Głupi Franek - ebook

Niski brzeg Narwi kipiał ptasią wrzawą. Cała ta część jego, która od błot Pełczyńskich^(¹) do Zajek ciągnie się kręto i oblężnie, brzmiała teraz jak struna ruszona.

Chwila była poranna, niebo czyste; młode, kwietniowe słońce jeszcze się nie wzniosło nad ziemię i zapłomieniwszy tylko rąbek widnokręgu, siało przed sobą tę róźaność złotą, którą tak chciwie piją wody i powietrze ciche.

Wszystko tu było jasne, przejrzyste, wskroś światłem nabrane.

W głębi krajobraz ciemniał. Dymiły tam, jak kuźnia, oparzeliska^(²) i mokradła błotne, rozciągające się aż do samej Biebrzy^(³) dyszały tchem ciepłym jeziorka i kołbiele^(⁴), z których opary to w górę słupem sinym szły, to opadały poszarpaną płachtą, nie puszczając oczu w głąb zarastających je oczeretów^(⁵), sitlisk i wikliny.

Z tych to właśnie oczeretów i sitlisk biła owa roznośna, głusząca wrzawa ptasia. Tutaj to grały bekasy, chróściele, łyski krzykliwe i biegusy błotne. Stąd rwały się wrzeszczące czajki, bąki, kurki wodne tam odzywały się nury^(⁶), tam darły się krakwy^(⁷) wrzaskliwe, tam podgorzałki jednostajnym kwakiem świdrujące uszy, tam cyranki lotne. Tam zapadały rybołówki i mewy, tam krążyła, wysoko pływająca w powietrzu, kania^(⁸); stamtąd i czapla, śmigając skrzydłami, jak miechem, brała lot ciężki, oporny.

Wrzask tu był taki zmieszany, głosy tak rozmaite, że zupełnie pokrywały szum szorującej poprzez trzciny rzeki, która sobie z sykiem drogę torowała, tworząc w pośrodku owych kęp i sitnisk^(⁹) małe, ciche, odbijające błękit nieba oka, niby sadzawki, umyślnie dla tej skrzydlatej hałastry zrobione.

W tej chwili właśnie, z jednej z kęp takich porwało się z przeraźliwym, wrzaskiem stado dzikich kaczek, które tam były nocą w sitowia zapadły. Stado porwało się, nie odlatywało wszakże, bijąc nad kępą skrzydłami, jakby na jastrzębia.

Zrazu nic widać nie było. Wkrótce z samego środka oczeretów wynurzyła się głowa ludzka, spłowiałym, roztrzęsionym włosem okryta, mało co różniąca się barwą od pożółkłych zeszłorocznych badyli sitowia.

Głowa ta osadzona była na długiej, niezmiernie chudej szyi, a oprócz obfitej, głęboko spadającej na czoło konopiastej grzywy, posiadała dwoje siwych, niezwykle świetlistej głębi oczu, twarz chudą, śniadawą i szerokie cienkie wargi, które dziwaczny, pełen żałości i zakłopotania uśmiech szerszemi czynił jeszcze.

Dokoła głowy, między pożółkłemi badylami sitowia, sterczały gęsto trzciny o brunatnych pałkach, połamane kłąbie tataraków^(¹⁰) i wielkie pierzaste kiście mietlic, tworząc oryginalne tło dla tych szeroko otwartych oczu, które miały jakieś błyski przebiegłości i przekory, a na dnie których leżał stary i niepocieszony smutek. Oczy te w powiekach, uśmiech na ustach, a głowa między trzciną tkwiła tak nieruchomie, że kaczki, nagle lot zniżywszy, biły w nią niemal, nakrywając całą kępę wrzaskliwą i trzepoczącą się chmurą.

Wyżej nad chmurą ową, niby błyskawice, śmigały w powietrzu śniade brzegówki, których gniazda czerniły się w gliniastym ile wyższego brzegowiska rzeki, jak kule, tkwiące w gęsto ostrzelanym murze. Przenikliwe ich głosy wpadały w tępy, uporczywy kwak kaczego stada, jasne, fletowe, wysokie. I one zlękły się niewiadomo czego. Jedna tylko mała pokrzywka, bujająca się na okiści rudego szuwaru^(¹¹) tuż prawie przy spłowiałej gęstwie włosów owej głowy, świegotała cichutko, kręcąc łebkiem i patrząc to jednem, to drugiem oczkiem na nieobyczajne i krzykliwe ptactwo. Gdyby ciszej nieco było, możnaby nawet zrozumieć, co ten świergot znaczył.

...Czego się bać? Czego się bać? — zdawała się mówić ptaszyna.

...To jest głowa głupiego Franka... Tak, to jest głowa głupiego Franka... Nic więcej... Czego się bać? Czego się bać?

...Poznaję ją... Wybornie ją poznaję... W czółnie tu leży każdego wieczora, z czółna podnosi się każdego rana... Czego się bać?... Czego się bać?

...Nic złego nie zrobi... jajek nie wybierze... piskląt nie nastraszy.... Czego się bać?...

...Tak, to głupi Franek!... Głupi... głupi Franek!... Czego się bać?... Czego się bać?...

Nagle urwała pokrzywka swój świegot przeraźliwym piskiem i jak kłębek spadła na dno oczeretu. Drobne jej oczko dojrzało wysoko w powietrzu wzbitego jastrzębia, który, wisząc nieruchomo na rozciągłych lotach, upatrywał sobie porannej pastwy.

Gdyby nie to, świergotliwa ptaszyna byłaby może opowiedziała calutką historię o tym głupim Franku. Byłaby powiedziała, jak to on niewiadomo skąd nad rzeką wyrósł, niby ten szuwar, albo ta trzcina brzeżna; jak te baby mówią, że go w czaplim gnieździe topielica^(¹²) powiła; jak, ledwo z chłopięcia wyrósłszy, zaraz „głupim” był i tak się już został, jak do roboty nigdy rozumu dobrego nie miał, jak z rzeki i z podrywki^(¹³) latem żył, a zimą z miłosierdzia ludzkiego. Byłaby może i to powiedziała, jakie to miłosierdzie gorzkie... gorzkie... gorzkie... Jak się dziewczyny z głupiego Franka śmieją, jak dzieci ze wsi czeredą^(¹⁴) za nim biegają, jaka zima długa i ciężka w szopie, a nie w izbie! Byłaby powiedziała, jakie słońce dobre i miłosierne, że wraca z wiosną, jakby zapomniało czego, wraca i wygrzewa sitowia i kępy brzeżne, i budzi rybki pod wodą, i czerwieni po przy laskach jagody, i głupiego Franka ratuje. I jaka rzeka dobra i miłosierna, że głupiego Franka przygarnia, i jak niegdyś w czaplinem gnieździe, tak go teraz po kępach i szuwarach tuli... I jaka ziemia dobra, dobra i miłosierna, że na tych pólkach chłopskich, między gospodarskiemi pełnemi kłosami i takie chude rodzi, które na podpłomyk^(¹⁵) dla nędzarza idą, na ten chleb czarny, łzami obmywany, który choć gorzki... gorzki… o! jak gorzki… duszę przecie trzyma w ciele, i dech żywota w piersiach trzyma, aby do pory, aby do pory...

Ona i to powiedziałaby może, jak bardzo ten nędzarz miłuje tę rzekę, tę ziemię i to słońce. Jak ręką chudą, czarną, głaszcze aksamitne pałki trzciny i zielone wstążki tataraków, jak w słońce albo w wodę całemi godzinami patrzy, sam do siebie gadając i łzy prósząc z oczu, jak potem nagle na ziemię się rzuca i tak się do niej tuli, właśnie jak owo dziecko do matczynej piersi. Ot, zwyczajnie, taki głupi, głupi Franek...

