Granice zdrady - ebook

WSTĘP

„Tylko świ­nie sie­dzą w kinie, co bogat­sze to w teatrze” – to słynne hasło malo­wane na war­szaw­skich murach przez Szare Sze­regi w ramach małego sabo­tażu na wiele lat ukształ­to­wało postrze­ga­nie przez pol­skie spo­łe­czeń­stwo życia arty­stycz­nego w okre­sie nie­miec­kiej oku­pa­cji. Nawet widmo ostra­cy­zmu spo­łecz­nego nie odstra­szało jed­nak czę­ści miesz­kań­ców sto­licy przed przy­cho­dze­niem do kina i teatru w cza­sach, gdy wobec wszech­obec­nego nie­miec­kiego ter­roru każdy dzień mógł oka­zać się ich ostat­nim. Cho­ciaż kon­spi­ra­cyjny Zwią­zek Arty­stów Scen Pol­skich (ZASP) i Tajna Rada Teatralna już w 1940 roku wydały decy­zję o boj­ko­cie kon­ce­sjo­no­wa­nych przez oku­panta teatrów, które w odróż­nie­niu od taj­nych grup teatral­nych nazy­wano teatrami jaw­nymi, na widow­niach Kome­dii, Teatru Małych Form Minia­tury czy Teatru Roz­ma­ito­ści Jar nie bra­ko­wało stę­sk­nio­nych za swo­imi ulu­bio­nymi arty­stami war­sza­wia­ków¹. Liczby mówią zresztą same za sie­bie – wysta­wiany w 1941 roku spek­takl teatru Kome­dia _Znajda_ obej­rzało łącz­nie 15 207 osób, a jego wzno­wie­nie dwa lata póź­niej – 20 824 widzów².

Od kiedy w kwiet­niu 1940 roku otwo­rzył podwoje pro­wa­dzony przez Sta­ni­sława Hein­ri­cha teatrzyk rewiowy Kometa, jak grzyby po desz­czu zaczęły wyra­stać w War­sza­wie nowe mniej lub bar­dziej ambitne sceny teatralne, z Teatrem Mia­sta War­szawy (współ­dzie­lo­nym w budynku daw­nego Teatru Pol­skiego z nie­miec­kim The­ater der Stadt War­schau) pod dyrek­cją Igo Syma i Kome­dią zarzą­dzaną przez Józefa Artura Hor­wa­tha na czele. Pre­zen­to­wano w nich sztuki w języku pol­skim i dla pol­skiej publicz­no­ści, a nie­kiedy nawet pol­skich auto­rów, jak choćby _Moral­ność pani Dul­skiej_ Gabrieli Zapol­skiej czy _Głupi Jakub_ Tade­usza Rit­t­nera. Cho­ciaż pod­le­gały one nie­miec­kiej cen­zu­rze, akto­rzy sta­rali się na różne spo­soby wpla­tać w nie ele­menty patrio­tyczne, czego naj­lep­szym przy­kła­dem był wysta­wiony w 1944 roku pod „neu­tral­nym” tytu­łem _Sen nocy lip­co­wej_ spek­takl _Kra­ko­wiacy i górale_. Wśród arty­stów, któ­rzy grali na oku­pa­cyj­nych sce­nach War­szawy, zna­la­zły się zresztą takie przed­wo­jenne gwiazdy, jak Kazi­mierz Juno­sza-Stę­pow­ski, Antoni Fert­ner, Józef Węgrzyn, Adolf Dym­sza, Maria Malicka, Ina Benita, Helena Gros­sówna czy Irena Mal­kie­wicz-Domań­ska³.

