Getta w okupowanej Polsce - ebook

O AUTORZE

Ian Baxter jest historykiem wojskowości specjalizującym się w XX-wiecznej historii militarnej Niemiec. Jest autorem ponad pięćdziesięciu książek, między innymi: _Poland. The Eighteen Day Victory March_, _Panzers In North Africa_, _The Ardennes_ _Offensive_, _The Western Campaign_, _The 12th SS Panzer-Division Hitlerjugend_, _The Waffen-SS on the Western Front_, _The Waffen-SS on the Eastern Front_, _The Red Army at Stalingrad_, _Elite German Forces of World War II_, _Armoured Warfare_, _German Tanks of War_, _Blitzkrieg_, _Panzer-Divisions at War_, _Hitler’s Panzers_, _German Armoured Vehicles of World War Two_, _Last Two Years of the Waffen-SS at War_, _German Soldier Uniforms and Insignia_, _German Guns of the Third Reich_, _Defeat to Retreat: The Last Years of the German Army At War 1943–45_, _Operation Bagration – the Destruction of Army Group Centre_, _German Guns of the Third Reich_, _Rommel and the Afrika Korps_, _U-Boat War_ oraz całkiem niedawno wydanej _The Sixth Army and the Road to Stalingrad._ Część z nich doczekała się wydania polskiego. Napisał również ponad sto artykułów, w tym: _Last days of Hitler_, _Wolf’s Lair_, _The Story of the V1 and V2 Rocket Programme_, _Secret Aircraft of World War Two_, _Rommel at Tobruk_, _Hitler’s War With his Generals_, _Secret British Plans to Assassinate Hitler_, _The SS at Arnhem_, _Hitlerjugend_, _Battle of Caen 1944_, _Gebirgsjäger at War_, _Panzer Crews_, _Hitlerjugend Guerrillas_, _Last Battles in the East_, _The Battle of Berlin_ i wiele innych. Recenzował również liczne opracowania z historii wojskowości, zapewniając wydawcom oraz wytwórniom filmowym dostęp do istotnych dokumentów i tysięcy zdjęć, a także uczestniczył w spotkaniach w różnego typu szkołach, uczelniach i uniwersytetach w całej Wielkiej Brytanii i Republice Irlandii.WSTĘP

Nie planowałem pisania kolejnej książki o tym, jak nazistowskie Niemcy traktowały Żydów, ponieważ uważam, że jest już wystarczająco wiele prac na ten temat. To mój dwunastoletni syn Felix zaproponował, abym zajął się gettami. Przyjrzałem się bliżej temu pomysłowi i stwierdziłem, że miał rację – było miejsce na kolejną książkę, zwłaszcza ze zdjęciami i ich opisami. Holokaust wycisnął niezatarte piętno na XX wieku i naszej świadomości. Zgłębiając temat, coraz bardziej interesowałem się tym, w jaki sposób nazistowskie władze zaplanowały kontrolę nad ludnością żydowską, zmuszając ją do zamieszkania w specjalnych, zamkniętych częściach miast.

Nazistowscy przywódcy w Berlinie postrzegali getta jako tymczasowy środek kontroli oraz segregacji Żydów w okresie, kiedy jeszcze zastanawiali się nad ich losem. Ostatecznie zapadła decyzja, aby przetransportować ich do różnych obozów pracy i zagłady rozrzuconych po całej Europie, gdzie niemal wszyscy zginęli.

W początkowym okresie wojny powstało w Europie około tysiąca gett, jednak moja książka poświęcona jest przede wszystkim tym położonym na obszarze okupowanej Polski – w Warszawie, Łodzi i Krakowie. Szczęśliwie udało mi się odnaleźć wystarczającą ilość materiałów, w tym wiele zdjęć, z których większość pochodzi z Amerykańskiego Muzeum Pamięci Holokaustu (USHMM).