Tymczasem w wodzie i powietrzu bywało coraz więcej blasków. Migotało to, drżało, mieniło się, jakby rozsnutą w tysiące tęcz drobnych brylantową przędzą.

Obok sterczącej nieruchomie w oczeretach głowy ukazała się teraz chuda, czarniawa ręka, podając oczom zachrony. Ręka ta drżała do samego ramienia; nie było w niej widać dobrej siły. A może chłód nocy i wilgotnego szuwaru w czółnie siedział w niej jeszcze.

Buchnęło wreszcie słońce wielkiem płomieniskiem i rzuciło w rzekę snop ognia, z którego porywając miliardy iskier, zaczęły biec fale szafirem^(¹⁶) i złotem.

Brzeg rzeki ucichł nagle, jakby rażony oślepiającem uderzeniem światła; tylko usta sterczącej w oczeretach głowy zaśmiały się cicho, radośnie, a głowa, zakołysawszy się na obie strony w jakimś niezmiernym i zawsze świeżym podziwie, zniknęła nagle wpośród mieniących się, nawskroś srebrem zroszonych kiści mietlic i trzciny, której brunatne pałki zapłomieniły się rudo-czerwonawem złotem,

W chwilę później wypełznął głupi Franek z sitniska, otrząsnął się, wyprostował i wziąwszy na ramię podrywkę na długiej żerdzi, sporym krokiem wzdłuż rzeki się puścił.

Był to chłop chuderlawy i nędznie odziany.

Szmat starego spencera^(¹⁷) na grzbiecie niewielce go grzać musiał, bo twarz miał posiniałą i usta mu drżały. Zgrzebna^(¹⁸) koszula i takież hajdawery^(¹⁹) ściągnięte rzemieniem z wytartą kalitką^(²⁰) w pasie, a u kostek sznurkiem związane postoły^(²¹) z wierzbowego łyka, parciana torba przez plecy, oto i cała chudoba^(²²). Głowę miał odkrytą.

„Głupi” na wsi niemal we wszystkich, okolicach kraju tem się szczególniej na pierwszy rzut oka odznacza, że bez czapki zimą i latem po drogach sobie chodzi, jak po własnej chacie.

Słońce go pali, deszcz, moczy, wiatr suszy, mróz szczypie, a on jakoby Panu Bogu wymówić chciał tę nędzę swojej głupiej głowy, w burzę i w pogodę, we dnie i w nocy nosi ją pod niebem odkrytą, bezbronną, na ludzki śmiech podaną, zorzom i gwiazdom widną i z nich też może biorącą takie nagłe błyski, takie daleko wstecz i naprzód sięgające światła, o których mądrym w dostatnich baranich czapkach schowanym głowom ani się nie śniło.

Głowa „głupiego” ze wsi, to studium niezmiernie ciekawe. Jest to czasem głowa filozofa^(²³), czasem głowa poety^(²⁴), a zawsze głowa Łazarza^(²⁵).

W niej, jak w dziwacznym pryzmacie odbija się cała nędza twardego chłopskiego życia i wszystkie sny jego złote, naiwne, dziecięce niemal. Z tych rysów zagasłych, z tych zwiędłych uśmiechów, z tych zmąconych źrenic, tryska nagle niespodzianie żywe źródło jakiejś prapiastowej, gdzieś złotemi żyłami chodzącej wskroś ziemi myśli, jakiegoś uczucia, wybłyskującego jutrzennym światłem dnia, a które, niewiadomo nawet, czy przyjdzie kiedy.

Głowa „głupiego” zarasta najczęściej gęstwą lnianych, wypłowiałych włosów; rzekłbyś, kądziel^(²⁶) to rusałczana^(²⁷), z której niewidzialna i samemu „głupiemu” nieznana prządka snuje szarą, niezmiernie długą i splątaną, zagmatwaną nić zadumy nad rzeczami, które nie wiedzieć jak do mózgu tego wpadły i pracują tam bezświadomie a niestrudzenie, to wybuchając, jak płomień nagłe i silnie, to leżąc ciche i nieporuszone, jako w roli ziarno leży siewne, na podzimiu^(²⁸) pod skibę rzucone.

Głowa „głupiego” z tą pracującą w niej na własny ład fantazją^(²⁹), z tem nieuznaniem porządków świata i istnieniem poza ich karbami, — to retorta^(³⁰), przez którą myśl przechodzi z pospolitych słów rozsądnych do głowy genialnej.

Lud wiejski, mimo że się z „głupiego” śmieje, instynktownie przecież otacza go poszanowaniem, zabobonem niemal. „Głupi” to u ludu tyleż prawie, co „mądry”, mądrzejszy może nawet od innych, tylko w inny sposób, tą mądrością, która nie jest z tego świata.

Czasem „głupi” nie jest głupi, jest tylko nieszczęśliwy. Wiadomo, „głupich” najwięcej „od rodu”^(³¹), ale i to się znajduje po świecie, że chata komu ze wszystkiem do tła zgorzeje, albo mór gniazdo wybierze do ostatniej głowy, albo powódź rolę tak spłucze, tak wymuli, jakby jej nie było; to taki nieraz między „głupich” idzie, o nic dbania nijakiego nie ma, niczem głowy nie zmitręży^(³²), tylko po świecie chodzi sobie luzem, poglądając po ziemi i po niebie, póki go tam śmierć nie ugasi kędy,

To, co indziej jest nerwami, melancholią, zniechęceniem, bluźnierstwem, rozpaczą — to wszystko jest tu „głupiością”.

Czasem „głupi” jest tak głupi, że nawet nie wie o „głupiości” swojej. To idiota, to durny. Takiego lud we wzgardzie ma, z bydlęciem go równa. Ale inszy chodzi po gościńcach wiejskich, jak apostoł, jak prorok, jak „opętany anioł”. Taki „głupi” ma w sobie coś żywiołowego. Z ziemią gada, z wodą gada, z wiatrem i z ogniem gada.

Niedołężny, głodny, obdarty, imponuje majestatem^(³³) bezbronności swojej, swojej nieodpowiedzialności, bezpośredniem zetknięciem z palcem Bożym, który go już na taki żywot naznaczył.

Z pod gęstwiny lnianych swoich włosów „głupi” patrzy na świat to szerokiem, obłędnem, daleko poza granice wioski wybiegającem spojrzeniem, to w bok, to na stronę rzuca owe skośne błyski oczu, pełnych gryzącego szyderstwa, lub smętnej ironii, to wreszcie z głęboką melancholią i bezdennem pożądaniem nicości wbija w ziemię szklistą, osłupiałą źrenicę, jakby patrzył we własny grób otwarty. Miewa on jeszcze niekiedy żywe, roztargnione, ruchliwe spojrzenie dziecka, któremu od śmiechu do łez tak blisko, jak bliską jest żałość wszelkiego weselą.

Takiem spojrzeniem poglądał w tej, chwili głupi Franek na świat Boży, idąc brzegiem Narwi. Na wschód, na słońce prawie szedł, głęboko w zroszonych trawach brocząc i uśmiechając się tej błękitnej pogodzie, co wokół dyszała świeżością zaranną.

Patrząc na jego pierś szczupłą, na wąskie chłopięce biodra, na żywe i składne ruchy, wziąćby go można za młode pacholę; kiedy się wszakże wiatr od rzeki ruszył i czoło mu z owej gęstwy lnianych włosów odkrył, ukazywała się na niem żółtość i martwota, głęboko zmarszczkami zbróżdżona, która się przez długie lata wżerać tam musiała.

Już to ogólnym typem głupich jest, że nie wiadomo, jakie im dać lata, Czasem wyrostek wygląda, jak starzec, czasem stary, stary człowiek ma w sobie młodość niespożytą, zgoła niepodlegającą zwiędnieniu.

