Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich - ebook

Najbliższym

Przez okno widzę w oddali jakąś okolicę Śląska.

W dolinie pomiędzy zboczami porośniętymi niebieskawym borem błyska złocista kopuła. Słyszę, jak ojciec mówi: This is Myslowitz, a place somewhere in Poland, a kiedy się odwracam, widzę jeszcze w lodowatym powietrzu biały obłoczek oddechu, który niósł te słowa.

W.G. Sebald

Aha, pomyślałem, literatura znowu przechadza się po Plantach.

Michał Paweł Markowski

Wstęp

Kluczowy cel książki stanowi zarysowanie założeń, przedmiotu i metod geopoetyki jako orientacji badawczej. Wiązało się to z koniecznością zaproponowania specyficznego dla geopoetyki instrumentarium, swego rodzaju słownika pojęć, często wspólnych, niekiedy nowych, które mogłyby stanowić użyteczne narzędzia w praktyce interpretacyjnej. Do takich kategorii proponowanych, a zarazem testowanych, należą między innymi mapy narracyjne, literatura idiolokalności, tropy toponomastyczne, auto/bio/geo/grafie, lieux d’imagination, literatura i lektura jako wydarzenie geograficzne, podróże lekturowe, topografie emotywne, sonotopografie i osmotopografie, literatura jako miejsce pamięci.

Tym głównym zamierzeniom towarzyszyły także – w toku całej pracy – wstępne i robocze hipotezy, pytania i problemy wyprowadzane najczęściej, choć nie tylko, z praktyki lekturowej i przez nią weryfikowane. Taką ważną hipotezą (w postaci pytania) była supozycja, iż kategorie geograficzne lub przestrzenne nie mają charakteru tylko opisowego, ale są pojęciami operacyjnymi, za pomocą których można konceptualizować i uchwycić w nowej perspektywie takie kluczowe dla badań literackich problemy, jak literatura, poetyka, podmiotowość, język, czytanie i recepcja, gatunki i obiegi. Innymi słowy, przy zarysowywaniu obszaru badawczego nie zajmowała mnie jedynie problematyka związana z reprezentacją przestrzeni geograficznych w literaturze, ale też rola kategorii przestrzennych (takich między innymi, jak mapa, miejsce, geografia wyobrażona, centrum i peryferie, pogranicze, region) w przeformułowaniu i zmianie profilu badań literackich. Co więcej, sama geopoetyka nie jest traktowana tylko jako neutralna nazwa orientacji badawczej. Geopoetyka stanowi także, co chciałam podkreślić, pojęcie-w-działaniu i pojęcie wędrujące, a więc pojęcie produktywne, które w swoich użyciach, będących zarazem twórczymi reinterpretacjami w lokalnych kontekstach, aktywnie oddziałuje na te lokalne konteksty i zjawiska, doprowadzając do ich przekształcenia. Takim „lokalnym” kontekstem, do którego geopoetyka jako pojęcie-w-działaniu została wprowadzona były też badania literackie.

Tym ramowym założeniom towarzyszyło kilka tez pomocniczych, które w początkowych etapach pracy miały charakter hipotez roboczych weryfikowanych poprzez praktyki interpretacyjne podejmowane w trakcie zarysowania całości. Ponieważ geopoetyka została zdefiniowana jako orientacja, której celem jest badanie interakcji pomiędzy twórczością literacką a przestrzenią geograficzną, to z tej definicji wynikały kolejne przesłanki. Po pierwsze, założenie geograficzności twórczości literackiej (rozumianej jako poiesis) oraz pojetyczności przestrzeni geograficznej, uznające ją za aktywny, sprawczy czynnik. W konsekwencji geopoetyka staje się swoistym rodzajem międzyprzestrzeni, w której dochodzi do interakcji i cyrkulacji pomiędzy dwiema sprawczymi siłami – z jednej strony literacką poiesis a przestrzenią z drugiej. Druga teza wynika z faktu, iż twórczość literacka w perspektywie geopoetyki nie może być widziana wyłącznie jako ergon, finalny wytwór poiesis, ale jako zjawisko żyjące w cyrkulacji, w obiegu kulturowym, w praktykach podejmowanych przez czytelników. Do takich istotnych praktyk, świadczących o cyrkulacji literatury w przestrzeni, należą niewątpliwie podróże lekturowe – od dziewiętnastowiecznych pielgrzymek literackich po współczesną turystykę literacką. Trzecia teza odnosi się do performatywnego wymiaru twórczości literackiej, perspektywa geopoetyki zakłada bowiem, iż literatura – pod różną postacią – wpływa na rzeczywistość i zmienia ją, zarówno w znaczeniu mocnym, jak i słabszym, tworząc wyobrażenia geograficzne, mapy mentalne, odkrywając nowe miejsca, kształtując sposoby widzenia oraz interpretacji. Z tym faktem wiąże się czwarta teza, iż heterotopijny charakter twórczości literackiej oraz jej performatywność nie tylko współtworzą heterotopijną przestrzeń świata rzeczywistego, ale też przyczyniają się do jej rozumienia.

