Gargantua i Pantagruel - ebook

Księga pierwsza

Żywot wielce przeraźliwy wielkiego Gargantui, ojca Pantagruelowego, niegdy skomponowany przez mistrza Alkofrybasa, Abstraktora Piątej Esencji.

Księga pełna pantagruelizmu

Do czytelnika

Przyjacielu, coś jął się tej Księgi,

Wszelki smutek chciej rozpędzić z czoła,

I czytając, nie gorszyć się zgoła:

Zła tu nie masz ni szpetnej mitręgi.

Choć nauczyć niewiele was zdoła,

Jeno śmiechu da nieco czasami;

To lekarstwo najlepszym się zda mi

Na zgryzotę, co sercu dopieka:

Lepiej śmiechem jest pisać niż łzami,

Śmiech to szczere królestwo człowieka.

Żyjcie w weselu!Przedmowa autora

Opilce bardzo dostojne i wy, wielce znamienite przymiotniki (wam bowiem, a nie inszym poświęcone są pisma moje), słuchajcie! Owóż w dialogu Platona zamianowanym Uczta, Alcybiades, sławiąc swego nauczyciela Sokratesa, bez sprzeczki książęcia filozofów, wśród innych słów powiada o nim, iż był podobny sylenom. Syleny były to niegdy małe puzderka, takie jak widzimy dzisiaj w kramach aptekarzów, pomalowane z wierzchu w ucieszne a trefne figurki, jako to harpie, satyry, gąski, zające rogate, osiodłane kaczki, kozły latające, jelenie srokate i inne takie malowidła przedstawione uciesznie, aby ludzisków pobudzić do śmiechu, jako był zwykł Sylen, nauczyciel dobrego Bachusa: zasię we wnętrzu zamykano tam zmyślne lekarstwa, jako to balsamy, ambry, amomon, muszkat, zywety, szlachetne kamienie i insze kosztowne rzeczy. Takim ów Alcybiades mienił być Sokrata; ile że patrząc nań z wierzchu i sądząc z zewnętrznego kształtu, nie dalibyście zań ani łupiny z cebuli, tak był szpetny z członków i pocieszny z postawy: nos szpiczasty, spojrzenie jakoby u byka, oblicze, rzekłbyś, głupka, grubaśny w obyczajach, niechlujny w odzieży, ubogi w dostatki, niefortunny u płci białej, niezdatny do publicznych urzędów; zawżdy pośmiechujący się, zawżdy przepijający do każdego pełną miarką, zawżdy wykręcający się sianem, zawżdy tający swoje boskie rozumienie. Ale otwarłszy one puzdro, naleźlibyście wewnątrz niebiański i nieopłacony specyfik, pojęcie więcej niż ludzkie, przedziwną cnotę, nieomylną pewność, niepojętą wzgardę wszystkiego tego, dla czego ludzie tyle czuwają, biegają, pracują, żeglują a borykają się.

Ku czemu, wedle waszego mniemania, mierzy owa przegrywka i ono wymacywanie? Ku temu, iż wy, moi mili uczniowie i niektóre inne pomyleńce, czytając ucieszne nadpisy niektórych ksiąg naszego wymysłu, jako to Gargantua, Pantagruel, Trąbiflasza, Dostojeństwo rozporka, O grochu ze słoniną cum commento, sądzicie nazbyt łacno, iż wewnątrz rzecz stoi jeno o błaznowaniach, figielkach i łgarstwach uciesznych: ile że zewnętrzne godło (to jest tytuł), bez inszego pogłębiania wykłada się zazwyczaj ku śmiechowi a trefności. Wszelako nie przystoi z taką letkością oceniać dzieło człowiecze: toć sami powiadacie, że habit nie czyni jeszcze mnicha, i ten lub ów, chocia odziany mniszym kapturem, może być wnętrznie bardzo daleki od mnichostwa; toż inny może mieć na grzbiecie hiszpański płaszczyk, zasię co do swego męstwa, zgoła nie z Hiszpanii się wiedzie. Owo dlaczego trzeba otworzyć tę księgę i pilnie zważyć, co w niej jest wywiedzione. Wówczas poznacie, że kordiał zawarty wewnątrz cale inszej jest wartości niż to, co zwiastowało puzdro: to znaczy, iż roztrząsane materie nie są tak bardzo płoche, ile to sam nadpis obiecywał.