Otakim mówią, że na niego „Święty Jan spojrzał”, jakoż wiadomo jest, że ewangelista ten, orłu przyrównany, orłową też młodość miał, na skalach prorokując, a dziewiczem ciałem chowając się wieczności.

Żyje to sobie i żyje, a lata mimo lecą, ledwo co nieco tykając takiej znacznej głowy.

Bieda to z głodem trzyma i jakaś skrzydlatość duszna, która temu w żadną przygodę głęboką zabrnąć nie daje, tylko nad owym wartkim żywota pędem górą niesie, tak mało dopuszczając potrzeb, że żaden im brak nie dociska prawie.

Nędzą swoją i „głupiością” trzymał się i Franek ma świecie. Jak dawno już żył, niewiedzieć; sam sobie lat wyrachować nie umiał. Raz powiadał, że pamięta Francuza, kiedy pod Serock szedł^(³⁴), drugi raz, że sam też dzieciąteczkiem był, kiedy Herod niewiniątka mordować kazał; trzeci raz powiadał, jako się nie rodził wcale, tylko był i był „tak już sam ze siebie”.

Dzieci otwierały gęby, słuchając, baby kiwały głowami, chłopi się śmiali. Ale kto pamięcią sięgnął choćby jak daleko, tyle tylko z onej ciemnej studni dobyć umiał, że za jego młodych lat też „głupi Franek” po świecie chodził. Może ten, może inszy, na to przysiąc nie przysięgał żaden, ale że był. Wiadomo, każdy czas ma swoich głupich, a takiej nędzoty nikt tu rejestrowo^(³⁵) nie trzyma, nawet sam Pan Jezus w niebie.

Żartowały z Franka dziewczęta, że taki „topielczuk”^(³⁶) to się nie starzeje, bo go matka troistą^(³⁷) rosą myje. I prawda. Tylko, że nie topielica go myła, ale ziemia-matka rosą swoją codzień myła jego nędzną głowę, a i te obłoki niebieskie, i te Izy własne, A było ich więcej jeszcze, niż tej rosy Bożej,

Lubili Franka ludzie, choć nieraz i mrukliwy był i do żartów nieskory; ale jak na niego przypadło, to prawił, jakby z kart czytał, jedno do drugiego przykładając, jedno z drugiem ciągnąc. Na ludzi wtedy nie patrzył, jakoby ich przy nim nie było, ognie mu w twarzy latały, jak te, grające o zachodzie zorze, a oczy pilnie na powietrzu kędyś trzymał, jakoby tam oglądał to wszystko, co prawił, tylko mu te rzęsy i powieki drżały.

Wiosną i latem mało go kto na wsi spotkać mógł. Jak tylko pociągnął od rzeki wiatr ciepły, zaraz go zaczuł, choćby łyżkę do gęby niósł, albo w słomie gdzie na wyrkach^(³⁸) zagrzebany leżał. Zaraz się zbierał, torbę przez plecy zawieszał, podrywkę na ramię brał i mówił, że „do matki” idzie. Kija nie nosił nigdy; powiadał, że pies go żaden nie uszkodzi, bo on świętego Łazarza patronem ma, o którym wiadomo, że mu psy nogi liżą.

„Od matki” wracał już po dobrym szronie. Chudy był wtedy, zmizerowany, wiatrem i słońcem spalony, kości przez skórę bodły, a koszula i hajdawery strzępami z niego leciały.

Mówią mu ludzie:

— Nietęgo matka cię wyprawiła we świat...

Na to on:

— Sarna w biedzie. Sama w uciążeniu i pracy. Tera tyle rybek pożywić; tera tyle trawy nieść... tera tyli ziemi szmat obejść... Oj, nie letki jej żywot, nie letki! A jeszcze i na oną siną świtkę zarobić także musi, strugi modre po nici zbierając, a na srebrnem wrzecionie przędząc.

— Oj, głupi, głupi Franek! — mówiły baby.

A on im;

— Oj głupie wy, baby, nie ja, kiej nie wiecie, że każda rzecz na świecie służbę ma...

— Oo! — obruszyła się któraś — Dzieciakowi tak gadać, żeby rzeka przędła!...

Na to Franek wpadał w złość, w pierś kułakiem^(³⁹) tłukł i zaklinał się na godzinę śmierci:

— Żebym tak dobrego skonania nie miał, jeśli łżę! Cóżem to, ślepy, czy co? Nie widziałem to mało sto razy, albo i więcej, jak na srebrnem wrzecionie modre nici przędzie? „Głupi Franek”! Widzita, jakie mądre! Mądremi się powiadają, a nie wiedzą, co każda rzeka wrzeciono srebrne ma i przędzie tak, że się ino w słonku, albo i po miesiącu migoce... A coby się migotało we wodzie jak nie wrzeciono srebrne?

Baby się śmiały.

— Juści prawda.

— Albo i prawda!

— Niech go, jak ci to zmyślnie przepowiedział,

— Hycel^(⁴⁰) chłop!...

Rozchodziły się, śmiejąc. Ale w myśli zostawał im obraz cichej, niestrudzonej prządki, która strugi sine na przęślicę^(⁴¹) wije i przędzie nici modre, przędzie w dzień i w nocy, ino jej się wrzeciono jasnem srebrem miga.

Inszym znów czasem zapadał w bory, jak jaźwiec^(⁴²), brodząc tam po nich aż do twardej grudy. Niech jeno drzewo co nieco ożyło, niech brzezina pękać zaczęła, niech po błotach czajki wrzasły, on zaraz manatki zbiera, choćby o północku w bór idzie, a powiada, że go „ojciec” wola. Szła wiosna, szło lato, szła jasień, a głupiego Franka ani zajrzeć.

Troszczyć się tam o niego nie troszczył nikt. Każdy dość własnej biedy ma. Aż dopiero chłopy, po chróst saneczkami jadący, spotykali głupiego, jak się do wsi wracał, zbiedzony, zdziczały, czarny, jak ta święta ziemia, żywicami oblepły, szyszek sosnowych pełno we włosach mający, bardziej jeszcze obszarpany, niż kiedy „od matki” wracał.

— A i tak cię to ojciec wypuścił od siebie, jak dziada? — pytają go chłopcy.

A Franek:

— Oj bieda i jemu serdecznemu, bieda! Bieda i służba ciężka! Małoż to on mróweczek wyżywić musi? Mało ptactwa, mało wszelakiego nawietrznego roju? A tera żywice top, a tera grzybom kapelusze funduj, a tera jagodzie każdej wygódź, a tera kadzidło i mirę szykuj. Trzej królowie nie pytają, tylko dawaj i już! Dobrze to jegomości, albo i organiście, że do kościoła raz tylko po Godach^(⁴³) zajrzą; ale po boru calutki rok chodzą, a brodami trząsają, co z nich aż perły na ten mech lecą...

Chłopy w śmiech.

— Ooo!... Głupi! Głupi!... Królowie ci ta zara po boru będą chodzić! Ale!...

A Franek na to:

— Bodajem ręce, nogi połamał, jeślim ich na własne oczy nie widział! Bodajem się tu z miejsca pod ziemię przepadł! Cóż to? Wódkę piję, tuman^(⁴⁴) na oczach mam, żeby mi się w nich troiło?

To chłop jeden albo drugi do niego:

— I widziałeś króla?

A insi:

— Ao będziesz z głupim gadał?

