Geniusz i obsesja - ebook

Wczesna młodość

Wielkie odkrycie nie jest gotowym wytworem umysłu naukowca, niczym w pełni uzbrojona Minerwa wyskakująca z głowy Jowisza; jest ono owocem akumulacji prac przygotowawczych – pisała Maria Curie. A sławne powiedzenie Louisa Pasteura brzmiało: Szczęście sprzyja przygotowanym umysłom. Jednak te największe osiągnięcia wymagają czegoś więcej niż tylko naukowego przygotowania; wymagają, aby osoba była stworzona do określonego zadania. Maria Curie, której charakter ukształtowały dyskryminacja, naciski i ambicje rodziców, patriotyzm oraz skrywanie własnych uczuć, była właśnie taką osobą.

Jako jedna z czwórki dzieci, niczym porażona, stawała przed szklaną gablotą z kilkoma półkami, pełną przedziwnych i uroczych przedmiotów: leciutkich wag, tubek szklanych, próbek minerałów... Ach, znajduje się tu nawet elektroskop z płytkami ze złota! Profesor Władysław Skłodowski wyjaśnił córce, że w gablocie znajdują się „przyrządy fizyczne”. Maria Salomea Skłodowska, nazywana zdrobniale Manią, która stać się miała kiedyś światowej sławy madame Curie, nie miała pojęcia, co oznaczają te słowa, lecz „nie zapomniała ich”... Anegdota ta, zacytowana przez Ewę Curie, sugeruje jej wczesne związki z nauką, choć w rzeczywistości mówi nam więcej o jej dziecięcym przywiązaniu do ojca. Szklana gablota pozostała zamknięta, ponieważ po krwawym powstaniu w styczniu 1863 roku, gdy rosyjskie władze zakazały polskim profesorom nauczania fizyki oraz chemii, zajęcia z nauk ścisłych profesora Skłodowskiego zostały odwołane. Maria Curie pisze, że jej ojciec został przez te rosyjskie represje najprawdopodobniej pozbawiony możliwości zrobienia kariery w dziedzinie nauk ścisłych. Mimo że kontynuował czytanie naukowych czasopism i raportów, nie posiadał pracowni i nie mógł wykonywać doświadczeń. Z pewnością to nie ona miała być pierwszym dzieckiem, które zrealizuje niespełnione marzenia ojca.

Profesor Skłodowski wiódł niepewny żywot jako podinspektor oraz nauczyciel w warszawskim gimnazjum dla chłopców, prowadzonym przez rosyjskie władze. Rosyjskie gimnazja były wtedy jedynymi szkołami, które mogły wydawać dyplomy. Wielu polskich nauczycieli, którzy pracowali w tych szkołach, rodacy uważali za skażonych przez Rosjan. Jednak po cichu Władysław wierzył, że za pośrednictwem swego nauczania, będzie w stanie podtrzymać polski patriotyzm oraz kulturę.

Polska była niegdyś potężnym i silnym krajem. W drugiej połowie XVIII wieku dostała się jednak pod zabór Rosji, Prus i Austrii, a na kongresie wiedeńskim rosyjski car Aleksander I został obwołany „królem Polski”. Nawet sama nazwa Polska została usunięta z wielu map; nazywano ją teraz Przywiślańskim Krajem. Spośród zaborców Rosjanie byli najbardziej surowi. W szkołach zabroniono używania języka polskiego, podobnie jak nauczania polskiej historii oraz samego języka. Językiem urzędowym stał się rosyjski, a wszystkie nazwy ulic i sklepów zaczęto pisać cyrylicą.

Podczas rosyjskiej okupacji wybuchły dwa powstania, które zakończyły się jednak fiaskiem. Oba dotknęły rodzinę Skłodowskich. W pierwszym, w listopadzie 1830 roku, w oddziale artylerii walczył ojciec Władysława Józef, szanowany profesor fizyki oraz chemii. Schwytany przez Rosjan, został zmuszony do przemaszerowania na boso 225 kilometrów w drodze do obozu jenieckiego. Stracił wtedy na wadze prawie dwadzieścia kilogramów. Jego broczące krwią, opuchnięte stopy sprawiały mu ból już do końca życia. Wówczas jakimś cudem zdołał jednak uciec.