A przypuściwszy nawet, iż w dosłownym rozumieniu, najdziecie tu dość materii cale uciesznych i dobrze wiernych swojemu nadpisowi, to i wówczas nie należy dać się temu omamić, jakoby śpiewom syrenim; jeno w wyższym rozumieniu wykładać sobie to, co zrazu zdawałoby się rzeczone z pustej jeno wesołości. Zdarzyło się wam kiedy odkorkowywać jaką butelczynę? Prosit! Owo przywiedźcie sobie na pamięć zachowanie wasze przy tej czynności. A widzieliście kiedy psa, gdy mu popadnie na drodze w łapy kość ze szpikiem? Oto, jak powiada Platon w księdze II de Rep., zwierzę najbardziej filozoficzne pod słońcem. Jeśliście widzieli, mogliście zauważyć, z jakim nabożeństwem on ją obchodzi, jak czujnie jej strzeże, jak chciwie dzierży, jak bacznie ją napoczyna, jak chytrze kruszy i jak pilnie wysysa. Co każe mu tak czynić? Jaką nadzieję żywi w tej pilnej pracy? Co mniema osiągnąć? Nic, jeno trochę szpiku: prawda, że ta trocha rozkoszniejsza tu jest niż wiele w innych rzeczach, jako że szpik jest to pożywienie najdoskonalej ze wszystkich wypracowane przez naturę, o czym powiada Galenus, III, Facult. nat. i XI, de Usu partium.

Za przykładem tego zwierza przystoi wam owa roztropność, abyście umieli węszyć, czuć i oceniać owe piękne księgi, suto kraszone omastą, niewinne a zwinne, celne a strzelne. Później zasię przez pilne wgłębianie się a baczne rozmyślanie uda się wam skruszyć kość a wyssać posilny szpik, czyli to, co rozumiem przez one pitagorejskie symbole, w nadziei iż jesteście dość bystrzy a sposobni do takiego czytania: wówczas cale inny smak w nim najdziecie i bardziej wysoką wiedzę, która wam objawi co nieco o bardzo wysokich sakramentach i przeraźliwych misteriach, tak co się tyczy naszej religii, jak również polityki i życia społecznego.

Czy wy naprawdę sumiennie mniemacie, iż kiedykolwiek Homer, pisząc Iliadę i Odyseję, miał na myśli owe alegorie, w jakie go ustroili Plutarch, Heraklides poncki, Eustatius, Phornutus, i to co z nich ukradł Policjan? Jeżeli tak mniemacie, nie zbliżacie się ani rękami ani nogami do mego mniemania; ja bowiem sądzę, iż tak samo nie śniło się o nich Homerowi, jak Owidiuszowi w jego Metamorfozach nie śniło się o tajemnicach Ewangelii, co niejaki brat Obżora, szczery liżypółmisek, wysilał się dowieść, skoro zdarzyło mu się spotkać tak głupich jak on sam, niby (powiada przysłowie) pokrywę godną garnka.

Jeżeli w to nie wierzycie, dla jakiej przyczyny nie mielibyście uczynić tak samo z tymi uciesznymi i nowymi kroniczkami, mimo iż, dyktując je, nie więcej myślałem o tym niż wy, którzy oto popijacie nie gorzej ode mnie. Na układanie bowiem tej wspaniałej książki nie więcej obróciłem czasu, ani też nie inny, jak tylko ten, który był przeznaczony ku pokrzepieniu ciała, to znaczy kreśliłem je, pijąc a jedząc. Owo też jest to właściwa pora do spisywania owych wysokich materiów a głębokich nauk, jako to dobrze umiał czynić Homer, zwierciadło wszystkich uczonych w piśmie, i Eneasz, ojciec poetów łacińskich, o czym zaświadcza i Horacy, mimo iż jakiś ciemięga powiedział, że pieśni jego więcej trącą winem niż oliwą.