Ale Franek nie dał sobie odebrać słowa:

— Com nie miał widzieć? Bo to raz widziałem? Króla Balcera^(⁴⁵) tom tak widział przed sobą, jak was, gospodarzu, widzę. Patrzę raz, słonko zachodzi, a tu cości ogromnego we złocie stoi. Myślę, dąb nie dąb. Podejdę, pojrzę — król! Płaszcz na nim złotem kapie, korona ino się w oczach mieni od drogości, bogactwo takie, że to ha! Broda, po pas, srebrzy się, jako ten mech siwy; jedną ręką. w bok się podparł, w drugiej berlica^(⁴⁶) godna; parada taka, co strach — zwyczajnie, królewska osoba! A tu dokoła wojsko we złocie, w czerwieni, ino wystawia te piki, te lance, te różne bronie, dwór okrutnie wielki, siła i moc taka, że nieprzeliczona. Aż mi się świat zaćmił, jakem to zobaczył.

Niedługo słucham, szepcą... Ten temu, ten owemu słówko po słówku oddaje, jeden do drugiego głowy nachylą, a zamawia się, a radzi... Oho! myślę ja sobie, będzie tu coś nowego. Nic. Słonko zaszło, ono wojsko się między drzewa pochowało, król też; układłem się, śpię. Śpię ja sobie, świata Bożego niewiedzący, aż tu, jak nie zahuczy, jak nie zatrzeszczy, jak nie zacznie się tłuc po onym boru, jak nie zacznie szumieć!...

— Niby co? — pyta chłop Franka,

— A cóżby, jak nie to wojsko! Dopierom zmiarkował, że się to tak z wieczora zmawiali na oną batalię... To tak, powiadam wam, się bili, jakby najtęższy wicher przeciw wichru szedł; a tak strzelali, jakby pioruny biły; a te bronie to taki puszczały blask po boru, jak te najtęższe błyskawice. A co strzelił, to w ogniu onym widzę, król Balcer stoi w płaszczu ze szczerego złota, w złotej koronie na głowie i brodą trzęsie...

— Baj baju! Wichura była w boru i tyla! — rzecze chłop.

— A ino! — przywtarza drugi.

— Wojsko by to w boru siedziało!... — dodaje inny.

— Świecie! Świecie! — woła na to Franek, uderzając w dłonie — To wy grunt macie, chałupy macie, gospodarzami się opisujecie po wójtach, po urzędach, a tego nie wiecie, że Trzejkrólowe wojsko w boru je^(⁴⁷)? Oj naród, naród!... A kiejże wy z tej ciemnoty na świat przejrzyta, kiej?... Już i Pan Jezus po światu chodził i apostoły chodziły, a wy nic, jak te owce głupie!

I wodził po nich okiem, pełnem zdumienia, żałości i gniewu, jak po barbarzyńcach, klórymby światła przychylić chciał, jak po zaślepieńcach, których nawrócić pragnął

Chłopy się śmieli.

— Dzita!...^(⁴⁸)

— Dzisz go!...

— Na głupich my u głupiego wyszli!

Ale pacholęta, co tam w podpasanych rzemieniami sukmanach za ojcami biegły u chróstu pomagać, szeroko otwierały oczy, a szerzej jeszcze usta i patrzyły na „głupiego”, jak w tęczę. A kiedy przyszła wiosna i pierwszy grzmot zahuczał na bór czarny, śniły się chłopiętom okrutne wojska Trzykrólowe, ich wielkie błyskawicowe miecze i król Balcer w złotym płaszczu i koronie złotej, i niejeden tam wyrostek ukradkiem z za węgła^(⁴⁹) ku lasowi spoglądał, bo juści prawda, że się łomotali ogniście, jakoby wicher przeciw wichru szedł...

Czasem wszelako, ot tak z „dobra woli”, nagła tęskność do ludzi ogarniała Franka. Rzucał wtedy „ojca” i „matkę” i jak ot teraz, szedł, gdzie go oczy niosły, nie wiedzieć na co i po co. A tak się w tych drogach śpieszył, jakby kto najpilniej go czekał, albo mu jakowe wielkie dobro obiecał. Wiosną szczególniej, kiedy po szerokich pogodnych zachodach słońca zapachniała w powietrzu świeżo pługiem poruszona ziemia, kiedy niebo, w zorzach stojące, pełne było skowronków, a odwalone krojem skiby pogarbiły pola. kiedy od wygona^(⁵⁰) do wygona rozległo się wołanie oraczy, a ciężkie jarzma^(⁵¹) wołów skrzypieć zaczęły po koleśnych^(⁵²) drogach, Franek rady sobie dać także nie mógł, tylko się ku wsiom puszczał — tym zapachem wilgotnej, świeżo ruszonej ziemi. Gdzie wiatr wiał, gdzie słońce było, gdzie głos ludzki leciał, gdzie mgła się kładła, gdzie oczy niosły, tam się puszczał.

To lada miętusem^(⁵³), w rowie schwytanym i na patyku upieczonym, żyjąc, po miedzach wskroś onych rozorów^(⁵⁴) chodził, głęboko dysząc, jakoby się oną wilgocią i świeżością skrzepić chciał; a przyszła noc, to na byle grudce nędzną głowę sparłszy, między zagonami legał, a po gwieździstem niebie cichemi oczyma wodzili do samego północka drugi raz nie zasypiając, jakoby mu kto co powiedział właśnie, albo widowisko i cudo jakie przed nim czynił. Budził się po nocy takiej, zroszony jak ten kamień polny, na miedzy siadał, kolana rękoma obejmował i zadarłszy głowę, patrzył, jak wrona w słońce, póki go nie obsuszyło, ustami niemo ruszał, jakoby z kim wysoko rozmawiał, albo temu błękitowi porannemu się modlił. Napierał się^(⁵⁵) nieraz chłopom do pługa, żeby mu dali choć z pół dnia orać, choć z jedną skibę odwalić. Ale nie chcieli. „Głupi” się tego nie powinien tknąć, co na wzrost idzie, Ani się jemu orać, ani siać nie godzi. Baba tylko czasem która dała mu tam w ogrodzie motyką podziubać, to jej tak dziękował, tak jej kolana obejmował, jakby mu kto miskę z najlepszem jadłem wysławił. Tak mu się do ziemi cniło^(⁵⁶), takie w niej kochanie miał. Szły deszcze ciepłe, bujne, to im się tylko jako ta wierzba uginał, nic się nie chroniąc, by też mógł; tak się zapamiętywał onego perłowego, rzęsnego szmeru po młodej runi słuchając, że drugiby i gęśli^(⁵⁷) mniej słuchał, kiedyby mu grały. Szła potem cisza szeroka, okólna; gaje nie wioną^(⁵⁸) sobą, liść młody ledwie gdzie szepnie, nad ziemią skrzydlatość taka, taka lekkość, przejrzystość, że tylko te miedze za miedzami, łąki za łąkami powietrzem w oczach płyną, a Franek na wpośrodku łanu, jak urzeczony, staje i słucha, jakoby głosy do niego z ciszy onej mówiły, albo jakby gdzie na Anioł Pański dzwon bił.

— A i czego ty tak głupi słuchasz? — pytają go pastuchy, co się tam workami od chłodu naodziawszy, pod gruszą w „sitka”^(⁵⁹) grali.

To im zrazu nie odrzeknie, jakby nie do niego. Aż kiedy mu się uprzykrzą, raz i drugi pytając:

— A nie słyszycie to, smyki — mówi — jak ziemia gada?

— Jakże to? — pytają pastuchy, a w kułak się śmieją, że to im niby z głupiego uciecha. — To ziemia gada?

A Franek ręką po powietrzu wodzi, jakoby co pokazywał w wielkiem oddaleniu, na gęsiarków nie patrzy, tylko oczy na onej błękitności trzyma,

— Wszyściutko, co je i co było, i co jeszcze za czasami będzie, wszyściutko to wie ogień, wiater i ta ziemia. Ale że ziemia najmądrzejsza z tych trojga...