Zdjęcia zamieszczone w niniejszej książce zostały w większości wykonane przez pasjonatów fotografii, którzy znaleźli się wśród niemieckich żołnierzy stacjonujących w miastach i miasteczkach, gdzie utworzono getta. Przykładem może być radiotelegrafista Willy Georg – stacjonując w Warszawie, dorabiał sobie, wykonując zdjęcia swoim towarzyszom broni, a w 1941 roku jeden z oficerów wydał mu przepustkę, nakazując udać się do getta i sfotografować to, co tam zobaczy.

W 1941 roku w Warszawie stacjonował również sierżant Heinrich Joest1. Uzbrojony w aparat Rolleiflex uzyskał pozwolenie na wejście do getta i w ciągu zaledwie jednego dnia zrobił 140 zdjęć ukazujących jego życie codzienne, z których część znalazła się na kartach niniejszej książki.

Istnieje również kolekcja kolorowych slajdów wykonanych przez Waltera Geneweina. Genewein zajmował się finansami łódzkiego getta i był bliskim współpracownikiem Hansa Biebowa. Był też zapalonym fotografem amatorem i swoim aparatem uwiecznił mrożące krew w żyłach sceny z życia dzielnicy, do których należą poruszające kadry ukazujące Żydów przygotowywanych do transportu do obozów pracy lub zagłady.

Mam nadzieję, że niniejsza książka stanie się wartościowym dodatkiem do studiów nad Holokaustem, ale też będzie wyrazem naszej nadziei, że nigdy więcej nie będziemy musieli stanąć wobec tak odrażającego reżimu, jakim był niemiecki nazizm.TŁO HISTORYCZNE

Błyskawiczne zwycięstwo Adolfa Hitlera nad Polską we wrześniu 1939 roku spowodowało, że Niemcy przejęli kontrolę nad terytorium zamieszkałym przez 20 milionów ludzi, w tym 17 milionów Polaków i 675 tysięcy Niemców. Führer już od dawna planował usunięcie z tych obszarów Polaków i Żydów i zastąpienie ich niemieckimi osadnikami. W okupowanej Polsce, a zwłaszcza na terytoriach wcielonych do Rzeszy, rozpętano niepohamowany terror. Pozostałe ziemie zajęte przez Wehrmacht2 zamieszkiwało około 11 milionów ludzi. Zostały one podzielone na cztery, a później pięć dystryktów: lubelski, warszawski, krakowski, radomski i galicyjski (od 1941 roku). Weszły one w skład tworu, który nazwano „Generalnym Gubernatorstwem dla Okupowanych Ziem Polskich”, co w 1940 roku skrócono do formy „Generalne Gubernatorstwo”. Ten wielki obszar służył jako miejsce zsyłki dla wszystkich, którzy zostali uznani za element niepożądany lub wrogi państwu niemieckiemu. Tutaj właśnie deportowano tysiące Polaków i Żydów.

W pierwszych zimowych miesiącach 1940 roku władze niemieckie wypędziły do przeludnionego już Generalnego Gubernatorstwa tysiące bezdomnych i pozbawionych środków do życia ludzi. Na ich miejsce na przyłączone do Rzeszy tereny Wielkopolski, Pomorza, Kujaw, Śląska i Mazowsza przybyły tysiące etnicznych Niemców, którym należało zapewnić odpowiednie warunki zamieszkania. Skala przesiedleń była ogromna i prowadzona w bardzo chaotyczny sposób.

Pod koniec stycznia olbrzymie problemy, jakie spowodowały próby jednoczesnego przesiedlania Polaków, Żydów i etnicznych Niemców, stały się prawdziwym koszmarem administracyjnym i aby go rozwiązać, postanowiono, że wszyscy Żydzi mają zamieszkać w gettach. Pierwsze getto powstało w Piotrkowie Trybunalskim już 8 października 1939 roku3, zaledwie kilka dni po klęsce Polski. Dwa miesiące później powołano do życia kolejne, w Tuliszkowie. Niemcy zorientowali się, iż getta nie tylko ułatwiają prowadzenie programu przesiedleń, ale będą też sposobem na czasowe rozwiązanie problemu żydowskiego. Naziści nienawidzili Żydów i obawiali się ich, wierząc też, że są nosicielami licznych chorób, szczególnie Żydzi z Europy Wschodniej. Izolowanie ich w gettach uznano więc za wyjątkowo praktyczne rozwiązanie. Plany te realizowano w całym Generalnym Gubernatorstwie, czego efektem było powstanie rozległej sieci gett. Również poza gettami naziści kontynuowali w tym czasie swoją brutalną politykę także wobec ludności nieżydowskiej.ROZDZIAŁ 1.
GETTOIZACJA