Toż samo powiada pewien mądrala o moich księgach; wszelako us…ać się na niego. Ha! o ileż zapach wina więcej jest luby, śmiejący, kuszący, o ileż bardziej niebiański a rozkoszny niż zapach oliwy! I tyleż będę szukał w tym chluby, aby mówiono o mnie, iż więcej wydaję na wino niż na oliwę, ile jej doznawał Demostenes, kiedy mówiono o nim, iż więcej wydaje na oliwę niż na wino. Co do mnie, znajduję w tym jeno cześć i chlubę, kiedy o mnie powiadają, iż jestem tęgim bibułą i dobrym kompanem: z tego też tytułu jestem mile widziany w zacnej kompanii Pantagruelistów. Demostenowi zarzucał jakiś zrzęda, iż jego mowy trącą jakoby zgrzebnym płótnem plugawego a brudnego wózka na oliwki. Dlatego wykładajcie wszystkie moje słowa i uczynki jak najdoskonalej, miejcie w estymie ową serowatą mózgownicę która was pasie tymi pięknymi koszałkami-opałkami i ile tylko sił starczy, dzierżcie mnie i siebie w nieustannej pogodzie a wesołości.

Owo tedy radujcie się, mili barankowie, i wesoło czytajcie resztę, z uciechą dla ciała, a pożytkiem dla lędźwi. Hoc, hoc, mili kmoterkowie, a żeby wam w gardle nie zaschło. Kto z brzegu, niech przepije do mnie, a ja puszczę dzbanuszek w kolej jak przystało.I. O genealogii i starożytności rodu Gargantui.

Ku poznaniu genealogii i starożytności rodu, który wydał nam Gargantuę, odsyłam was do wielkiej kroniki pantagrueliańskiej. Z niej dowiecie się obszerniej, w jaki sposób olbrzymy zrodziły się na tej ziemi i jako z tych w linii prostej począł się Gargantua, ojciec Pantagruela. Owo niechaj was nie mierzi, iż na razie pominę te sprawy, mimo iż rzecz jest taka, że im szerzej by ją rozprowadzić, tym więcej udałaby się Waszym Wielmożnościom, jako zaświadcza autorytet Platona, in Philebo et Gorgias, i Flakka, który powiada, iż niektóre gawędy (a ta jest niewątpliwie w ich rzędzie) tym bardziej są ucieszne, im częściej się je powtarza.

Dałby Bóg, aby każdy znał tak pewnie swą genealogię od arki Noego aż do naszych czasów! Tak rozumiem, iż wielu jest dziś na ziemi cesarzów, królów, diuków, książąt i papieży, którzy wiodą się od niejakich bosiaków i chamów. Jako znów na odwrót wielu jest dziś dziadami w przytułkach, w nędzy i plugastwie, którzy poczęli się ze krwi i z rodu wielkich królów i cesarzów; zważywszy zadziwiające przeobrażenie królestw i mocarstw:

Asyryjskiego w Medyjskie, Medyjskiego w Perskie, Perskiego w Macedońskie, Macedońskiego w Rzymskie, Rzymskiego w Greckie, Greckiego we Francuskie.

Aby zaś wam dać wyobrażenie o mnie, który tu mówię, to mniemam, iż pochodzę od jakiego bogatego króla albo książęcia dawnych czasów. Nie zdarzyło się wam pewnie spotkać człowieka, który by większą ode mnie miał ochotę zostać królem albo bogaczem: żyć sobie suto, nie pracować, nie kłopotać się i dobrze opatrywać swoje przyjacioły i wszelkie godne a uczone ludzie. Ale tym się pocieszam, że na tamtym świecie otrzymam to wszystko, ba nawet więcej niżbym obecnie śmiał pragnąć. Zaczem i wy taką albo i lepszą nadzieją krzepcie się w niedoli i pijcie smacznie, jeżeli macie co.

Wracając do materii, powiadam wam, iż, dzięki szczególnej łasce niebios, zachowała się nam genealogia starożytnego rodu Gargantui, bardziej zupełna niż jakakolwiek inna, z wyjątkiem Mesjaszowej, o której nie mówię, jako iż mi to nie przystoi; toteż diabły (to jest świętoszki i okapturzone łby) sprzeciwiają się temu. A znalazł ją niejaki Jan Odo, na swej łące wpodle Galeńskiego wzgórza, poniżej Oliwy, idąc ku Narsaj. Tam, gdy kazał kopać rowy, trafił rydel kopiących na wielki sarkofag z brązu, długi bez miary: tak, iż nie znaleźli jego końca, szedł bowiem daleko aż poza śluzy Wieny. Skoro go otworzyli, wówczas, w pewnym miejscu, w którym był wyryty i wyobrażony kubek, dokoła zaś niego wypisane było etruskimi głoskami: Hic bibitur, znaleźli dziewięć flaszek w takim porządku, w jakim ustawia się kręgle w Gaskonii. Ta, która była w środku, mieściła dużą, tłustą, pękatą, omszoną, zmurszałą książeczkę, silniej, ale nie wdzięczniej woniejącą niż róże.

