Gladiatorzy i walki z dzikimi zwierzętami na arenach - ebook

Wstęp

O sportach rzymskich i widowiskach starożytnego Rzymu, będących jednym z najbardziej znanych elementów rzymskiej kultury, napisano już tak dużo książek i opracowań, że można by się zastanawiać nad sensem wydawania kolejnej publikacji. Mogę jedynie liczyć na to, że moja panorama rzymskiej areny okaże się ciekawa zarówno dla naukowców, jak i dla laików. Jej trzon będą stanowić dwa rodzaje widowisk: walki gladiatorów i inscenizowane polowania na dzikie zwierzęta (venationes). Inny popularny w cesarstwie sport rzymski, jakim były wyścigi rydwanów, zasługuje na osobną szczegółową monografię, pozwoliłem więc sobie pominąć go w niniejszej pracy. Tym, co odróżnia moją książkę od dzieł wielu innych naukowców, jest to, że bardziej niż na walkach gladiatorów skupiam się na polowaniach, którym zwykle poświęca się mniej uwagi, choć były niezmiernie popularne i organizowano je dłużej. Dość dokładnie omawiam również zakulisową infrastrukturę, zaplecze igrzysk, które przez stulecia z powodzeniem pozwalało organizować na całym obszarze państwa rzymskiego ogromną liczbę widowisk z gladiatorami i dzikimi zwierzętami w roli głównej.

Na szczęście jest wiele materiałów źródłowych umożliwiających zrekonstruowanie historii tych spektakli. Pierwsze z nich to zachowane pisma licznych autorów greckich i rzymskich. Większość nie koncentruje się na igrzyskach gladiatorskich, lecz tu i ówdzie do nich nawiązuje. Na przykład Tytus Liwiusz i Publiusz Korneliusz Tacyt, spisujący rok po roku odpowiednio historię republiki i cesarstwa, informują o godnych uwagi widowiskach publicznych wystawianych przez urzędników i cesarzy. W obszernej korespondencji Marka Tulliusza Cycerona, jednej z najważniejszych postaci późnego okresu republiki, od czasu do czasu pojawiają się wzmianki o igrzyskach odbywających się za jego życia w Rzymie oraz rozważania na pokrewne tematy.

Jednym z najważniejszych źródeł literackich dotyczących historii igrzysk rzymskich jest niewielki tomik epigramów Księga widowisk (Liber spectaculorum, De spectaculis), napisany przez poetę Marka Waleriusza Marcjalisa w drugiej połowie I wieku n.e. Wiersze opiewają otwarcie w 79 roku n.e. Koloseum – najsłynniejszego amfiteatru w Cesarstwie Rzymskim – oraz widowiska organizowane przez cesarzy Tytusa i Domicjana. Dzieło Marcjalisa nie tylko dostarcza wiedzy o konkretnych wydarzeniach – walkach gladiatorów, polowaniach czy egzekucjach przestępców – ale także daje sugestywny wgląd w reakcje widzów, ukazując dobitnie, jak ważnym zjawiskiem były dla rzymskiego społeczeństwa tego rodzaju spektakle.

Korzystanie z literatury wymaga jednak pewnej dozy ostrożności, przede wszystkim z powodu możliwego subiektywizmu lub nieścisłości autora. Pouczającym przykładem konieczności starannego oddzielenia faktów od fikcji może być dzieło znane jako Scriptores Historiae Augustae (SHA) – zbiór biografii cesarzy rzymskich z II i III wieku n.e. ubarwiony przez autora sfingowanymi dokumentami oraz nieistniejącymi postaciami.

Istnieje jednak pewne źródło, które trudno podejrzewać o stronniczość czy nieścisłość: inskrypcje. W przeciwieństwie do dzieł historycznych, często powstałych dekady lub nawet stulecia po wydarzeniach, do których się odnoszą, napisy na rzeźbach czy nagrobkach zwykle są im współczesne. Ponadto, opisując konkretne zdarzenia i przebieg kariery upamiętnionej postaci, inskrypcje często opowiadają o wielu szczegółowych aspektach widowisk rzymskich, które bywały pomijane w ogólniejszych źródłach literackich. Jak można się będzie przekonać, epigrafia jest szczególnie przydatna na przykład w rekonstruowaniu infrastruktury igrzysk, której historycy pokroju Liwiusza nie opisują zbyt dokładnie.