Wyznaczone obszary w większych miastach Polski stały się częścią zakrojonego na szeroką skalę programu gettoizacji. Na czele programu stał Hans Frank, mianowany Generalnym Gubernatorem okupowanego terytorium Polski, który odpowiadał także za administrację na tym terenie. To właśnie on rozpoczął akcję segregacji Żydów oraz ich „gettoizację”.

Plan Franka zakładał wyrzucenie wszystkich polskich Żydów z ich domów i przedsiębiorstw, czemu miał służyć program przymusowych przesiedleń. _Polizeibataillonen_4 odpowiadały za deportowanie koleją z miejsc zamieszkania do wyznaczonych stref zamkniętych całych społeczności żydowskich. Bataliony te podporządkowane były SS i rozmieszczano je na tyłach grup armii oraz na obszarach podlegających niemieckiej administracji cywilnej. Jednostki policyjne otrzymały jednoznaczne rozkazy, by podejmować działania przeciwko ludności cywilnej w całym Generalnym Gubernatorstwie, a w Kraju Warty polecono im usunąć ludność polską, co było częścią nowej polityki _Lebensraumu_. Funkcjonariusze mieli być tak brutalni, jak to tylko konieczne, aby przyśpieszyć to, co nazwano „akcjami przesiedleńczymi”.

Bataliony policyjne, często wpierane przez jednostki regularnej armii5, wkraczały na wybrane obszary, skąd usuwały miejscową ludność, wypędzając ją z konfiskowanych mieszkań i domów. Obszary te były na następnie odpowiednio oznaczane i odseparowywane.

Na przełomie 1939 i 1940 roku miały miejsce również wysiedlenia z okupowanej przez Niemców Wielkopolski. W _Reichsgau Wartheland_ z samego tylko Poznania wypędzono około 680 tysięcy Polaków, z czego około 70 tysięcy przesiedlono do Generalnego Gubernatorstwa. Nadzór nad deportacjami sprawował Obergruppenführer SS Wilhelm Koppe.

Pierwsze deportacje społeczności żydowskich do nowopowstałego systemu gett rozpoczęły się w październiku 1939 roku. W krótkim czasie wszystkie żydowskie domy i przedsiębiorstwa zostały siłą odebrane dotychczasowym właścicielom. W dniu, w którym mieli zostać wydaleni, Żydzi otrzymywali rozkaz stawienia się w specjalnie wyznaczonych punktach zbornych, skąd „ewakuowano ich dalej na wschód”. Każdy otrzymywał numer ewakuacyjny – numer, który informował właściwe władze o miejscu przeznaczenia transportu. Aby nie wywoływać paniki, deportowanym pozwalano zabrać 50 kg bagażu. Musieli też zapłacić za swoje bilety kolejowe.

Pierwszym dużym transportem była deportacja około 70–80 tysięcy Żydów z dystryktu Ostrawy na Morawach (obecnie we wschodniej części Czech) oraz z dystryktu Katowice w niedawno zaanektowanej części Polski. Za kwestie logistyczne związane z masową deportacją Żydów z tych terenów, których kierowano do gett, a później także do obozów zagłady, odpowiadał Obersturmführer SS Adolf Eichmann. W 1939 roku jego priorytetem było usunięcie Żydów z podbitych obszarów Wielkopolski i przewiezienie ich do Generalnego Gubernatorstwa w sposób ekonomiczny i przy minimalnych zakłóceniach dla wysiłku wojennego Niemiec. Do końca 1941 roku w masowej akcji deportacyjnej, w której wykorzystano setki pociągów towarowych, Eichmann odseparował i zamknął w gettach około 3,5 miliona polskich Żydów.