Skom­pli­ko­wane histo­rie akto­rów gra­ją­cych na deskach teatrów jaw­nych, któ­rzy nie­jed­no­krot­nie łączyli występy na sce­nie z pracą w kon­spi­ra­cji, opi­sy­wa­łem już w mojej wyda­nej w 2021 roku książce _Zagadka Iny Benity. AK-torzy kon­tra kola­bo­ranci_⁴. Zauwa­ży­łem wów­czas, że więk­szość dyrek­to­rów oku­pa­cyj­nych scen i sce­nek to postaci, które są już dziś zupeł­nie zapo­mniane i tra­fiły na tak zwany śmiet­nik histo­rii. O oso­bach takich jak Sta­ni­sław Hein­rich, Józef Artur Hor­wath czy Jan Ludwik Kamie­no­brodzki nawet w publi­ka­cjach poświę­co­nych teatrowi cza­sów wojny wspo­mina się jedy­nie pokrótce, przy­ta­cza­jąc mel­dunki Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego doty­czące ich podej­rza­nych poczy­nań. Ich histo­ria nie zaczęła się jed­nak w cza­sie dru­giej wojny świa­to­wej, a ich przed­wo­jenne życio­rysy są czę­sto dość zaska­ku­jące w kon­tek­ście doko­na­nych przez nich w oku­pa­cyj­nej rze­czy­wi­sto­ści wybo­rów. W publi­ka­cji _Gra­nice zdrady. Arty­ści w cza­sie oku­pa­cji_ przy­bli­żam więc losy tych kon­tro­wer­syj­nych postaci od początku do końca, posił­ku­jąc się doku­men­tami, wspo­mnie­niami i arty­ku­łami pra­so­wymi.

Świat arty­styczny cza­sów wojny to jed­nak nie tylko teatry jawne, ale także utwory lite­rac­kie z prasy gadzi­no­wej, krót­ko­me­tra­żowe filmy o cha­rak­te­rze pro­pa­gan­do­wym czy pola­ko­żer­czy film _Heim­kehr_ w reży­se­rii Gustava Ucicky’ego, w któ­rym wystą­piło kilku pol­skich akto­rów zwer­bo­wa­nych (nie­jed­no­krot­nie szan­ta­żem) przez współ­pra­cu­ją­cego z Niem­cami Igo Syma. W książce opi­suję więc także losy takich postaci, jak kie­row­nik admi­ni­stra­cyjny Film- und Pro­pa­gan­da­mit­tel-Ver­triebs­ge­sel­l­schaft Fran­ci­szek Peter­sile, naczelna poetka „Nowego Kuriera War­szaw­skiego” i „Fali” Helena Wiel­go­ma­sowa czy gra­jący w _Heim­keh­rze_ Bogu­sław Sam­bor­ski i Wanda Orze­chow­ska-Szcze­pań­ska. Ich histo­rie, choć w komu­ni­stycz­nej rze­czy­wi­sto­ści przed­sta­wiane jako przy­kłady zaprze­da­nia się nie­miec­kiemu oku­pan­towi, po dokład­niej­szym zba­da­niu oka­zują się o wiele bar­dziej skom­pli­ko­wane i wymy­kają się jed­no­znacz­nej oce­nie.

W ostat­nim roz­dziale przy­bli­żam zaś życio­rysy dwóch mło­dziut­kich arty­stek, które w przeded­niu dru­giej wojny świa­to­wej roz­po­czy­nały dopiero karierę, a w warun­kach oku­pa­cyj­nych z powo­dze­niem ją roz­wi­jały. Lida Abti, uczen­nica słyn­nej śpie­waczki ope­ro­wej Ady Sari, nazy­wana była przez prasę gadzi­nową „sło­wi­kiem War­szawy”, z kolei Iwonka de Petry, jedna z dzie­cię­cych gwiazd przed­wo­jen­nego filmu _Przez łzy do szczę­ścia_, zyskała miano „pol­skiej Szir­lejki”. Obie po woj­nie zna­la­zły się na emi­gra­cji, gdzie z mniej­szym lub więk­szym powo­dze­niem kon­ty­nu­owały dzia­łal­ność arty­styczną.

O tym, jak trudno oce­niać po latach, kto w cza­sie wojny zacho­wał się wła­ści­wie, naj­le­piej świad­czy aneg­dota przy­to­czona przez aktora i reży­sera Jerzego Wal­dena w książce wspo­mnie­nio­wej _Teatr potrzebny_ z 1964 roku:

Kie­dyś, skrę­ca­jąc z ulicy Cegiel­nia­nej w Piotr­kow­ską , wpa­dłem nie­ocze­ki­wa­nie w obję­cia kole­żanki, z którą przed laty uczy­łem się aktor­stwa pod kie­run­kiem Zelwe­ro­wi­cza.
Po rado­snych powi­ta­niach zada­łem jej zba­na­li­zo­wane, ale podyk­to­wane życz­li­wo­ścią pyta­nie:
– Co się z tobą działo pod­czas tych strasz­nych lat oku­pa­cji?
Obrzu­ciła mnie dum­nym spoj­rze­niem.
– Nie rozu­miem. Znasz mnie dobrze, więc wiesz, że nie potra­fi­ła­bym spla­mić god­no­ści pol­skiej aktorki. Nie zhań­bi­łam się współ­pracą z hitle­row­cami. Nie wystę­po­wa­łam na sce­nie. Pra­co­wa­łam ciężko jako kel­nerka.
Uca­ło­wa­łem z sza­cun­kiem dło­nie pol­skiej Joanny d’Arc – w tym wypadku to okre­śle­nie lepiej paso­wało niż: Dzie­wica Orle­ań­ska – i wzru­szony ruszy­łem w dal­szą drogę.
Po kilku minu­tach spo­tka­łem drugą kole­żankę. Nauczony poprzed­nim doświad­cze­niem tym razem sfor­mu­ło­wa­łem pyta­nie roz­sąd­niej.
– Oczy­wi­ście za oku­pa­cji pra­co­wa­łaś jako kel­nerka?
Wzrok nie może zabi­jać. Tylko to ura­to­wało mi życie. Ale nie oszczę­dziła mi tonu peł­nego pogardy.
– Od razu widać, że dłu­gie lata spę­dzi­łeś z dala od kraju. Uczciwa Polka nie spla­mi­łaby się usłu­gi­wa­niem szwa­bom. Przez cały czas oku­pa­cji pra­co­wa­łam ciężko w moim fachu.
Odsze­dłem otu­ma­niony.
Od owych spo­tkań upły­nęło już wiele lat. Potra­fi­łem przez ten czas zna­leźć odpo­wiedź na sze­reg skom­pli­ko­wa­nych pro­ble­mów. Jed­nego tylko nie udało mi się wyja­śnić do dzi­siaj: która z moich szla­chet­nych kole­ża­nek miała rację?⁵

Pozo­sta­wiam zatem odpo­wiedź na to pyta­nie czy­tel­ni­kowi, nie narzu­ca­jąc swo­jej oceny, lecz pozo­sta­wia­jąc mu pole do wła­snej opi­nii i reflek­sji na temat doko­na­nych przez dwa­na­ścioro boha­te­rów tej książki wybo­rów. Oby ni­gdy nie przy­szło nam żyć w cza­sach wojny i sta­wać przed podob­nymi dyle­ma­tami, z jakimi mie­rzyli się oni ponad osiem­dzie­siąt lat temu.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. T. Mościcki, _Teatry War­szawy 1944–1945. Kro­nika_, War­szawa 2012, s. 17–18.

2. B. Korze­niew­ski, _Teatr war­szaw­ski pod­czas oku­pa­cji_, „Pamięt­nik Teatralny” 1963, t. 12, z. 1–4 (45–48).

3. A. Wysiń­ski, _Teatry jawne w Gene­ral­nym Guber­na­tor­stwie_, „Pamięt­nik Teatralny” 1963, t. 12, nr 1–4 (45–48).

4. M. Teler, _Zagadka Iny Benity. AK-torzy kon­tra kola­bo­ranci_, War­szawa 2021.

5. J. Wal­den, _Teatr potrzebny_, War­szawa 1964, s. 256–257.

6. P. Bajko, _Czwarty w Bia­ło­wieży_, „Las Pol­ski” 2012, nr 12.

7. _Eheverkündigungen in Inns­bruck_, „Inns­bruc­ker Nachrich­ten” 1892, nr 135.

8. J. Tro­piło, _Ernest Teo­fil Sym (1893–1950), wete­ry­narz, bio­che­mik_, _Pol­ski słow­nik bio­gra­ficzny_, t. 46, Kra­ków 2009–2010, s. 226.

9. Metryka chrztu Karla Antona Juliusa Syma, Tau­fbuch 1876–1897 der Pfarre Inns­bruck-St. Jakob, fol. 438.

10. _Spra­woz­da­nie dyrek­cji C.K. Gim­na­zjum VIII. we Lwo­wie za rok szkolny 1911_, Lwów 1911, s. 80; R. Wło­dek, _Igo Sym (1896–1941), aktor fil­mowy, kaba­re­towy, teatralny, dyrek­tor teatru_, _Pol­ski słow­nik bio­gra­ficzny_, t. 46, Kra­ków 2009–2010, s. 226–229.