— Sitka! — woła cienkim głosikiem mały gęsiarek, rzuciwszy w górę miedziaka.

— Orzeł! — woła drugi.

Franek mówi dalej:

— Bo wiatr i ogień z żywych moc biorą, a ziemia moc bierze z tych umarłych kości. Co ziemia od kości umarłych usłyszy, to żywym powiada.

Po dzieciach idzie dreszcz. Pastuch zatrzymuje w powietrzu rękę, w której miedziaka trząsał, żeby mu na orła nie padł, i z przelotnym strachem na Franka patrzy, inni także podnoszą głowy.

— A co powiada? — pyta Józek.

Franek oczyma po dzieciach wodzi, a potem nagle, utkwiwszy wzrok bystry w zapatrzonym na niego gęsiarku, mówi silnym głosem:

— Powiada, co chleba da głodnemu, wody pragnącemu, lnu i konopi nagiemu, ziołów niemocnemu. Powiada, co pocieszenie da smutnemu, sprawiedliwość krzywdzonemu, uzwolenie zawartemu, a zmęczonemu wieczny spoczynek — amen!

Najstarszy Michałek wybucha na to śmiechem, strach mija, pastuchy śmieją się głośno, hucznie. Jeden Józek tylko siedzi pod workiem swoim z szeroko otwartemi oczami i patrzy za Frankiem, idącym ku Bugajowej łące.

Głupi! głupi! głupi! — wrzeszczą za nim chłopcy, jak wronięta.

— A wróć się, głupi, wróć! — krzyczy Michałek — zrobimy cię wójtem, kiejżeś taki mądry!...

Franek idzie dalej, ni prędzej, ni wolniej, jakby nie do niego.

Wie on, że młodzi i starzy, ba, pastuchy nawet wołają na niego „ty”. Głupiemu nikt nie „dwoi”^(⁶⁰).

„My” — to cząstka gromady, albo rodu, albo zbiorowego rozumu i mienia, to cząstka zbiorowego życia i zbiorowej siły. Ale „głupi” stoi poza granicą rodu, mienia, pracy i siły. Od tego też jest głupi, żeby rozumu nie miał. On do siwego włosa, do grobowej deski w małoletności swojej trwa, rośnie niby ta witka łoziny^(⁶¹), potem się pochyła, niby ten badyl płonny, ale nie dojrzewa nigdy.

Nie ma on też sobie za krzywdę żadnego przezwiska. Przywykł. Nie psuje mu to serca do ludzi, że tak albo tak na niego kto zawoła. Idzie między nich, oto i teraz, z wesołem okiem, z tęsknością jakąś, z przyjacielstwem w duszy. Owszem, śpieszy się tak, jakby go tam rodzeni jego czekali, jakby mu się bracia ucieszyć mieli. Śpieszy się tak, jakby im sam co najkosztowniejsze dary przynosił i skarby jakie wielkie.

Nic innego przecież w ręku nie miał, tylko chaszczów^(⁶²) trochę zielonych i marnego zielska, wskroś którego świeci kaczeniec żółty, lśniący i srebrzą się gałązki wierzbowe z nawpół^(⁶³) roztulonemi baźkami, które „głupi” po drodze łamie, iż to ku palmowej niedzieli się ma za dzionek czy za dwa. W powietrzu już nawet tu i owdzie zalatują jałowcowe dymy, przy których gospodynie obwędzają kawał kiełbasy, albo boczek z wieprzka.

Z lubością wciąga Franek owe aromaty, a śniadą twarz jego rozjaśnia coraz szerszy uśmiech,

Naraz, spochmurniał. Z pośród wieszających się brzegiem rzeki oparów zaczęły się wysuwać obielone, długim sznurem wyciągnięte domki, których niezwykła schludność, jako też i sposób budowania zdradzały osadę niemiecką.

Istotnie, były to na wschód od Wizny^(⁶⁴) leżące Olendry-Gaje, tak samo się przeciwiające swoją nazwą położonym po drugiej stronie Narwi Gajom-Lachom, jak się przeciwiały plemieniem i obyczajem swoich mieszkańców.

Franek nienawidził Niemców. Flisów nawet na rzece unikał dlatego, że w skarbówce^(⁶⁵) na tratwie najczęściej Niemiec siedzi.

Nieraz też, stanąwszy na gościńcu, woła:

— Uciekajcie dzieci, Niemiec idzie!

— A czegóż-to uciekać przed Niemcem? — pyta go chłop który.

— A bo przed Niemcem, jak przed złym wiatrem, niema lepszej rady, ino uciekanie.

— Niemiec a śniedź — powiadał — zarówno naszemu chlebowi przywarę czynią, ale że go śniedź nietyle uszkodzi.

Spotyka go raz proboszcz.

— Cóż ty głupi? — pyta — Drwisz, słyszę, bajki prawisz, że to nie żydy umęczyły Pana Jezusa, tylko Niemcy? Skądże to ty do takich rzeczy przychodzisz?

A Franek pilnie na księdza patrzy, a oczyma mruga, co zwykle czynił, kiedy go co niecierpliwiło.

Proboszcz odsapnął, bo tuszę miał piękną i męczył się mówieniem łatwo, a potem rzekł:

— To ci zapowiadam, żebyś mi takich bajek po wsiach nie puszczał! Rozumiesz? A na naukę do kościoła przychodź, żebyś nie żył, jak to bydlę. Rozumiesz? Kto jak bydlę żyje, ten jak bydlę skończy... Rozumiesz?...

Franek uśmiechnął się, rzucił w bok skośne spojrzenie i pocałowawszy księdza w rękę, rzekł:

— Niech się ta jegomościulek nie frasują o głupiego! O głupim to ta sam Pan Róg Przenajświętszy radzi... Tyla, coby tych mądrych nauczać, ot!... A głupi to ta sobie z Panem Jezusem o tem, o owem gada, to już ta o niego najmniejszy kłopot... Będzie on wiedział, która dróżka do raju...

Rzucił ramionami ksiądz i obejrzał się, czy tej głupiej mowy kto nie słyszy; bo to o parafian swoich dbał i zgorszenia żadnego nie dopuszczał. Ale co prawda, to i gniewać się bardzo nie mógł, bo i cóż tam głupi mądrego wymyśli? Takiemu odpuścić trzeba, boć to samo nie wie, co czyni.

Zaczuwszy tedy Franek owe szwabskie dymy, skręcił w bok nagle i tarniakiem^(⁶⁶) się puścił, żeby drogą nie iść. Nie była to przeprawa dogodna. Karczowany rok rocznie przez Niemców, tarniak uparcie się gniazd swoich starodawnych trzymał i każdej wiosny ostre kły wypuszczał, grożąc stopie, co się tam ważyła bosa, a wzmagając się aż do grudy, kiedy go znów trzebić zaczęto. Ostrężyną^(⁶⁷) też i kocierbą^(⁶⁸) silnie zarastał, tak, że się o każdy krok targać z niemi było potrzeba.

Darł sie Franek środkiem owych chaszczów, jak dzik, spluwając tylko na strony z tego obrzydzenia, jakie miał do Niemców, o których powiadał, że kiedy ich diabeł na widłach przenosił z ich tam kraju nad Narew, to po każdym Niemcu widły płukać musiał, aż wielka moc ryb wyzdychała z tego.

Zanim tedy wydobył się z tarniaka, pokaleczył nogi, poszarpał koszulę, podrapał twarz i ręce, a niejedna przygarść^(⁶⁹) jego lnianych włosów została na gęstych głogach i targańcach^(⁷⁰).