Powstanie z 1863 roku było jeszcze większą klęską. Przez półtora roku polscy bojownicy – niektórzy uzbrojeni jedynie w rolnicze czy gospodarskie narzędzia – stawiali czoło carskiej armii. W rezultacie tysiące polskich powstańców albo zginęły, albo zostały zesłane na Syberię. Jeden z wujków Mani odniósł rany w bitwie. Inny spędził cztery lata na Syberii. Około stu tysięcy powstańców zabrało tyle swego dobytku, ile tylko było w stanie unieść, ratując się ucieczką do innych krajów, głównie do Francji. W sierpniu 1864 roku stracono przywódców powstania. Ich ciała zostały powieszone na wałach obronnych Cytadeli Aleksandra, w odległości kilku ulic od domu Skłodowskich. Pozostawione w ten sposób zwłoki rozkładały się w upale przez całe lato.

Profesor Skłodowski toczył wewnętrzną walkę. Jak wielu intelektualistów, zdawał sobie sprawę, że na nic zda się otwarty bunt. W 1860 roku, kiedy nastroje powstańcze zaczęły się nasilać, mając dwadzieścia osiem lat poślubił piękną i starannie wykształconą młodą kobietę, Bronisławę z Boguskich. Oboje pochodzili ze szlachty. Mimo że przedstawiciele tej klasy zdołali zachować pewne przywileje, jak herby rodowe czy wioski, których nazwy często pochodziły od ich rodowych nazwisk, to wraz z upływem lat większość z nich utraciła zarówno swoje ziemie, jak i bogactwa. Zachowali oni jednak umiłowanie do nauki, piastując stanowiska księży, podejmując pracę jako lekarze, nauczyciele, muzycy. Około czterdziestu procent chłopstwa przewyższało ich bogactwem, szlachta jednak, podtrzymująca pamięć o dawnej świetności oraz pielęgnująca tradycje kulturalne i intelektualne, uważała się za bez porównania lepszą od tych, dla których miarą były jedynie dobra doczesne.

Józef Skłodowski, dziadek Mani, w przeszłości studiował na Uniwersytecie Warszawskim, jednak sam postanowił nauczać w mniej represyjnych obwodach. Jej ojciec także chciał podjąć naukę na Uniwersytecie Warszawskim, jednakże po powstaniu w 1830 roku uczelnia ta została tymczasowo zamknięta. Władysław był zmuszony brać prywatne lekcje z biologii, a następnie rozpocząć studia na politechnice w Sankt Petersburgu, gdzie zdobył stopień naukowy z matematyki oraz fizyki. Następnie powrócił do Warszawy, gdzie znalazł zatrudnienie jako asystent nauczyciela. Skromna pensja nie pozwalała mu jednak na założenie rodziny. Jego sytuację zmieniło spotkanie Bronisławy Boguskiej.

Panujący powszechnie w owych czasach pogląd, jakoby kobiety nie były ani fizycznie, ani psychicznie zdolne do pracy zarobkowej, nie miał odniesienia w rzeczywistości: kobiety pochodzenia chłopskiego pracowały za grosze w zakładach i fabrykach, a także w gospodarstwach, uprawiając ziemię i zbierając plony. Podczas powstania w 1863 roku to właśnie one skutecznie przejęły obowiązki mężczyzn. Po upadku powstania kobiety, często niechętnie, po raz wtóry zostały zepchnięte do roli żon, rodzących dzieci oraz wypełniających obowiązki domowe. Zakres zawodów, w których mogły pracować, był ograniczony, a do najbardziej powszechnych należała praca guwernantki i pielęgniarki.

Rodzice Bronisławy nie byli zamożni, zdołali jednak wysłać ją do szkoły przy ulicy Freta, jedynej prywatnej szkoły dla dziewcząt w Warszawie. Wszystkie tego rodzaju prywatne placówki były kontrolowane przez rosyjskich urzędników, lecz w wypadku szkół żeńskich ich nadzór nie był aż tak ścisły, jak w szkołach dla chłopców, ponieważ uważali oni, że kobiety nigdy nie odegrają większej roli w życiu publicznym czy polityce, ani też nie zajmą jakiejkolwiek znaczącej pozycji w świecie mężczyzn.

Zanim Bronisława w 1860 roku poślubiła Władysława, wspinała się wyłącznie dzięki swej inteligencji oraz wyjątkowym zdolnościom akademickim, po kolejnych szczeblach kariery zawodowej od nauczycielki do dyrektorki szkoły przy ulicy Freta. Dysponowała stałym źródłem dochodu oraz przestronnym mieszkaniem na parterze, przylegającym do jednego ze skrzydeł szkoły. Po ślubie Bronisława zaczęła prowadzić życie typowe dla kobiet w owych czasach, biorąc przy tym na siebie dodatkowy ciężar finansowego wspierania męża. W ciągu kolejnych sześciu lat urodziła piątkę dzieci: w 1862 roku Zosię, rok później Józefa, w 1865 Bronisławę, w 1866 Helenę, a 7 listopada 1867, w tym samym roku, w którym Karol Marks opublikował pierwszy tom Kapitału, a Alfred Nobel opatentował dynamit, urodziła swoje ostatnie dziecko – Marię Salomeę. W tym czasie Bronisława zwierzyła się swej przyjaciółce: Muszę przyznać, że teraz, kiedy widzę, jak trudne jest życie kobiety, nie miałabym nic przeciwko temu, aby ponownie zostać panną Boguską.