11. Akta per­so­nalne Juliana Karola Syma, Cen­tralne Archi­wum Woj­skowe, sygn. AP 20079; Akta per­so­nalne Juliana Karola Syma, Cen­tralne Archi­wum Woj­skowe, sygn. AP 1029/31731/17791.

12. A. Ste­in­born, _Wspo­mnie­nia z lat 1939–1945_, „Rocz­nik War­szaw­ski” 1987, t. 19.

13. List Juliana Fałata do Heleny Fała­tówny z ok. 10 lutego 1918 roku, Muzeum Histo­ryczne w Biel­sku-Bia­łej, sygn. MBB/H-FJ/506.

14. Metryka ślubu Karola Anto­niego Juliu­sza Syma i Heleny Rity Zdzi­sławy Fała­tówny, Księga zaślu­bio­nych para­fii rzym­sko­ka­to­lic­kiej św. Alek­san­dra w War­sza­wie, nr 307/1920.

15. List Juliana Fałata do Heleny Symo­wej z 24 paź­dzier­nika 1920 roku, Muzeum Histo­ryczne w Biel­sku-Bia­łej, sygn. MBB/H-FJ/499.

16. Akta per­so­nalne Juliana Karola Syma, Cen­tralne Archi­wum Woj­skowe, sygn. AP 1029/31731/17791.

17. Pismo woź­nego Sądu Okrę­go­wego w War­sza­wie Sta­ni­sława Bącz­kow­skiego do Heleny Symo­wej z 23 czerwca 1923 roku, Muzeum Histo­ryczne w Biel­sku-Bia­łej, sygn. MBB/H-FJ/209.

18. Dekret opieki dla Heleny Symo­wej z 5 maja 1923 roku, Muzeum Histo­ryczne w Biel­sku-Bia­łej, sygn. MBB/H-FJ/2028; M. Alek­san­dro­wicz, _W fami­lij­nym gro­nie_, „Wystaw­nik” 2013, nr 6.

19. _Julian _ , „Kurier War­szaw­ski” 1929, nr 291.

20. _Tra­giczna śmierć córki J. Fałata_, „Express Wie­czorny Ilu­stro­wany” 1931, nr 77.

21. _Sekwestr dóbr arc. Karola Ste­fana_, „Ilu­stro­wany Dzien­nik Pol­ski” 1919, nr 28; _Lista znaw­ców dla spraw o wywłasz­cze­nia na rok 1921_, „Dzien­nik Urzę­dowy Mini­ster­stwa Spra­wie­dli­wo­ści” 1921, nr 4.

22. Akta per­so­nalne Juliana Karola Syma, Cen­tralne Archi­wum Woj­skowe, sygn. AP 1029/31731/17791.

23. M.L., _Igo Sym na deskach teatral­nych_, „Ilu­stro­wany Kurier Codzienny” 1931, nr 186.

24. _Dzie­się­cio­le­cie „Lutni” żywiec­kiej_, „Ilu­stro­wany Kurier Codzienny” 1934, nr 57.

25. Z. Schin­dler, _Igo Sym (Spec. dla „Prze­glądu Wie­czor­nego”)_, „Prze­gląd Kre­sowy” 1930, nr 1.

26. _The Sin­ging Saw – Die sin­gende Säge_, wer­ner­su­den­dorf.de, http://wer­ner­su­den­dorf.de/2019/05/the-sin­ging-saw-die-sin­gende-saege/ (dostęp: 20.12.2020).

27. M.S., _Sym o swo­ich part­ner­kach_, „Kino” 1933, nr 28.

28. j.w., _Śpie­wa­jąca piła Igo Syma_, „Wie­czór War­szaw­ski” 1928, nr 99; J. Ukra­iń­czyk, _Igo Sym na sce­nie wie­deń­skiej_, „Kino” 1931, nr 31.