W październiku 1941 roku wyruszyły pierwsze transporty kolejowe niemieckich Żydów, których celem były obozy pracy w okupowanej Polsce lub getta w Generalnym Gubernatorstwie. W wagonach towarowych (_Güterwagen_) stłaczano po 150 deportowanych, chociaż pierwotnie przepisy dotyczące deportacji przewidywały maksymalnie 50. Nie przewidywano zaopatrzenia w żywność czy wodę. Przeciętnie podróż trwała cztery dni. Wielu transportowanych umierało z głodu lub na skutek działania czynników atmosferycznych, a niewystarczająca wentylacja powodowała, iż wiele zgonów następowało na skutek uduszenia. Często, kiedy pociągi docierały do celu i otwierano drzwi do wagonu, wewnątrz znajdowały się już same trupy.

Tych, którzy przeżyli podróż, wyciągano z pociągów i w otoczeniu uzbrojonej straży pieszo lub samochodami transportowano do getta. Nawet już po przybyciu do dzielnicy wielu nadal wierzyło, że to tylko przystanek w drodze do nowego życia dalej na wschodzie. Nie podejrzewali nawet, iż wkrótce będą świadkami likwidacji swoich gett, często prowadzonej w barbarzyński sposób, że sami zostaną zamordowani w pobliskich lasach lub na polach, albo że zostaną przewiezieni do obozów pracy lub zagłady w różnych częściach Europy.

Niemieccy żołnierze bijący Żyda podczas inwazji na Polskę, okolice Łodzi. Prześladowania Żydów rozpoczęły się niemal natychmiast po niemieckim ataku na Polskę. (USHMM: Mary Jane Farley)

Hans Biebow, niemiecki naczelnik administracji łódzkiego getta, przy biurku. W okresie jego rządów, z pomocą Adolfa Eichmanna, do Łodzi, drugiego co do wielkości miasta w Polsce, przetransportowano 146 tysięcy Żydów. Komunikacja między mieszkańcami getta i światem zewnętrznym została całkowicie odcięta, co w połączeniu z ograniczonymi zapasami żywności przyczyniło się do śmierci wielu jego mieszkańców. Biebow odpowiadał również za współpracę z Gestapo i innymi formacjami konwojującymi deportowanych Żydów. (USHMM: Robert Abrams)PRZYPISY

1 Spotyka się także pisownię: Jöst lub Jost – przyp. red.

2 Trzeba pamiętać, że wschodnie kresy II RP z około 13 milionami ludności opanowała sowiecka Armia Czerwona – przyp. red.

3 W polskiej historiografii przyjęto datę 5 października 1939. Za: K. Urzędowski: _Przyczynek do historii getta w Piotrkowie Trybunalskim_, _Biuletyn Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi_, tom II, Łódź: Instytut Pamięci Narodowej, 1990, s. 35–48 – przyp. red.

4 Kwestia nazewnictwa tych oddziałów jest niejednoznaczna o tyle, że nie przyjęło się w Polsce ujednolicone tłumaczenie, ale funkcjonują: Bataliony Policji Porządkowej, Bataliony Policyjne, Bataliony Policji i podobne wariacje. Wpływ miała też zmienna podległość oddziałów poszczególnym służbom i instytucjom bezpieczeństwa Rzeszy. Ogólnie _Polizeibataillonen_ podlegały _Ordnungspolizei_, tzw. _Orpo_, czyli Policji Porządkowej. Choć dążyłem do ujednolicenia nazewnictwa do „Batalionów Policyjnych”, wymogi polszczyzny i angielski oryginał mogły wpłynąć na pojawienie się wyjątków od tej reguły – przyp. red.

5 Warto odnieść to do mitu _rycerskiego Wehrmachtu_, który po II wojnie światowej stał się jednym z ważnych nurtów niemieckiej polityki historycznej. Patrz np.: W.W. Beorn, _Polowanie na Żydów. Zbrodnie Wehrmachtu,_ Warszawa: Wydawnictwo RM, 2017; także: J. Jasiński, _Chybiona próba rehabilitacji Wehrmachtu,_ „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, 2016, nr 2, s. 285–295 – przyp. red.