W tej znaleziono rzeczony rodowód, wypisany kursywą, kaligraficznym pismem, nie na papierze, nie na pergaminie, nie na wosku, ale na korze wiązu. Tak wszelako litery były zużyte od starości, iż ledwie można było rozpoznać trzy obok siebie w rządku.

Zaczem przywołano tam i mnie (chocia tak niegodnego); i zużywszy wielki zapas szkieł, posługując się sztuką, za pomocą której da się czytać niewidoczne litery, o czym poucza Arystoteles, wyłożyłem je, jak to ujrzycie, pantagruelizując po trosze, to znaczy przepijając do smaku i czytając o niesłychanych czynach Pantagruela. Na końcu książeczki znajdował się traktacik, zaintytułowany Fidrygałki faszerowane. Szczury i mole albo (abym zaś nie skłamał) inne złośliwe bestie, nadżarły sam początek: resztę zamieściłem poniżej, przez cześć dla starożytności.II. Fidrygałki faszerowane, znalezione w starożytnej budowli.

= się gdy Cymbrów pogromca na leże

: : był powietrzem (przed rosą z obawy)

= : ! go przybyciem napełniono dzieże

Świeżutkim masłem kapiącym do strawy;

= órem gdy macierz jego się zmazała,

Zakrzykła głośno: «Przez litość, chwytajcie,

Bo broda jego spaćkana już cała,

Albo przynajmniej drabinkę mu dajcie».

Jedni mówili, że pantofel jego

Lizać to lepsze niż odpusty wszelkie;

Wszelako przyszedł srogie nicdobrego,

Z jamy, gdzie łowi się płotki niewielkie,

I rzekł: «Panowie, to nie figle płoche:

Węgorz tu siedzi, ot, ukryty na dnie,

Tam my, w tej jamie pogrzebawszy trochę,

Wielką tyjarę odnajdziemy snadnie».

Kiedy chciał zwołać kapitułę godną,

Rogi zjawiły się jeno cielęce.

«Pod mitrą (prawił) tak mi w głowę chłodno,

Że mózg mi cierpnie w nieustannej męce».

Tedy go rzepy wonią okadzano

I rad się trzymał blisko przy kominie,

Byleby rychło nową szkapę dano

Tylu biedakom, co dręczą się ninie.

Dziurą straszyli świętego Patryka

I Gibraltarem, i innymi dziury:

Gdybyż im mogła zabliźnić się grdyka

I kaszlu wiecznej popuścić tortury;

Wszystkim to bowiem szpetnym się wydało

Patrzeć, jak ciągle jeden z drugim ziewa:

Zamknąć im gębę, by na chwilę małą,

Bodaj na przemian, to z prawa, to z lewa!

Pod koniec zgody skubnął dobrze kruka

Herkules, który z Libii przybył w gości.

«Co? rzecze Minos, beze mnie ta sztuka?

Wszystkich wzywają, oprócz mojej Mości:

A potem życzą, abym własnym znojem

Znosił im ostryg i żabek na strawę!

Niechże mnie diabli, jeśli w życiu swojem

Wmieszam się w oną jarmarczną zabawę».

Aby ich zgasić, kuternoga pewny

Przybył z pieniaczem przenajświętszym w łapie,

Przesiewacz, rodu Cyklopiego krewny,

W pył ich obrócił. Każdy w nos się drapie:

Mało to pólko daje heretyków,

Których nie zmełłyby młyńskie kamienie;

Biegnijcie wszyscy wśród gromkich okrzyków,

Z wojenną wrzawą zetrzeć to nasienie.

Niedługo potem ptak Jowisza możny

Myślał z obozem Złego wejść w przymierze;

Lecz widząc groźne oblicza, ostrożny,

Zląkł się, że z władztwa naród go obierze,

I wolał raczej empirejskie płomię

Usunąć z kramu, gdzie sprzedają śledzie,

Niźli dozwolić, by w nieszczęść ogromie,

Przez Massoretów znalazło się w biedzie.