Relacje pomiędzy twórczością literacką a przestrzenią geograficzną zostały opisane w czterech zasadniczych aspektach: poetologicznym, geograficznym, antropologicznym i performatywnym. Pierwszy z nich obejmuje tradycyjne zagadnienia poetyki: język, postać literacką, genologię, problem lektury i recepcji. Zostały one wszakże rozpatrzone z uwzględnieniem współczynnika geograficznego i wyprofilowane w nowej perspektywie. Drugi z aspektów dotyczy kwestii geograficznych: mapy, miejsca, geografii wyobrażonej widzianych z punktu widzenia literatury. Tropienie śladów realnych przestrzeni jest niejako zadaniem wstępnym, przynależy do sfery „geo”, stanowi preludium do badania pracy poiesis, a więc wytwarzania, przekształcania, działania. Trzeci aspekt, antropologiczny, wynika z kluczowej roli, jaką odgrywa doświadczenie miejsc i przestrzeni. Wiąże się on z percepcyjnym oraz afektywnym rysem literatury ujawnianym w topografiach sensualnych i emotywnych. Czwarty natomiast łączy się z problemem performatywności literatury w odniesieniu do przestrzeni geograficznej. Twórczość literacka jest traktowana jako działanie sprawcze inicjujące kolejne działania, jako aktywność światotwórcza, znaczeniotwórcza i zdarzeniotwórcza.

Obszar problemowy geopoetyki ma charakter otwarty, ale można w nim zarysować kilka kręgów skupionych wokół takich zjawisk, jak mapy, miejsca, toponimy literackie, geografie wyobrażone, imagologie terytorialne, lieux d’imagination, literacka geografia sensoryczna, geografia emocji, związek autobiografii i geografii, literackie miejsca pamięci, nowy regionalizm. W tych kręgach problemowych pojawia się też kilka wspólnych, a wyrazistych trajektorii, linii napięć, które stanowią o ich dynamice i które tworzą międzyprzestrzeń geopoetyki. Będzie to, po pierwsze, relacja pomiędzy geografią a historią, przestrzenią a czasem, zauważalna zarówno w odniesieniu do literackich miejsc pamięci kulturowej, zwłaszcza w biografiach miejsca, jak i w perspektywie jednostkowej, w związku pamięci autobiograficznej i doświadczonych przestrzeni. Po drugie, jest to relacja pomiędzy centrum a peryferiami, światowym a lokalnym wraz z wszelkimi próbami rozwiązania tej antynomii. Śledzić można ją zarówno w perspektywie osobistego doświadczenia w auto/bio/geo/grafiach, jak i w dyskursie regionalnym. Po trzecie, międzyprzestrzeń geopoetyki obejmuje także polaryzację pomiędzy trwałością a ruchem, osiadłością a nomadyzmem, które również można uchwycić w literackich świadectwach. I wreszcie, po czwarte, napięcie i przekraczanie granic pomiędzy tym, co realne a tym, co wyobrażone. Obserwować ją można i w literackich geografiach wyobrażonych, we wszelkich heterotopiach i lieux d’imagination oraz w podróżach lekturowych.

Geopoetyka, przynajmniej na aktualnym etapie, nie jest teorią, ale przede wszystkim praktyką badawczą, a wynika to z mojego przekonania, iż zbyt mało uwagi poświęcano życiu literatury poza kręgiem profesjonalnym. Literatura żyje bowiem nie tylko w obiegu akademickim, jako przedmiot teoretyczny, i nie tylko jako „tekst” czytany, ale coraz częściej jako wydarzenie inicjujące wiele innych wydarzeń i działań: podróżniczych, memoratywnych, ludycznych. Te pozornie „aberracyjne”, „naiwne”, „paranoiczne” praktyki czytelnicze jak na przykład podróże lekturowe, są w moim przekonaniu znaczącymi, choć niekiedy kłusowniczymi, praktykami kulturowymi wymagającymi większej uwagi. Z tego wynika moja koncentracja nie tyle na reprezentacjach, ile na działaniach i praktykach, bowiem dopiero wychodząc od nich, można sformułować wnioski dotyczące samej literatury i jej życia.

Przestrzeń i miejsce nie są zatem w ramach geopoetyki rozumiane jako temat lub kategoria kompozycji dzieła, element świata przedstawionego. Są raczej – co chciałabym podkreślić – ramą, narzędziem i problemem. Choć także obszarem, w którym literatura pod różną postacią cyrkuluje, z którym wchodzi w twórcze interakcje i w którym jest osobliwym, choć wartościowym przewodnikiem.

