noc. I teraz też nie było inaczej. Krążyła po sali z mazagranem w dłoni, oddając uśmiechy panom i komplementy paniom. Miała modnie obcięte blond włosy w naturalnym chłodnym odcieniu i duże niebieskie oczy. Jej cera była nieskazitelna, zawsze lekko zaróżowiona, a usta pełne. Do tego miała figurę klepsydry, którą bez skrupułów podkreślała. Jej śmiech unosił się ponad szmerem rozmów, ale to złota suknia z falbankami, kusa i oszczędna w materiale, odsłaniająca kolana, przyciągała spojrzenia i była powodem dyskretnie wymienianych komentarzy.

Loli nie obchodziło nic, co o niej mówiono. To ona mówiła o innych. Albo – co było jeszcze dotkliwsze – uparcie milczała. Tak, dla niektórych pań z towarzystwa przemilczenie ich obecności na jakiejś premierze czy ich sukni w rubryce high life Loli bywało przyczyną małych dramatów. Dlatego, czy się kolana Loli wystawione na widok publiczny podobały, czy nie, zabiegano o jej życzliwość.

Płynąc przez salę, Lola z czujnością lisa obserwowała zgromadzonych. Patrzyła, kto z kim rozmawia, kto kogo unika. Odnotowała przybycie starej hrabiny Paliszewskiej i co ciekawe – nieobecność jej małżonka. Dostrzegła kremowy goździk w butonierce znanego aktora i imponującą suknię w tym samym kolorze jego kochanki, która oficjalnie była żoną ambasadora jednego z mroźnych państw północy. Wreszcie skupiła wzrok na niewielkim podeście usytuowanym w głębi galerii i zmrużyła z dezaprobatą błękitne oczy. To tam właśnie tłoczył się kwintet dęty blaszany, przyjemny co prawda dla ucha, ale zupełnie niepasujący do charakteru przyjęcia. Lola wiedziała skądinąd, że dyrektor muzeum chciał zatrudnić kwartet smyczkowy o repertuarze klasycznym. Za namową Frani, bywalczyni zasnutych nie tylko papierosowym dymem jazzowych lokali, zaangażowano kwintet o wiele mówiącej nazwie Szał Jazz Band. Ze stanowczo za małego jak na potrzeby pięciu muzyków podestu płynęły teraz bystro nuty improwizowanych kawałków. Członkowie Szał Jazz Bandu kołysali się rytmicznie ze zgodnym przytupem i tylko puzonista zakłócał tę harmonię, z braku miejsca dźgając raz po raz suwakiem w plecy kolegę grającego na waltorni. Powodowało to natychmiastowe podniesienie skali dźwięku i niemiły pisk, który ginął jednak w gwarze toczonych rozmów.

Lola poszukała wzrokiem Frani. Ta stała pod jednym z wielkich okien w towarzystwie kustosza Skiełły.

– Pięknie wyszło, prawda? – Kustosz Skiełło pochylił się ku Frani. – Tyle znakomitości!

– Wszystko idzie zgodnie z planem – powiedziała z dumą Frania. – Pozyskanie kolejnych obrazów to tylko kwestia czasu – dodała szeptem.

Kustosz zachichotał i zatarł ręce. Był zadowolony i wyjątkowo spokojny.

– O, hrabia Kozieliński! Przepraszam, pójdę się przywitać. – Oddalił się ku wejściu. Frania patrzyła, jak wymieniają serdeczny uścisk dłoni.

– Kto to? – Lola podeszła do Frani i podążyła za jej spojrzeniem.

– Hrabia Kozieliński.

– Kozieliński? Nie znam.

– Nie? Myślałam, że ty znasz wszystkich.

– No popatrz, jeden hrabia się uchował. – Roześmiała się.

Tymczasem dyrektor podszedł do podium i zaczął chrząkać, próbując tym samym skłonić Szał Jazz Band do ustąpienia mu miejsca. Muzycy nie od razu odczytali jego intencje i zaczęli przygrywać jeszcze intensywniej. Nieporozumienie zapewne wynikało z fizjonomii dyrektora. Miał jasne włosy, precyzyjnie zaczesane na bok, z równiutkim przedziałkiem, i gęste blond wąsy wypomadowane tak, że wzbijały się pionowo ku górze. Właśnie te wąsy sprawiały, że dyrektor zawsze wyglądał na zadowolonego. Nawet wtedy, kiedy taki nie był. Jak w tamtej chwili. Poluzował muszkę ciasno przylegającą do pulchnej szyi i znacząco postukał palcem w zegarek. Podziałało. Członkowie Szał Jazz Bandu jak na zawołanie wydobyli ze swoich instrumentów ostatni przeciągły dźwięk i zeszli ze sceny.

Dyrektor zajął ich miejsce. Pstryknął palcem w mikrofon, by się upewnić, czy jest włączony. Był. I na dowód wydał z siebie niski, nieprzyjemny jęk. Zebrani w galerii ucichli, niektórzy teatralnie zasłonili uszy. Dyrektor chrząknął kilka razy, przywitał wszystkich i podjął:

– Dziś, dzięki hojności i uprzejmości benefaktorów naszej szacownej placówki, udostępniamy szerokiej publiczności trzy nowe obrazy. Każdy z nich opowiada inną historię, ale wszystkie łączy wysoka kultura artystyczna oraz...

– Witam piękne panie, całuję rączki, padam do stóp! – Sándor wyrósł za plecami Frani i Loli i objął obie jednocześnie. – Spóźniłem się?

– Nie, dopiero się zaczyna. – Frania odsunęła jego rękę.

