Gu Hongming prekursorem idei fuzji cywilizacji. Konfucjanizm jako ratunek dla Zachodu i świata - ebook

Wstęp

Od czasu zakończenia zimnej wojny zagadnienie relacji między cywilizacjami staje się coraz ważniejsze. Po zwycięstwie Stanów Zjednoczonych nad Związkiem Radzieckim na Zachodzie coraz większą popularność zaczęły zyskiwać poglądy głoszące uniwersalną wartość zachodniego modelu nowoczesności. Zostały one zebrane i doprecyzowane przez Francisa Fukuyamę. W książce The End of History and The Last Man1 twierdził on, że ustrój liberalno-demokratyczny w krajach zachodnich lepiej odpowiada obiektywnym potrzebom natury ludzkiej niż inne ustroje. Dlatego jego upowszechnienie się na całym świecie jest tylko kwestią czasu. Powyższa teoria została zakwestionowana przez Samuela Huntingtona. W artykule The Clash of Civilizations z 1993 roku, a następnie w książce pod tym samym tytułem wydanej w 1996 roku, Huntington pisał, że na świecie faktycznie istnieją i będą istnieć różne cywilizacje, a różnice pomiędzy nimi dotyczą wartości fundamentalnych dla porządku społeczno-politycznego i mogą się stać przyczyną konfliktów. Konflikty te, jego zdaniem, staną się szczególnie prawdopodobne, jeśli cywilizacja zachodnia będzie próbowała nadal narzucać swoje wartości innym cywilizacjom. Wówczas, jak przewidywał, może nastąpić tak zwane zderzenie cywilizacji, czyli konflikt międzynarodowy o podłożu kulturowym. Jednakże nie sądził, że wystąpienie owego „zderzenia” jest nieuniknione.

Teza Huntingtona o możliwym konflikcie pomiędzy cywilizacjami spotkała się z ostrą krytyką, zwłaszcza w krajach niezachodnich. Kwestionowano przede wszystkim utrzymywany przez niego pogląd, że konflikt międzycywilizacyjny jest wydarzeniem prawdopodobnym. W Chinach w ramach polemiki z jego tezami wydano w 1996 roku broszurę Civilizations: Clash or Fusion? Odzwierciadlała ona opinie dość rozpowszechnione w Chińskiej Republice Ludowej w tamtejszych kręgach intelektualnych. Wyrażone w niej poglądy współczesnych chińskich uczonych wskazywały, że to raczej fuzja między cywilizacjami jest bardziej prawdopodobna niż konflikt pomiędzy nimi. Ponadto z wypowiedzi przytoczonych w powyższej publikacji wynikało, że w ramach tej fuzji cywilizacja chińska może wnieść przede wszystkim idee i wzorce konfucjańskie. Zachód natomiast, jeśli je przyjmie, będzie mógł dzięki temu uporać się z obecnymi w jego własnej cywilizacji problemami strukturalnymi.

Chociaż pojęcie „fuzja cywilizacji” pojawiło się w publikacjach chińskich dopiero jako odpowiedź na tezy stawiane przez Huntingtona, to związane z nim koncepcje nie są nowe w myśli chińskiej. Tezą niniejszej książki jest twierdzenie, że Gu Hongming (1856–1928) był pierwszym myślicielem chińskim, który uważał, że nie tylko Chiny będą przyswajały sobie różne elementy cywilizacji zachodniej, zwłaszcza w zakresie nauki i techniki, ale także Zachód powinien przyjąć najwartościowsze elementy cywilizacji chińskiej. Dzięki temu, zgodnie z przewidywaniami Gu Hongminga, dojdzie do powstania nowej cywilizacji uniwersalnej. To zaś przyczyni się do wyeliminowania strukturalnych problemów Zachodu, których nie jest on w stanie rozwiązać samodzielnie.