Kolejne ważne źródła historyczne dostarczające wiedzy o spektaklach na arenach to dzieła sztuki, które przetrwały do naszych czasów, i znaleziska archeologiczne z tamtego okresu. Do najbardziej imponujących przykładów należą ruiny amfiteatrów rozsiane po całym obszarze Cesarstwa Rzymskiego, nie tylko świadczące o dużej popularności widowisk, ale także – dzięki zachowanym układom architektonicznym – dostarczające istotnych informacji o rozmieszczeniu miejsc dla publiczności czy pomieszczeń dla zwierząt w substrukturach amfiteatru.

Najważniejsze artystyczne świadectwa rzymskich widowisk pochodzą między innymi z reliefów i mozaik. W wielu wypadkach uwiecznione na nich dla potomności zdarzenia nie doczekały się innych form upamiętnienia. Ukazane stroje czy sprzęt, jakim posługiwali się uczestnicy igrzysk, dają kolejne świadectwo popularności tych uroczystości i pomagają szczegółowo odtworzyć ich charakter. Ponadto liczne sceny polowań ukazane na mozaikach dostarczają wielu cennych informacji o logistyce walk na arenach, szczególnie o chwytaniu i transporcie dzikich zwierząt na konkretną venatio. Słynnym przykładem jest ogromna mozaika pt. „Wielkie Polowanie”, pochodząca z sycylijskiej wilii z IV wieku n.e., ukazująca – choć w nieco wystylizowanej formie – pozyskiwanie żywych zwierząt pochodzących ze wszystkich zakątków państwa rzymskiego i przewożenie ich do portu w Ostii.

Wymienione materiały źródłowe posłużą do odtworzenia historii widowisk organizowanych na arenach Rzymu i ich znaczenia w społeczeństwie rzymskim. Pracując nad niniejszą książką, najwięcej uwagi poświęciłem prześledzeniu rozwoju walk gladiatorów i venationes, począwszy od zarania tej formy spektakli w okresie republiki po ich największy rozkwit w szczytowym okresie cesarstwa. Omawiając poruszone kwestie, należy zadawać różne pytania i zmierzyć się z nimi. Dlaczego tego typu igrzyska, przez wielu współczesnych uważane za niedopuszczalne, cieszyły się w Rzymie taką popularnością? Dlaczego urzędnicy i cesarze zadawali sobie trud organizacji tak kosztownych widowisk i jakie korzyści z tego odnosili? Jak się przekonamy, najistotniejsze były tu kwestie społeczne i propagandowe.

Opis igrzysk nie byłby pełny bez przyjrzenia się całej armii postaci, których mrówczy trud umożliwiał organizację niezliczonych widowisk w ciągu wieków. Najważniejszymi są oczywiście gladiatorzy i venatores (łowcy zwierząt), którzy walczyli i ginęli na arenach. Żadne z tych igrzysk nie odbyłoby się jednak bez wysiłków niezliczonego personelu, począwszy od nauczycieli gladiatorów, a skończywszy na myśliwych wyłapujących egzotyczne zwierzęta i przewożących je do Rzymu z najdalszych zakątków cesarstwa.

Na zakończenie poddam analizie widowiska z okresu schyłku cesarstwa, a zatem ich stopniowe zanikanie w czasach, w których państwu i jego obywatelom brakowało już środków na ich wystawianie. Uważa się powszechnie, że kres walkom gladiatorów położyło przyjęcie w IV wieku n.e. przez cesarzy rzymskich chrześcijaństwa, w rzeczywistości jednak przyczyny zaniknięcia igrzysk gladiatorskich nie są tak jednoznaczne, jak się zwykle sądzi.

Treść dostępna w pełnej wersji.

Jest to przykład nomenklatury dającej wyraz przekonaniu, że walki gladiatorów były sportem. Przeciwnicy takiego podejścia podkreślają, że w sporcie ważna jest rywalizacja, a nie szkodzenie przeciwnikowi, zabijanie go. Jednym z założeń sportu jest także dobrowolny w nim udział. Zwolennicy modernizowania wizji walk gladiatorskich są przekonani, że śmiertelność w munera gladiatoria była niewielka, być może początkowo rozgrywano je jako część greckich agonów, a rywalizacja przebiegała zgodnie z regułą równych szans. Już w okresie republiki widać stosunkowo spory udział ludzi wolnych (tzw. auctorati) w igrzyskach (wszystkie przypisy dolne pochodzą od konsultanta, chyba że zaznaczono inaczej).