***

Książka w swej podstawowej części jest wynikiem badań prowadzonych w ramach projektu badawczego Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich (N N103 407140) realizowanego w latach 2011–2013 i finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Wykorzystałam w niej także rezultaty prac podjętych w dwu innych projektach – Modi Memorandi. Interdyscyplinarny leksykon terminów pamięci zbiorowej (NCN, kierowany przez Roberta Trabę) oraz Sensualność w kulturze polskiej. Przedstawienia zmysłów w języku, piśmiennictwie i sztuce od średniowiecza i współczesności (NCBiR, kierowany przez Włodzimierza Boleckiego) – za zaproszenie do nich serdecznie dziękuję.

Nie włączyłam natomiast do książki swojego pierwszego artykułu z 2005 roku Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych teoriach i praktykach kulturowych), zapowiadającego rozwijaną tu problematykę. Nie dlatego, by założenia tam sformułowane odbiegały od głównych tez książki. Wręcz przeciwnie, problemy performatywności literatury i jej „uświatowienia”, przekonanie, że literackie topografie są niezbywalną częścią naszego doświadczenia i naszej rzeczywistości, kształtując wyobrażenia i mapy świata, kwestie hybrydyzacji i dyslokacji lokalności oraz ponowoczesnego regionalizmu, zarysowane tam w zalążkowej postaci, wyznaczyły moją dalszą trajektorię poszukiwań. Artykuł ten jest jednak mocniej związany z moją drugą fascynacją – miastem, które nie jest głównym bohaterem tej książki, choć jego doświadczenie odegrało w tworzeniu Geopoetyki wyjątkowo ważną rolę.Spis treści

Wstęp

Część I

Od poetyki przestrzeni do polityki miejsca. Zwrot topograficzny w badaniach literackich

Kilka uwag w sprawie zwrotów

Zwrot przestrzenny

Zwrot topograficzny

Co nowego w teoriach przestrzeni?

Zamiast przewidywań

Część II

Geopoetyka jako orientacja badawcza

Geopoetyka, geokrytyka, geokulturologia, geohumanistyka. Analiza porównawcza pojęć

O karierze prefiksu „geo”

Geopoetyka i nomadyzm intelektualny

Geokrytyka i komparatystyka

Geokulturologia i semiotyka

Geohumanistyka i transdyscyplinarność

W stronę geopoetyki jako orientacji badawczej

Analityka pojęcia

Geopoetyka jako wędrujące pojęcie

Geopoetyka: definicja

Pytania o przedmiot

Pytania o metodę

Cyrkulacje

Część III

Literatura i geografia: w stronę wspólnego
słownika

O miejscu Wincentego Pola

Kultura, literatura, geografia: przepływy i rekonfiguracje

Mapy. Od metafory do kartografii krytycznej

Mapa, terytorium i deterytorializacja

Kartografie literackie

Mapa Niewiadomszczyzny

O pożytkach z map

Miejsce

Tekstury miejsca

Miejsce a literatura (I): doświadczenie, archiwum kultury, wyobraźnia

Miejsce a literatura (II): rozporządzalność, opór, idiolokalność

Miejsce: tropy toponomastyczne

Geografia wyobrażona

Rewolucje wyobraźni

Lieux d’imagination

Podróże lekturowe

Ekskursja: śladami myśliwego

Część IV

Antropologia miejsca

W stronę literackiej antropologii miejsca

Percepcje i emocje w doświadczeniu przestrzeni

Sensoryczna geografia literacka

Geografia emocji i topografie emotywne

Auto/bio/geo/grafie

Część V

Topografie historii: miejsce, pamięć, literatura

Trajektorie dyskursów pamięci

Pamięć i przestrzeń

Miejsca wydrążone z pamięci

Toponimie, heterotopie i mit kratylejski

Część VI

Nowy regionalizm i narracje lokalne

Nowy regionalizm

Ponowoczesny regionalizm – niedokończony projekt?

„Małe ojczyzny” – projekt zaniechany

Regionalizm a perspektywy badawcze

Czy możliwa jest „polifonia pamięci” w literackich badaniach regionalnych?

Pamięć a region: wstępne oczywistości

Polifonia pamięci w badaniach regionalnych

Region: agon czy wspólnota?

Zamiast zakończenia: Umberto Eco idzie na Eccles Street

Aneks

Gdzie leżą „ogrody ziemskich rozkoszy”? Topika ogrodowa w perspektywie geopoetyki

Topos a geopoetyka

Zofiówka/Sofiówka

Ogrody i przebieranki

Kuchnia, mapa, mit środkowoeuropejski
(wokół CAFÉ MUSEUM Roberta Makłowicza)

Kulinarna kartografia

Przepis na mit środkowoeuropejski

Środkowoeuropejczyk – istota cielesna

HOMO GEOGRAPHICUS. Miłosza topografie i auto/bio/geo/grafie

Miejsca w ruchu

Ekskurs I: w stronę geografii kulturowej „szkoły z Berkeley”

Topografie Miłosza

Ekskurs II: w stronę geografii kulturowej – Homo geographicus

W stronę auto/bio/geo/grafii

Bibliografia

Nota bibliograficzna

Indeks nazwisk

Indeks RZECZOWY

Summary