Układ zawarto w świetle błysków miecza,

Wbrew woli Ate z jej piszczelą suchą,

Pentezylei wbrew, dolo człowiecza!

Na stare lata kupczącej rzeżuchą.

Każdy jej krzyczał: «Ty czerepie stary,

Tobież przystało skomleć, wiedźmo podła,

Samaś je zdarła, te rzymskie sztandary,

Co pergaminy stroiły w swe godła».

Gdyby nie Juno, co pod niebios kręgiem

Ze swoim księciem pykała fajeczkę,

Wyszłaby z próby tej z niejednym cięgiem

I opłakałaby gorzko tę sprzeczkę.

Stanęło na tym, że przy owej chrapce

Dwa Prozerpiny jajka jej przypadną,

Jeśli zaś znowu znajdzie się w pułapce,

Do góry cierpień przywiążą ją snadno.

W siedmiu miesiącach mniej dwadzieścia dwoje,

Ten, który niegdyś zniszczył Kartaginę,

Wmieszał się, czyniąc znaczne niepokoje,

Dopominając się o swą dziedzinę;

Lub też by działy słuszne uczyniono

Wedle praw, które Bóg szanować każe,

Tym zaś co breve uzyskali ono

Nieco polewki w gęby nalać wraże.

Ale rok przyjdzie jako łuk turecki,

Co ma pięć wrzecion i trzy dna od faski,

Rok, iż grzbiet króla w sposób zbyt zdradziecki

Dozna zapłaty za niewczesne łaski.

O hańbo! zali słodki uśmiech zdrady

Gronostajowych ogonów dosięże?

Stójcie! nikt niechaj nie idzie w te ślady;

Raczej się schronić między śliskie węże.

Gdy ten rok minie, ów który jest, będzie

Władał spokojnie z druhami pospołu:

Kłótni i swarów stępią się krawędzie.

Dobra chęć zbożnie zagości u stołu;

Pomoc, co niegdyś była przyrzeczona

Przez wróżby niebios, wnet ciałem się stanie,

I cna stadniny królewskiej korona

Z tryumfem ruszy w monarszym rydwanie.

I będzie czas ten trwać wszelakiej próby,

Póki Mars raczy kroczyć w swoim torze;

A potem przyjdzie On, nad insze luby,

Rozkoszny, piękny, w śmiejącym humorze.

Hej, krzepcie serca! na biesiadę oto,

Wierne me druhy! niejeden nieżywy

Na ziem nie wróciłby za wszystko złoto,

Tak kląć czas przeszły będziem nieszczęśliwy.

Na koniec, dzieła woskowe odlanie

Damy pomieścić w samym sercu dzwona;

Nie będzie więcej krzyków: Panie! Panie!

Ni kotłów buchać para rozpalona.

Hej, gdzie jest ręka, co do miecza skora!

Do diaska wszystkie mózgowcze majaki!

Ach, gdybyż można w głąb wielkiego wora

Związać kram cały szalbierstw lada jaki!III. Jako Gargantua jedenaście miesięcy pozostawał w żywocie matki.

Tęgospust był to w swoim czasie zdrowy kpiarz, zaglądający do dzbana tak chętnie jak mało kto na świecie, bo też i jadał rad słono i korzennie. K'czemu miał zazwyczaj dobry zapasik magenckich i bajańskich szynek, siła wędzonych ozorów, obfitość kiszek (gdy była na nie pora) i solonej wołowiny z musztardą; takoż zapas ikry rybiej, pokaźną ilość kiełbasy, nie bolońskiej (lękał się bowiem trutek lombardzkich), ale z Bigory, z Lankony i z Breny. W męskich latach pojął Gargamelę, córkę króla Parpajlosów, tęgą dziewuchę rumianą na gębie. I często we dwoje przestawali ze sobą, czyniąc kształt jakoby zwierza o dwóch grzbietach, radośnie pocierając wzajem swoje sadła, aż poczęła stąd Gargamela pięknego synalka i nosiła go w żywocie aż do jedenastu miesięcy.

(...)

------------------------------------------------------------------------

Koniec wersji demonstracyjnej