Tak kiedy wóz z sianem w gąszcz leśny się weprze, tu i ówdzie za nim na krzach chwieją się źdźbła suche, które jako myto po drodze płacić musi zaczepnikom onym. Ale „głupi” ani dbał o to, wielkiemi krokami, prąc się naprzód, póki osady budowanej długim sznurem nie wyminął i nie zostawił jej daleko za sobą.

Teraz dopiero pełną piersią tchnął, pojaśniał na twarzy i wesołem spojrzeniem po świecie powiódł; zaraz też, ku rzece skręciwszy, w miałki bród jej wstąpił i nogi „po Miemcach” obmył, jak ów diabeł widły.

Zaledwie minął bagnistą łączkę, w którą tu Narew głęboko się wrzyna, a która u ludu nazwę Osniołki nosi, kiedy spostrzegł kościstą białą szkapę Hamera, jak zdążała ku Olendrom, ciągnąc wózek drożny, domowizny wszelkiej pełny, obok którego sam stary Hamer, w sukiennej czapce z podwiązanemi u uszu klapami, szedł i fajkę palił. Aż zemdliło Franka na takie spotkanie. Chciał w bok, kiedy zobaczył na wozie wielką malowaną skrzynię, którą u Łuki w Zagajnem nie raz, nie dwa widział, na skrzyni kociołek żelazny, co go też z tej tam chałupy znał, bo go sam do kowala nosił, dalej lnu siwego płachtę, tak wypchaną, żeby go dwie dobre prządki przez zimę nie sprzędły, wreszcie okrutną kłodę^(⁷¹) kapusty, która się tylko na strony chwiała w wąskich drążkach, a za nią, z przewieszonem na rozworę^(⁷²) łbem i spętanemi powrózkiem nogami kmieciate^(⁷³) cielę, które się uległo sześć niedziel temu, właśnie kiedy ostatni raz nockę u Łuków nocował.

„Głupi” stanął i wytrzeszczył oczy i osłupiał. Nie pytał, nie rozumował, tylko uczuł koło serca jakąś ckliwość.

Wóz przeciągał mimo niego zwolna. Stary Hamer, trzymając fajkę w ręku, przy drabkach szedł i pieniądze wysypane z brudnego mieszka na dłoń liczył, Franka nie widział nawet może. Ten wszakże po dobytku owym, na wozie zebranym, pałającym wzrokiem wodził, szepcząc cicho:

— Patrzajta, co ta moc niemiecka dobra ludziom odjęła i ku sobie ciągnie…

I z najwyższem przerażeniem w osłupiałych oczach nędzna głową trząsł, jakoby na widok spustoszenia od pożaru albo powodzi.

Dopiero kiedy cielę, z łbem zwieszonem na wozie leżące, raz i drugi przeciągle bekło, odpadł od Franka strach, a ogarnęła go taka żałość, taki ogień mściwy go przeniknął, że, porwawszy się z onego osłupienia, ku Zagajnemu biegł, jakby tam ratować miał chudobę własną, własną chatę, własne dobro swoje.

Ptakiem prawie przeleciawszy spory kawał drogi, do wsi wpadł, prosto na chałupę Łuki, która u skraju stała. Rojno tu było, jakby na jarmarku. Gasio, niewielki, żółty pokurcz^(⁷⁴), z ostrym jak u lisa pyskiem i śpiczastemi uszami, nie wiedział, na kogo wpierw szczekać.

Czy na rudego Gotlibowego parobka z Olendrów, który przy pomocy dwóch jeszcze, równie jak on sam rudych wyrostków, nawznak na ręczny wózek przewracał czerwoną, oszkloną szafę Łuczyny, czy na oglądającego ladę u sieczkarki^(⁷⁵) Niemca, który sam do siebie mamrotał a fajkę w zębach trzymał, czy na baby, które się z dziećmi u spódnic i u piersi zeszły, a stanąwszy u płotu radziły; czy na dziewkę, pomagającą gospodyni łapać kokosze, czy na targującego je Fryca, zięcia Hamera, czy na siemieniatkę^(⁷⁶), która mu się z rąk wyrwawszy, z wrzaskiem uciekała, czy na kręcące się pod nogami dzieci, czy wreszcie na psy cudze, które się tu za Niemcami z Olendrów zbiegły, wielkie, silne, kudłate i milczkiem węszące...

Ale głupi Franek tego wszystkiego nie widział nawet. On szukał Łuki, gospodarza. Zobaczył go. Stał w pośrodku podwórka, w czapie na bakier, w rozpiętej kamizeli. Był to chłop lat czterdziestu może, czarniawy, suchożyły i silnej budowy, trzymał za rogi byśka, który się wydzierał i schyliwszy między racice łeb twardy, szeroki, porykiwał groźnie, Przed Łuką stał rozkraczony, z rękami w kieszeniach od rajtuzów^(⁷⁷) najbogatszy z kolonistów, Gotlib, trzęsąc grubym karkiem i błyskając pod słońce tombakową dewizką^(⁷⁸) i malowaną fajką, która mu się kołysała na opasłym brzuchu.

Dobijali targu. Chłop coraz głośniej krzyczał, a szamocząc się z byśkiem, jeden róg bydlęcia puścił i przez połę kamizelki rękę Niemcowi podawał; Niemiec gębę odął^(⁷⁹), powieki wpół zasunął, brwi podniósł i nie wyjmując rąk z hajdawerów, przecząco grubym karkiem kręcił, kiedy nagle wpadł między nich Franek, za Frankiem dzieci, a za dziećmi Gasio.

Dzieci dawno już nie widziały „głupiego”. Ze świeżą tedy ciekawością rzuciły się ku niemu;

a przytem wyglądał dziś tak uciesznie, tyle różnego zielska miał we włosach, taki był obszarpany, zziajany, brudny.

— Głupi! głupi! Widzita głupiego! — wrzeszczały piskliwym głosem, któremu odpowiadało jasne, wesołe szczekanie pokurcza. On także zdawał się wołać: Głupi! głupi! głupi!

Ale Franek nie słyszał go nawet. Przyskoczył do chłopa, za rękaw szarpnął i zduszonym ze zmęczenia głosem zakrzyknął;

— Gospodarzu!... gospodarzu! Łuko! Łukaszu!... A to wam Miemiec, psiawiara, skrzynię porwał i cielę... złodziejska dusza... i kapustę z kłodą...

Mowa mu się rwała, powietrze ustami chwytał.

— Głupi! głupi! Widzita głupiego! — wrzeszczały dzieci z rosnącą uciechą.

Chłop odwrócił sie nagłe.

— A ciszej, kołtuny^(⁸⁰)! — tupnął na dzieci — a pójdziesz!... — krzyknął na Gasia, który oblatywał byśka, szczekając i za nogi go łapiąc, jakby się zapamiętał właśnie.

Franek chłopa za rękaw precz targał.

— Gospodarzu! Łuko!... — zaczął znów swoje. — A to złodziej...

Gotlib namarszczył się i cofnął krokiem. Stali niemal przy studni, a głupiemu niewiadomo, co do łba strzelić może.

— Idź, głupi! — odburknął się chłop i odmachnął się gniewnie.

Ale Franek nie ustąpił z miejsca, tylko ścisnął kułak, w pierś zaklęsła się grzmotnął i wielkim głosem zaklął:

— Bogdajżem się z tego miejsca nie ruszył i bogdajem nocy nie doczekał, żeli łżę, żelim go u Osmółki z wozem nie widział, złodzieja, a na wozie waszej skrzyni, kłody i cielaka! Bogdajem...

— Wściorności!^(⁸¹) — wybuchnął nagle Łuka niewiadomo na byśka, czyli też na Franka.