29. J., _Kto odbiera naj­wię­cej listów_, „ABC” 1933, nr 209.

30. P. Gacek, _Ina Benita. Za wcze­śnie na śmierć_, War­szawa 2018, s. 47–48.

31. A. Miesz­kow­ska, _Hanka Ordo­nówna. Miłość jej wszystko wyba­czy_, War­szawa 2019, s. 85–93.

32. J. Ste­iner , _Gwiazdy, gwiazdy w redak­cji_, „Kino” 1936, nr 52.

33. _Sym w Ber­li­nie_, „Prawda o Fil­mie” 1937, nr 5.

34. R. Cze­ja­rek, _Sekrety Szcze­cina. Część 2_, Łódź 2015, s. 11–15.

35. J. Ste­iner , _Igo Sym i „Sere­nada”_, „Kino” 1938, nr 1.

36. K. Tro­ja­now­ski, _Świ­nie w kinie? Film w oku­po­wa­nej Pol­sce_, War­szawa 2018, s. 142–145.

37. _Arty­ści – ulu­bieńcy War­szawy kopią rowy ochronne_, „Express Lubel­ski i Wołyń­ski” 1939, nr 239.

38. H. Roz­wa­dow­ska, _Wspo­mnie­nia ważne i nie­ważne_, War­szawa 1966, s. 83–84.

39. J. Boryta-Nowa­kow­ska, _A chcia­łam być tylko aktorką…_, War­szawa 1995, s. 29.

40. R. Fajans, _Z Fry­de­ry­kiem Jaro­sym_, „Parada” 1945, nr 22.

41. L. Lawiń­ski, _Acz­kol­wiek_, Lon­dyn 1963, s. 87.

42. A. Miesz­kow­ska, _op. cit._, s. 128–131.

43. L. Sem­po­liń­ski, _Druga połowa życia_, War­szawa 1985, s. 51–52.

44. _Kino w cza­sie oku­pa­cji – Igo Sym_, reż. Krzysz­tof Gost­kow­ski, Pol­ska 1991.

45. Kar­to­teka kontr­wy­wiadu ZWZ-AK, Archi­wum Insty­tutu Pamięci Naro­do­wej, IPN BU 2450.

46. _Ibi­dem_.

47. _Ibi­dem_.

48. Wykaz osób wystę­pu­ją­cych w mate­ria­łach archi­wal­nych okresu oku­pa­cji roz­pra­co­wy­wa­nych przez wywiad i kontr­wy­wiad Armii Kra­jo­wej, Archi­wum Insty­tutu Pamięci Naro­do­wej, sygn. IPN BU 200/1, t. 1.

49. _Devoli Deut­sche Volks­licht­spiele, Devoli G.m.b.H. mit Sitz Naum­burg_, naum­burg-geschichte.de, https://www.naum­burg-geschichte.de/geschichte/devoli.htm (dostęp: 2.11.2024).

50. M. Teler, _Upa­dły amant. Histo­ria Igo Syma_, War­szawa 2021, s. 253–254.

51. Infor­ma­cje p. Ale­xan­dra Net­scha­jewa z 9 paź­dzier­nika 2023 roku.

52. Infor­ma­cje p. Ale­xan­dra Net­scha­jewa z 9 paź­dzier­nika 2023 roku i 19 stycz­nia 2024 roku.

53. M. Szej­nert, _Sława i infa­mia. Roz­mowa z Boh­da­nem Korze­niew­skim_, Kra­ków 1992, s. 37–38.

54. _Słow­nik bio­gra­ficzny teatru pol­skiego_, t. 1: _1765–1965_, red. Z. Raszew­ski, War­szawa 1973, s. 378.

55. R. Nie­wia­ro­wicz, _Prawda o Igo Symie_, „Tygo­dnik Powszechny” 1946, nr 14.

56. Infor­ma­cja p. Ale­xan­dra Net­scha­jewa z 9 paź­dzier­nika 2023 roku.

57. Infor­ma­cja p. Ale­xan­dra Net­scha­jewa z 16 paź­dzier­nika 2023 roku.

58. _Erich Clau­dius_, „War­schauer Kulturblätter” 1940, nr 1.

59. M. Get­ter, _„War­schauer Kulturblätter” – pismo dla spo­łecz­no­ści nie­miec­kiej (1940–1943)_, „Dzieje Naj­now­sze” 2010, r. 42, nr 1.