Gu Hongming był ważnym myślicielem chińskim przełomu XIX i XX wieku. Jego pisane po angielsku książki, przekładane na różne języki, cieszyły się dużą popularnością w Europie, ale jego życie i twórczość są stosunkowo słabo zbadane. Przyczyna leży w wyjątkowości jego poglądów, które odbiegały od trendów intelektualnych w Chinach na przełomie XIX i XX wieku. Z ich powodu był lekceważony przez współczesnych mu uczonych chińskich mimo rozgłosu zdobytego w świecie zachodnim. Natomiast po dojściu do władzy Komunistycznej Partii Chin został uznany za skrajnego reakcjonistę politycznego. To zahamowało pogłębione badania jego dorobku intelektualnego w ChRL aż do lat 90. Wówczas to Huang Xingtao opublikował biografię Gu Hongminga2, a następnie Pisma zebrane Gu Hongminga3. Nie było to proste, ponieważ trzeba je było w większości tłumaczyć na chiński z języka angielskiego. Wydanie ich zaowocowało powstaniem kilku monografii naukowych i książek popularnonaukowych na jego temat, napisanych w języku chińskim4. Wśród nich najbardziej związane z tematyką przedstawianej rozprawy doktorskiej są prace Gao Lingyina i Gao Xinhua Gu Hongming i kultura chińska5 oraz Kong Qingmao Biografia Gu Hongminga6. W 2015 roku ukazała się Księga pism Gu Hongminga, w której opublikowano kilka jego tekstów pominiętych we wcześniej wydanym zbiorze pism7. Niemal jednocześnie w Chinach wydano książkę Gu Hongming a nowoczesna kultura i myśl chińska8. Znajduje się w niej bogata bibliografia i omówienie najważniejszych prac naukowych związanych z Gu Hongmingiem, napisanych przez badaczy chińskich. Brakuje w niej jednak, podobnie jak w innych wymienionych wyżej chińskich publikacjach, odniesienia do tekstów myśliciela, które nie zostały wydane w ramach wspominanych Pism zebranych Gu Hongminga.

W naukowych publikacjach anglojęzycznych Gu Hongming jest prawie nieobecny. Pojawia się głównie w tekstach poświęconych zagadnieniu tożsamości chińskiej bądź chińskiej myśli konserwatywnej9. Najbardziej oryginalne są artykuły Lo Hui-mina w „East Asia History”, ponieważ autor cytował w nich odnalezione przez siebie teksty Gu Hongminga, które nie pojawiły się w żadnej innej publikacji naukowej10. Prócz wyżej wymienionych uwzględnione w niniejszej pracy anglojęzyczne artykuły naukowe związane z Gu Hongmingiem to: Ku Hung-Ming an Early Chinese Reader of Milton11, Gu Hongming as Cultural Amphibian. A Confucianist Universalist Critique of Modern Western Civilization12 oraz Gu Hongming (1857–1928)and China’s Defence Against Occident13. Poza tym jedyną profesjonalną monografią naukową, dostępną w języku angielskim, jest praca doktorska Du Chunmeia Gu Hongming and the Re-invention of Chinese Civilization. A Dissertation Presented to the Faculty of Princeton University in Candidacy for the Degree of Doctor of Philosophy. Recommended for Acceptance by the Department of East Asian Studies14. W przeciwieństwie do przytaczanych powyżej monografii chińskich ma ona szerszą bazę źródłową niż Pisma zebrane Gu Hongminga wydane w 1996 roku.

W polskiej literaturze naukowej wspominał o nim Feliks Koneczny. Jego interpretacja poglądów, które głosił Gu Hongming, służyła mu jako argument na rzecz tezy, że cywilizacja chińska jest gorsza od cywilizacji łacińskiej15. Prócz tego myśl chińskiego uczonego w kilku artykułach scharakteryzował profesor Krzysztof Gawlikowski16.

Autor niniejszej monografii stawia sobie za cel przynajmniej częściowe uzupełnienie stanu badań nad postacią Gu Hongminga poprzez dokładniejsze określenie jego miejsca w historii myśli chińskiej. Prekursorski charakter poglądów Gu Hongminga w zakresie koncepcji fuzji cywilizacji jest bowiem dotychczas niezbadany. W publikacjach na temat historii myśli chińskiej zaś jego rola najczęściej bywa redukowana do ukazywania go jako przedstawiciela chińskiej myśli konserwatywnej17. Autor żywi nadzieję, że niniejsza praca przyczyni się do zainteresowania życiem i poglądami Gu Hongminga w szerszym kontekście współczesnych debat o relacjach między różnymi cywilizacjami.