Baby zaczęły się przysuwać od płota, ten i ów obrócił ku mówiącemu głowę. Franek szeroko otwarte, pełne przerażenia oczy w Łukę wbił, nie pojmując zgoła, dlaczego chłop wszystkiego nie ciska i złodzieja gonić nie leci. Zdawało mu się, że go nie rozumie chyba, nie wierzy mu. Z większą tedy jeszcze siłą grzmotnął się kułakiem w piersi.

Porwał, gospodarzu!... Porwał!... Żebym tak szczęśliwego skonania doczekał, jak złodziej Miemiec porwał!...

Gotlib odwrócił głowę, splunął i znów się o krok cofnął.

Na chłopa uderzyły ognie.

— Co miał porywać, zatracona duszo, co?... Sam sprzedałem!

Otrząsnął się. Frankowi ręka opadła,

— Głupi! głupi! głupi!... — wołały dzieci, skacząc koło studni.

Franek patrzył na chłopa obłędnie, tępo, pomiarkować się zgoła nie mogąc. Z ustami otwartemi i wyciągniętą szyją stał przez chwilę niemo, aż zaczął głosem ochrypłym, zmienionym:

— Wy, gospodarzu?... Wy jemu przedali?... Wy sami przedali?...

— Psssia…cie! — zaklął chłop, mocując się z byśkiem.

Franek go znów za rękaw pochwycił. Dyszał ciężko, oczy wysiadły mu na wierzch.

— Gadajta!... Gadajta!... Samiśta przedali? Gadajta!...

Następował na chłopa, targając go za rękaw coraz gwałtowniej.

— Umykaj, pókim dobry! — huknął Łuka — Ażebyś ty zmarniał! Chorobna duszo... — Zaklął w tejże chwili na wyrywającego się byśka.

— A dummer Kerl!..^(⁸²) — szepnął wzgardliwie Gotlib i ramionami rzucił.

— Co to z głupim gadać! — roześmiała się któraś baba. Insze za nią. Każda się teraz wobec Niemca mądrą i polityczną^(⁸³) okazać chciała. Nie były zresztą pewne, czy im samym przedawać co nie przyjdzie; ruszały tedy ramionami, poglądając z politowaniem i odwracając głowy,

W tej chwili wszakże, w narzuconym na ramiona kożuchu i z biczyskiem w ręku, przystąpił Filip Bodniak, szwagier Łuki, który gruntu nie miał, furmanił tylko i Niemcom, żałującym i czasu, i koni, z Olendrów się najął. Chłop czerwony był, jak burak, zsiadły, ospowaty, baranią czapkę ze stroikiem z czoła zsunął, bo ze trzy litkupy^(⁸⁴) miał we łbie i kurzyło mu się z czupryny, a język co nieco plątał. Bodniak, jako że sam gospodarzem na własnym szmacie ziemi nie siedział, do szwagra przykrość jakąś w sercu czuł i rad go poszczypywał słowem, bo zazdrosnych oczu był na cudze dobro. Ten tedy, rozkraczywszy się przed Frankiem, ręce w biodra wparł i nie bardzo pewnie na nogach stojąc, rzekł;

— A i nie wiesz to, głupi, co teraz chłopy, niby gospodarze, ze wszystkiego się wyprzedają, z domowizny, i też ze ziemi...

Chwyciła go czkawka, więc urwał.

Franek słuchał, jakby ogłuszony.

— Ze ziemi... — powtórzył jak echo.

— Ze ziemi i z gruntu het precz — ciągnął Bodniak — a idą głupi za morze...

— Za morze... powtórzył Franek.

— Choć ta i suchoputna^(⁸⁵) droga ponoć je, o trzy dniby nią człowiek ze Zagajnego zajechał... tyla co o niej nie wiedzą...

— Nie wiedzą — powtórzył martwym głosem Franek.

— To ci tera het precz, licytacja… — mówił Bodniak, przełykając dręczącą go czkawkę — targowica... nieprzymierzając, jak w kramie.

Podniósł rękę, czarniawym włosem zarosłą, grubemi żyłami zbróżdżoną, i wodził nią w powietrzu, ukazując palcem zebranych w podwórku. Mętne, tępe oczy Franka poszły za tym palcem. Teraz dopiero zobaczył rudego Gotlibowego parobka, szafę na wózku i Niemca przy sieczkarni, i Fryca z kokoszką w ręku, i baby, i obce psy kudłate, i byśka, i grubego Gotliba.

Wszystko. Patrzył, patrzył, nagle ręce opuścił i głowę na pierś skłonił. Gęstwina lnianych, zwichrzonych włosów spadła mu na oczy. Wyglądał tak śmiesznie, że dzieci na nowo wybuchnęły wrzaskiem.

— Głupi Franek! Głupi Franek! Widzita głupiego Franka!

Jemu się usta zaczęły trząść, kolana, zadygotały pod nim, obszarpana koszula podnosiła się coraz szybciej na wysoko bijącej piersi. Nagle zaszlochał głośno i błagalnie do Łuki się ozwał:

— Nie przedajta, gospodarzu, pola!... Dlaboga, nie przedajta! Dlaboga, rety, Marjo!...

Zaniósł się wielkim płaczem i chwycił połę siermięgi^(⁸⁶) gospodarza.

Chłop trząsł sobą, chcąc się uwolnić od niego i klął siarczyście.

— Nastąp, pokrako!... Chorobna dusza! A żeby cię...

Zerwał się Franek i do Łuczyny podbiegł. Głębokie łkanie wstrząsało jego nędzną piersią.

— Gospodyni! — wołał przerywanym głosem — gospodyni!... Nie przedawajta Miemcowi chałupy! Dlaboga, rety! nie przedawajta chałupy!...

— Docna^(⁸⁷) ogłupiało chłopisko! — szeptały między sobą baby.

— Bo to nic?

— Na wiosnę takiemu najgorzej...

— A odczepże się, odmieńcze! — krzyczała kobieta — Owarjował, czy co! A dyć go weźta! — Ale nie trzeba go było brać. Sam porwał się i wyciągnąwszy przed siebie trzęsące się, łachmanami rękawów ledwo że okryte ręce, ryknął wielkim głosem:

— Rety!... Marjo!... Rety!... Ludzie!... Gospodarze!... Nie przedawajta się Miemcom!... Dlaboga ludzie!... Nie przedawajta!...

Uderzył w dłonie i złożonemi rękoma trząsł przed głupią swoją głową, a po śniadej twarzy leciały mu łzy, ciężkie, jasne, gorące.

— A dummer Kerl! — powtórzył Gotlib, poczem ziewnął, splunął, sukienną czapkę na głowie poprawił i do odwrotu się zbierał.

Tknęło to Łukę, który targu o byśka dobić chciał, i całą tedy pasją^(⁸⁸) zwrócił się do Franka:

— Ustąpisz mi ty na bok, zła duszo, czy nie ustąpisz? Chłopaki! Ruszta się ino!...

Ale chłopaki bawiły się zbyt dobrze całą tą „komedią”, żeby się ruszać miały. Trącił jeden drugiego łokciem, spojrzeli po sobie i stali.

Łuka się za Gotlibem puścił.

— Dalej, sąsiedzie! Półzłotka przyczyńcie i będzie zgoda z nami! Ja dziś do zgody, jak do wódki! U mnie tak! Dzień płaci… dzień traci. Dalej, panie Gotlib!... Zgoda!...

Mówił szybko, obficie, głośno, jakby chciał zagadać głupią mowę Franka.

Niemiec odchodził niby. Nie mógł on właściwie odejść, póki Bodniak stał, a z nim i furka jego, z której zwrócona łbem do dyszla szkapa wyciągała grubą, w bagnach sieczoną trawę. Bodniakowi zaś nie śpieszyło się wcale ze szwagrowego podwórka.