60. T. Mościcki, _Teatry War­szawy 1944–1945. Kro­nika_, War­szawa 2012, s. 763–766.

61. Teatr Pol­ski w cza­sie wojny, Muzeum Teatralne w War­sza­wie, sygn. D.448–449.III, MT/IX/370.

62. Teatr Pol­ski w cza­sie wojny, Muzeum Teatralne w War­sza­wie, sygn. D.448–449.III, MT/IX/370.

63. Kar­to­teka Reichs­deut­schów i volks­deut­schów z dys­tryktu war­szaw­skiego, Archi­wum Insty­tutu Pamięci Naro­do­wej, sygn. IPN GK 876.

64. _Otwar­cie teatru miej­skiego w War­sza­wie_, „Nowy Kurier War­szaw­ski” 1940, nr 235.

65. S. Mar­czak-Obor­ski, _Teatr czasu wojny. Pol­skie życie teatralne w latach II wojny świa­to­wej (1939–1945)_, War­szawa 1967, s. 310; L. Lan­dau, _Kro­nika lat wojny i oku­pa­cji_, t. 1, War­szawa 1962, s. 717.

66. Umowa Igo Syma z 13 grud­nia 1940 roku, ze zbio­rów Fil­mar­chiv Austria; List ofer­towy Igo Syma z 2 stycz­nia 1941 roku, ze zbio­rów Fil­mar­chiv Austria; Umowa Igo Syma z 4 stycz­nia 1941 roku, ze zbio­rów Fil­mar­chiv Austria.

67. W. Hosen­feld, _„Sta­ram się rato­wać każ­dego”. Życie nie­miec­kiego ofi­cera w listach i dzien­ni­kach_, War­szawa 2007, s. 362–363.

68. Sprawę wer­bo­wa­nia pol­skich akto­rów do filmu _Heim­kehr_ przez Igo Syma opi­suję szcze­gó­łowo w: M. Teler, _op. cit._, s. 238–243.

69. J.P., _Łódzki aktor Feliks Żukow­ski opo­wiada w jaki spo­sób Niemcy wer­bo­wali pol­skich arty­stów do filmu „Heim­kehr”_, „Dzien­nik Łódzki” 1972, nr 288. Żukow­ski błęd­nie wspo­mina, że Ucicky rezy­do­wał w Hotelu Euro­pej­skim.

70. _Ibi­dem_.

71. T. Ortym, _„Gdzie hra­biny były kel­ner­kami”. Wspo­mnie­nia z „Kre­sów”_, „Kurier Pol­ski” 1962, nr 10.

72. J. Galew­ski, _Pamięt­nik_, maszy­no­pis ze zbio­rów Insty­tutu Sztuki Pol­skiej Aka­de­mii Nauk, s. 10; B. Kunach, _Być tym, co sły­nie_, „Duży For­mat” 2003, nr 49.

73. Kar­to­teka Reichs­deut­schów i volks­deut­schów z dys­tryktu war­szaw­skiego, Archi­wum Insty­tutu Pamięci Naro­do­wej, sygn. IPN GK 876; Infor­ma­cja Bun­de­sar­chiv Ber­lin z 9 lipca 2021 roku.

74. J. Rze­pecki, _Nie­wia­ro­wicz w kontr­wy­wia­dzie – orga­ni­za­cja pod­zie­mia – czy Schil­ler był ofi­ce­rem?_, „Pamięt­nik Teatralny” 1964, t. 13, nr 4 (52). Sprawę likwi­da­cji Igo Syma i rze­ko­mego wyroku omó­wi­łem dokład­nie w: M. Teler, _op. cit._, s. 278–299.

75. R. Nie­wia­ro­wicz, _op. cit._

76. _Ibi­dem_.

77. _Ibi­dem_.

78. L. Lawiń­ski, _op. cit._, s. 88.

79. Mate­riały wywiadu i kontr­wy­wiadu AK Okręgu War­szaw­skiego, Archi­wum Insty­tutu Pamięci Naro­do­wej, sygn. IPN BU 380/1, t. 1.

80. , _Roz­mowa z czło­wie­kiem, który zgła­dził Syma_, „Demo­krata” 1944, nr 178.

81. S. Matusz­czyk, _Likwi­da­cja Igo Syma na ul. Mazo­wiec­kiej nr 10_, maszy­no­pis, Archi­wum Pań­stwowe w War­sza­wie, sygn. 72/1332/0/0/72/57.