Istotnie, dopiero się zaczynało. Dyrektor mówił długo i zawile. Sándor wiercił się i rozglądał niecierpliwie dookoła, w końcu złowił wzrokiem kelnera sunącego między gośćmi. Z tacy pełnej rozedrganych kieliszków wina wziął trzy i obdzielił nimi Franię, Lolę i siebie.

– Egészségetekre! – powiedział nieco zbyt głośno.

Kilka osób zwróciło się w ich stronę. Stojąca przed nimi starsza pani ze sznurem pereł na plecach cyknęła z dezaprobatą. Sándor mrugnął do niej i uniósł kieliszek, a ona natychmiast się uśmiechnęła. Frania z nudów zaczęła liczyć te perły, musiała jednak cały czas zaczynać od nowa, gdyż za sprawą trzech mazagranów perły zdawały się zlewać jedna z drugą i ciągle gubiła rachunek.

Wreszcie dyrektor zszedł z podium, żegnany brawami i powszechnymi westchnieniami ulgi.

Przyszła kolej na kustosza Skiełłę. Czerwony z przejęcia, podszedł do pierwszego zakrytego obrazu. Zaczął wymieniać zasługi i chwalić doskonały gust ofiarodawcy, który nalegał, by pozostać anonimowym. Lola parsknęła śmiechem i zakrztusiła się winem. Doskonale wiedziała, że małżonka tegoż darczyńcy – pułkownikowa Korska – zadbała w kuluarach, by anonimowy nie pozostał.

Kustosz Skiełło zrobił efektowną pauzę, po czym zdarł zasłonę. Rozległy się brawa i wymieniane półgłosem uwagi. Anonimowy darczyńca pokraśniał z zadowolenia, a jego żona dumnie uniosła podbródek, świadoma zazdrosnych spojrzeń posyłanych w ich kierunku.

Z tyłu sali, ponad głowami publiczności niewiele było widać. Lola wspięła się na palce.

– Nudy, scena batalistyczna – stwierdziła.

– Mnie się podoba – powiedział Sándor. – Ten zakrwawiony huzar wygląda bardzo autentycznie.

Lola posłała mu kpiący uśmiech. Noga Sándora mimo wielu przykrych okazji stwarzanych przez trudne dzieje nie postała na żadnym polu bitwy. Ba! Nie zbliżyła się do żadnej z linii frontu przecinających kraj w ostatnim dziesięcioleciu.

Ucichły brawa, kustosz Skiełło przeszedł do drugiego obrazu.

– Franiu, a te dwa pozostałe? – zapytała szeptem Lola.

– Bardzo udane. Reprezentują nurt realistyczny. Ten to scena rodzajowa z ciekawymi typami prowincjonalnymi, a następny będzie bardzo efektowny pejzaż. Zaraz zobaczysz.

Lola dyskretnie ziewnęła. Drugi obraz zrobił na niej jeszcze mniejsze wrażenie. Ciekawe typy prowincjonalne nie pomogły w jego odbiorze. Frania zaczęła cierpliwie tłumaczyć, na czym polega wyjątkowość dzieła, umilkła jednak w pół zdania, kiedy kustosz Skiełło stanął obok zasłoniętej Kukułki i swoim zwyczajem zatarł ręce.

– To ten? – Sándor pochylił się ku Frani.

– Ten.

– Mistrz Chełmoński jak nikt potrafił zatrzymać piękno przyrody na płótnie – podjął kustosz. – Malował z rozmachem, choć subtelnie. Dzięki uprzejmości hrabiego Kozielińskiego po raz pierwszy na widok publiczny możemy wystawić jedno z jego ostatnich dzieł. Nieznane, ale zapewniam, że nie mniej zachwycające niż słynne Kuropatwy na śniegu czy Odlot żurawi. Mamy tu do czynienia z krajobrazem głęboko odczutym, przesyconym światłem, interesujące jest zwłaszcza niebo zimowe. O odsłonięcie płótna poproszę jego właściciela, który w swojej hojności dzieli się tymczasowo tą perłą własnej kolekcji z publicznością.

Hrabia Kozieliński stanął obok kustosza, uśmiechnął się nieśmiało i podniósł wzrok na zgromadzonych przed obrazem. Publiczność wpatrywała się w niego w napięciu. Był ubrany w elegancki smoking, a jego ciemne włosy, gładko zaczesane do tyłu dzięki dużej ilości pomady, błyszczały w blasku rzucanym przez elektryczne żyrandole zainstalowane w muzeum niespełna kilka miesięcy wcześniej. Hrabia poprawił okulary, mimo że wcale nie było to konieczne.

– Panie i panowie... – zawiesił głos, a w sali nastała kompletna cisza. – Oto Kukułka Józefa Chełmońskiego!

Zasłona opadła z szelestem. Przez tłum przeszedł okrzyk zdumienia, a później szmer, który rozlał się niczym fala i zaczął wzbierać na sile.

Wybuchła wrzawa.

– Co się dzieje? – Lola podniosła głos.

– Nie wiem! Sándor, widzisz coś? – Frania złapała go za ramię.

Zagadnięty wyciągnął szyję, ale ponad napierającym w stronę obrazu tłumem nie mógł nic zobaczyć.

Franię ogarnęło nagle złe przeczucie. Zaczęła przeciskać się w stronę obrazu. Im była bliżej, tym jej niepokój narastał, potęgowany jeszcze rozlegającymi się dookoła okrzykami wzburzenia. Torując sobie drogę łokciami wymierzonymi w co bardziej korpulentnych uczestników przyjęcia i odpychając na bok tych o skromniejszych posturach, przedarła się wreszcie do pierwszego rzędu.

Najpierw zobaczyła bladego z przerażania kustosza Skiełłę. A potem hrabiego Kozielińskiego zwróconego twarzą w stronę ściany, na której wisiała pusta barokowa rama.

Kukułka zniknęła.