W 1867 roku mąż Bronisławy został mianowany na stanowisko wicedyrektora rosyjskiego gimnazjum przy ulicy Nowolipki. Oprócz stanowiska otrzymał również mieszkanie. Nie było wątpliwości co do tego, że kariera profesora Skłodowskiego przesłoni karierę jego żony. Rodzina szybko przeniosła się z centrum Warszawy na zachodnie obrzeża miasta. Przez krótki okres Bronisława pokonywała całkiem spory dystans do szkoły na Freta, jednak oddalenie od swych dzieci w połączeniu z wieloma innymi obowiązkami spowodowało, że zaczęła podupadać na zdrowiu. Zrezygnowała z pracy i została gospodynią domową, dając w domu lekcje Zosi i Józefowi. Aby zaoszczędzić kilka rubli, nauczyła się także zawodu szewca i na specjalnej ławce szyła buty dla swoich dzieci, jedynie za cenę skóry. Stukot młotka mamy był dla nich w dzieciństwie częstym akompaniamentem przy odrabianiu lekcji.

W 1871 roku, gdy Mania miała cztery latka, jej mama zaczęła tracić na wadze. Ciągle kaszlała, co było typową oznaką gruźlicy. Mania nie miała już nigdy doświadczyć matczynego pocałunku czy pieszczot. Bez wątpienia był to ze strony matki środek ostrożności, takim był również jej własny zestaw talerzy oraz osobne przybory kuchenne. Jako mała dziewczynka, spragniona czułości, Mania boleśnie to odczuwała. Przez owe zwyczaje zwiększała się coraz bardziej przepaść pomiędzy rodzicami i dziećmi. Rodzice Mani byli absolutnymi autorytetami, do których należało się zwracać w sposób formalny. Dziewczynka robiła to, co jej kazano. Nie wolno jej było nigdy pytać o to, co się dzieje z mamą.

Za radą dwóch lekarzy Władysław, mimo że bez grosza przy duszy, postanowił wysłać swoją żonę na serię kuracji. Bronisława przystała na to, aczkolwiek niechętnie. W owych czasach uważano, że na gruźlicę leczniczo wpływa dłuższy pobyt w łagodnym klimacie, ewentualnie w górach, a na samą kurację składał się wypoczynek oraz picie uzdrawiających wód. Dopiero dziewięć lat później wyizolowano pałeczkę gruźlicy i ludzie zaczęli zdawać sobie sprawę, że jest to choroba zakaźna. Nie mogąc sobie pozwolić na pielęgniarkę, Bronisława zabrała ze sobą dziesięcioletnią córkę Zosię... Dziewczynka, niczym prawdziwa pielęgniarka, we wzruszający sposób zajęła się swoją matką.

Coraz dłuższe rozstania powodowały u Bronisławy coraz większe przygnębienie. Po kuracji w austriackich Alpach nieopodal Innsbrucku przyszła kolej na następną, w Nicei. Bronisława najbardziej martwiła się tym, jak dużo kosztuje jej leczenie. Gdy terapia przeciągnęła się na następny rok, razem z Zosią coraz bardziej zaczęły tęsknić za domem. W Nicei podczas wigilii Bożego Narodzenia Zosia zastawiła stół w taki sam sposób, jak zwykła to robić w domu, i obie, ze łzami w oczach, podzieliły się przysłanym z Warszawy opłatkiem. Niech Bóg sprawi, aby... były to ostatnie Święta z dala od rodziny, modliła się Bronisława.