Używane w niniejszej rozprawie pojęcie „cywilizacja” należy rozumieć jako kultura w najszerszym rozumieniu tego słowa, podobnie jak rozumiał ją Edward Burnett Tylor. Według niego:

cywilizacja, czyli kultura, jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa18.

Podobnie też powyższe pojęcie interpretował Huntington, twierdząc, że wskazuje ono na „styl życia danego narodu” lub „kulturę w szerokim znaczeniu tego słowa”, na którą składają się „wartości, normy, instytucje i sposoby myślenia, do których kolejne pokolenia danej społeczności przywiązują podstawowe znaczenie”19. Ostatecznie jednak skupił się na religii jako na jej głównym wyznaczniku. Obie powyższe definicje oddają w przybliżeniu to, co Gu Hongming i inni myśliciele chińscy mieli na myśli, pisząc o cywilizacji chińskiej.

Jak dotychczas żadna ze znanych mi prac naukowych nie odwołuje się do wszystkich publikacji Gu Hongminga w oryginalnych językach ich publikacji. Próbowałem uzupełnić tę lukę i w miarę swoich możliwości dotrzeć do jego oryginalnych tekstów. Wymagało to poszukiwań w różnych bibliotekach, antykwariatach oraz w archiwach bibliotecznych, które są dostępne w wersji cyfrowej. Dzięki uprzejmości profesora Krzysztofa Gawlikowskiego uzyskałem dostęp do pierwszego wydania książki The Spirit of the Chinese People, kluczowej dla niniejszej monografii. Udało mi się dotrzeć do większości oryginalnych publikacji, które Gu Hongming napisał w języku angielskim. Natomiast w przypadku jego nielicznych publikacji w języku chińskim korzystałem z ich przedruków w kolejnych chińskich wydaniach jego pism. Pełny wykaz wykorzystanych przez mnie źródeł znajduje się w bibliografii.

W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie o prekursorską rolę Gu Hongminga jako twórcy idei fuzji cywilizacji posługiwałem się metodą filologiczno-historyczną. Najpierw próbowałem nakreślić jego rys biograficzny ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji jego poglądów na temat kultury chińskiej i zachodniej. Stanowi on treść rozdziału pierwszego. Następnie, w rozdziale drugim, starałem się ukazać ich wyjątkowość na tle historii myśli chińskiej. Rozdział trzeci jest kluczowy dla niniejszej pracy. Dokonałem w nim szczegółowej analizy poglądów Gu Hongminga na temat fuzji cywilizacji. Opierałem się przy tym głównie na jego dwóch dziełach najbardziej związanych z tą tematyką: Papers from a Viceroy’s Yamen. Chinese Plea for the Cause of Good Government and True Civilization in China oraz The Spirit of the Chinese People. Następnie porównałem strukturę głoszonych przez niego koncepcji ze strukturą koncepcji Liang Shuminga (1893–1988), chińskiego myśliciela i polityka, który przez całe życie badał relacje pomiędzy kulturami Wschodu i Zachodu. Na podstawie analizy jego najważniejszego dzieła Kultury Wschodu i Zachodu oraz ich filozofie i modyfikujących założenia w nim zawarte dzieł późniejszych wykazałem strukturalne podobieństwo głoszonych przez niego koncepcji z koncepcjami Gu Hongminga. Na końcu podobnej analizie poddałem broszurę Civilizations: Clash or Fusion? Zawarte są w niej poglądy współczesnej inteligencji chińskiej na temat relacji między cywilizacją zachodnią a chińską. Moja analiza wykazała, że wśród nich można znaleźć koncepcje charakteryzujące się strukturalnym podobieństwem do koncepcji autora The Spirit of the Chinese People. Natomiast w czwartym rozdziale skonfrontowałem jego poglądy na temat idei fuzji cywilizacji z poglądami współczesnych myślicieli i polityków chińskich. Wśród nich szczególną uwagę zwróciłem na Yang Xiaosi20 i Jiang Qinga (ur. 1953). Analizując koncepcje tych dwóch myślicieli, doszedłem do wniosku, że wykazują one strukturalne podobieństwo do koncepcji Gu Hongminga. Niniejszą rozprawę zakończyłem podsumowaniem, w którym przedstawiłem swoje konkluzje.