— No?... półzłotka! Jakże będzie? — powtarzał Łuka. — Kupujta, póki przedaję!... No?... Jakże?... Co ta będzieta na głupiego patrzeć! Róbma zgodę… Dalej go!...

Ale jeżeli kiedy, to właśnie teraz warto było na głupiego popatrzeć. Jako ta rola nagle z wiosennego deszczu schnie, kiedy na nią słońce z wysoka uderzy, tak on po tych łzach bujnych odmienił się w twarzy, tak na niego uderzyła nagła wesołość. Jakoby nie ten, tak się przeinaczył, oczy kułakiem wytarł, jak miał szeroką gębę, tak się szeroko roześmiał, a chwyciwszy chłopakowi, co tam wpodle^(⁸⁹) stał, czapczątko ze łba, sam je sobie na głowę nasadził, w biodra się rękami podparł i krzyknął wesoło:

— Hej, ha!... Kiej przedawać, to przedawać! A duchem!^(⁹⁰)... Nic się nie frasujta, gospodarzu! Głupi wam pomoże! Nim słonko zajdzie, poprzedamy het precz wszyściutko do czysta!

Szeroki wybuch śmiechu przyjął tę przemowę głupiego. Niemcy nawet śmiać się zaczęli, zwłaszcza też one rude wyrostki Gotlibowe, u wózka stojące! Łuka poczerwieniał i łypnął gniewniej oczyma; ale kiedy spojrzał na owo ucieszne widowisko, jakie Franek z siebie uczynił, nie mógł wytrzymać i roześmiał się głośno. Głupi tymczasem przed chałupę skoczył. Stały tam i leżały różne sprzęty, z drogi onej szafie ruszone, jedne na drugich w kupie, jak na targowicy.

Franek się schylił, podniósł z ziemi stary lemiesz^(⁹¹), a błyskając nim pod słońce, mówił;

— Panie Miemiec! Patrzajta ino, jaki godny lemiesz! Oj, niemało on ziemi skroił... niemało skib odwalił... niemało chleba dobył, ale nam tera nic po nim, bo het precz grunt i gospodarkę przedajem i ani my, ani dzieci po nas ziemi tej, tego pola orać już nie będziem! Kupujta lemiesz! Patrzta, jaki godny!

Śmiech buchnął na nowo w podwórku. Bodniak aż się za boki trzymał, aż mu oczy zachodziły łzami,

Głupi tymczasem chwycił płachtę lnianą, a trząsając nią, wolał:

— Hej!... Płachtę przedaję!... Patrzajta, co za płachta je!... Caluśka, bieluśka, na ołtarzu by ją można kłaść pod ten chleb janielski!^(⁹²) Oj! bywał co w niej janielski, bywał, ano to ziarno Boże pszeniczne a żytnie, co je gospodarz na tem polu siewał... Oj, niemało z niej ziarna w tę świętą ziemię poszło i niemało dobra z ziarna tego wyrosło... Dalej, kupujta, płachtę siewną, w kruchcie^(⁹³) w dzień Najświętszej Panienki Siewnej^(⁹⁴) poświęcaną.

I tera śmiech buchnął, ale cichszy jakiś. Łuczyna westchnęła nawet i pogładziła głowę najmłodszego swego, który się jej fartucha trzymał, szeroko na Franka wytrzeszczywszy oczy.

Gospodyni! — zawołał nagle Franek — A gdzie przęślica^(⁹⁵)? Przedaliśta len, przedajta i przęślicę. Już wy na niej kądzieli prządać nie będziecie, ani onej nici szarej na wrzecionie przy łuczywie puszczać... Nie będziecie przędzy motać, parników^(⁹⁶) zwijać, pasem^(⁹⁷) rachować... Nie będziecie płótna tkać, ani go na tej rosie porannej bielić, ani z niego koszul dzieciom zrządzać... Co wam po tem? Dalej gospodyni! Dalej… Dawajta przęślicę... Niech kupują!

W małem podwórku Łuki robiło się coraz dziwniej jakoś, coraz uroczyściej. Chłopaki wspinały się jedne przez drugie, żeby na „głupiego” patrzeć, oczy starych przygasiła zaduma, czy troska. Nagle odezwał się głos przejmujący, dziecięcy:

— Bocian! Bocian! O... bocian!...

Kilka głów podniosło się za tym dziecięcym głosem.

Istotnie, nad kalenicą^(⁹⁸) Łukowej stodółki nad leżącą na niej, zeszłorocznym szuwarem jeszcze przytrzęsioną, broną, wzbijał się lotem szerokim pierwszy tej wiosny bocian.

— Bociek!...

— Wojtek!...

— Bocian!... — zaczęły wołać na różne glosy chłopaki, podrzucając czapki i klaszcząc w ręce.

Bocian, jakby na odpowiedź powitaniu temu, zaklekotał wesoło, roznośnie, coraz węższe nad gniazdem zataczając koła.

— Siądzie...

— Nie siądzie!...

— Siądzie!... — odzywały się dziewczęce głosy.

Nawet uwaga bab i chłopów oderwała się na chwilę od „głupiego”. Ale Franek, zadarłszy na porówni z innymi głowę, kiwał się szyderczo, wzgardliwie.

— Oj głupi, głupi! Oj głupi ty, ptaku! — rzekł wreszcie — A czegóżeś tu leciał bez morze, bez wielkie, na gwiazdach noclegujący, na zorzach się budzący, głodu zażywający, nawałności i wojen powietrznych i przestrachów różnych bynajmniej się niebojący?... Czegóżeś tu do Zagajnego leciał, jakoby ci też kto ślepia wybrał, drogi nie myląc, skrzydłom nie folgując, a onego wiatru wschodowego, od Narwi wiejącego, o Zagajnem pytając? Do gniazdaś ty leciał, do miłego gniazda, do onego domu swego, gdzieś bocianięta swe hodował i słońcu się radował, i ludzi cieszył, i odpocznienie swoje miał. Oj, przylecisz ty tu i na bezrok^(⁹⁹) jeszcze, ale już gniazda twego nie będzie, jak tu i nas, i gniazd naszych nie będzie... Miemce tu obsiądą, Miemce tu gniazda swoje założą, a ty głupi precz… za morze... za morze!...

Podniósł głos, oczy chłopów znów się na niego zwróciły.

— Panie Gotlib! — zawołał — panie Miemiec, bliżej tu sam, bliżej!... Jeszcze się tu niejedno do przedania znajdzie, ino pieniądze liczcie! Widzita te jaskółki nad wodą? Widzita tę modrość niebieską?.., Widzita ten krzyż nade drogą?... Widzita het one górki, one mogiłki nasze? Dalej! Wszyściutko przedajem! Kupujta tę modrość niebieską, ten krzyż przy drodze, te mogiłki!

Cisnął czapkę, spuścił głowę i zamilkł.

A potem nad oną kupą domowimy przed chatą klęknąwszy, ręce przy ustach złożył i mówił mocnym głosem:

— Święty Boże! Święty mocny! Święty a nieśmiertelny! Zmiłuj się nad nami!

Zaszemrały za nim głosy, jako wiatr wiosenny. Chłopi głowy odkryli, baby poklękały, a Franek mówił dalej;

...Od powietrza, głodu, ognia i wojny, zachowaj nas, Panie!

...Od nagłej a niespodziewanej śmierci, zachowaj nas, Panie!

...Od morskiej i wszelakiej nawałności, zachowaj nas, Panie!

…O spokój gniazdom naszym, prosimy Cię, Panie!

A jako zawsze głupi był, tak i tę modlitwę teraz na swój sposób zmyliwszy, wstał, świetliste oczy na powietrze podniósł i między ludźmi przeszedłszy, ku rzece się puścił.