Pod nieobecność żony profesor Skłodowski zajął się pozostałymi dziećmi, a wszystko wskazywało na to, że ów stan się nie zmieni aż do momentu, gdy dorosną. Mężczyzna ten, noszący czarny sfatygowany płaszcz, został głównodowodzącym swojego małego oddziału. Dni oraz wieczory dzieci były wypełnione nauką i ćwiczeniami. Mania przypominała sobie, że nawet najzwyklejsza rozmowa musiała zawierać jakieś moralne lub naukowe przesłanie, spacer po okolicy był zatem dobrym sposobem, aby wyjaśnić pewne fizyczne zjawiska lub tajemnice natury, a zachód słońca pretekstem do wykładu na temat ruchu ciał niebieskich. Ponieważ ich matka była zagorzałą katoliczką, dzieci uczyły się ze swoich katechizmów, a ciotka każdej niedzieli zabierała je do kościoła, gdzie modliły się o powrót mamy. W domu były uczone, aby dodawać do swojej wieczornej modlitwy słowa: „przywróć zdrowie naszej mamie”.

Władysław wpajał dzieciom miłość do ojczyzny i głęboką nienawiść do carskiej Rosji. Po drodze do szkoły Mania z koleżanką często zatrzymywały się przed obeliskiem ufundowanym przez cara dla uczczenia polskich przeciwników powstania listopadowego niedaleko placu Saskiego, na którym widniała inskrypcja: „za wierność swojemu monarsze”. Dobrze celując, opluwały ten znienawidzony napis. Gdy car Aleksander II został zabity w zamachu bombowym w Sankt Petersburgu, Mania razem z koleżankami odtańczyły w klasie taniec radości.

W poddanym reżimowi życiu dzieci sobotnia noc stanowiła miły przerywnik. Od siódmej do dziewiątej ich ojciec – który znał biegle nie tylko swój ojczysty język, ale także rosyjski, francuski, niemiecki i angielski – czytał im na głos książki, takie jak Dawid Copperfield, tłumacząc od razu tekst na język polski. Manię szczególnie wzruszyła Opowieść o dwóch miastach, w której pewien patriota był zmuszony robić buty, podobnie jak jej mama.

Wszystkie dzieci w rodzinie Skłodowskich były bystre i wyróżniały się w nauce, jednak to Mania była najbardziej uzdolniona. W wieku czterech lat, obserwując, jak jej starsza siostra Bronia zmaga się z czytaniem, wzięła od niej książkę i przeczytała bezbłędnie na głos pierwsze zdanie. Następnie, widząc wokół siebie zdumione twarze, zaczęła płakać, myśląc, że popełniła jakiś ciężki grzech. Ja nie chciałam – powiedziała, żałośnie pochlipując – ale to było takie łatwe. Kilka lat później pewien kolega przeczytał jej wiersz, a ona poprosiła go o jego kopię. Drocząc się z nią, znajomy ów odpowiedział, że może jej przeczytać ten wiersz raz jeszcze i jeżeli rzeczywiście ma tak dobrą pamięć, to z pewnością będzie w stanie go wyrecytować. Jak powiedział, tak też zrobił. Mania na pół godziny znikła w drugim pokoju, po czym pojawiła się z idealnie napisanym tekstem.

Razem z siostrami początkowo uczęszczała do szkoły przy ulicy Freta, ale gdy miała sześć i pół roku została w raz z Heleną przeniesiona do szkoły znajdującej się bliżej ich miejsca zamieszkania. Mania trafiła do klasy trzeciej, mimo że wielu jej rówieśników było o rok lub dwa lata starszych. Szkoła ta była ściślej niż poprzednia kontrolowana przez rosyjskich urzędników. Kierowała nią jednak polska patriotka pani Jadwiga Sikorska, która aby zwieść urzędników, prowadziła potajemny podwójny plan lekcji. Jej uczniowie wiedzieli, że zamiast znajdującej się w planie „botaniki” będzie historia Polski, natomiast lekcja języka polskiego w miejsce „języka niemieckiego”. Wymyślono także specjalny system na wypadek, gdyby w szkole pojawili się rosyjscy urzędnicy: zadzwoni wtedy dzwonek i z klasy znikną polskie podręczniki, a zamiast nich pojawią się rosyjskie. Jednego razu, podczas wizyty inspektora, Mania, będąca najlepszą uczennicą w klasie, została wybrana, aby odpowiedzieć na jego pytania swoim perfekcyjnym rosyjskim. Ostatnim pytaniem, jakie zadał było: A jak na imię ma nasz ukochany Car? Mania na chwilę zaniemówiła, jednak zdławionym głosem odpowiedziała: Car Aleksander II. Gdy tylko za urzędnikiem zamknęły się drzwi, zalała się łzami, że zmuszona została do takiej odpowiedzi. Zaczęła się jednak uczyć, że okazywanie swoich prawdziwych uczuć może doprowadzić do katastrofalnych skutków.

------------------------------------------------------------------------

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------