Chińskie nazwy, imiona i nazwiska w niniejszej rozprawie zostały zapisane w transkrypcji pinyin, która od 1977 roku jest stosowana przez ONZ. Jednakże od powyższej zasady uczyniłem kilka wyjątków.

Przed upowszechnieniem się transkrypcji pinyin stosowano różne inne systemy transkrypcyjne. Niektóre z nich funkcjonują do dziś, na przykład system Wade-Gilesa. Dlatego, aby uniknąć nieporozumień, w przypisach, bibliografii i cytatach zachowałem oryginalną pisownię imion oraz nazwisk cytowanych autorów. Ponadto, z uwagi na to, że w Azji Wschodniej zakres możliwych imion jest nieograniczony, imiona autorów zawsze są podane w całości.

W przypadku postaci historycznych, które posługiwały się określoną transkrypcją swojego imienia i nazwiska przed pojawieniem się transkrypcji pinyin, zachowałem stosowaną przez nie pisownię. Jednocześnie w nawiasach dodawałem współczesny sposób ich zapisu w transkrypcji pinyin. Na przykład pierwszy prezydent Republiki Chińskiej podpisywał się jako Sun Yat-sen, co było opartą na dialekcie kantońskim transkrypcją jego nazwiska i przybranego imienia, które w transkrypcji pinyin jest zapisywane jako Sun Zhongshan.

Wszystkie nazwy miejsc podawałem w transkrypcji pinyin, z wyjątkiem nazw, których tłumaczenia są powszechnie przyjęte w języku polskim, jak Pekin lub Szanghaj. Drugi wyjątek stanowią nazwy, które pojawiły się w cytowanych tekstach, gdzie zachowywałem ich oryginalny zapis.

Chińscy autorzy zazwyczaj stawiają na pierwszym miejscu swoje nazwisko, a potem imię. Jednakże kiedy publikują w wydawnictwach anglojęzycznych, nieraz dostosowują się do zwyczajów panujących na Zachodzie i odwracają powyższą kolejność. Aby uniknąć nieporozumień, w przypisach zawartych w niniejszej rozprawie zachowywałem taką kolejność pisania imion i nazwisk autorów chińskich, jaka widniała w danej publikacji. Jednak w bibliografii, niezależnie od tego, w jakiej kolejności dany autor pisał swoje imię i nazwisko, nazwiska są postawione na pierwszym miejscu.Przypisy

Wstęp

1Francis Fukuyama, The End of History and The Last Man, The Free Press, New York 1992.

2Huang Xingtao 黄兴涛, Wenhua guaijie Gu Hongming 文化怪杰辜鸿铭 , Zhonghua Shuju, Beijing 1995.

3Gu Hongming wenjji 辜鸿铭文集 , t. 1 i 2, pod red. Huang Xingtao 黄兴涛, Hainan Chubanshe, Haikou 1996. Do tej pory nie ukazał się kompletny zbiór pism Gu Hongminga w języku angielskim. Wznawiane są jedynie jego tłumaczenia konfucjańskich ksiąg klasycznych, np. Gu Hongming, Three Confucian Classics. The Method of Higher Education. A New Translation. The Conduct of Life or The Universal Order of Confucius. The Discourses and Sayings of Confucius (The Analects), CN Times Books, New York 2013; i jego najsławniejsze dzieło – The Spirit of the Chinese People – zob. np. Gu Hongming, The Spirit of the Chinese People, Foreign Language Teaching and Research Press, Beijing 1998.

4Stan badań nad Gu Hongmingiem w języku chińskim dobrze opisuje artykuł: Liu Zhongshu 刘中树, 1978–2008 nian Gu Hongming yanjiu lunshu, 1978–2008 年辜鸿铭研究述评 , „Guilin Daxue Shehui Kexue Xuebao” 2008, t. 48, nr 6, s. 79–86; abstrakt: s. 155–156.

5Gao Lingyin 高令印, Gao Xiuhua 高秀华, Gu Hongming yv Zhongguo wenhua 辜鸿铭与中国文化 , Fujian Renmin Chubanshe, Fuzhou 2008.

6Kong Qingmao 孔庆茂, Gu Hongming pingzhuan 辜鸿铭评传 , Baihuazhou Wenyi Chubanshe, Beijing 2010.

7Gu Hongming juan 辜鸿铭卷 , pod red. Huang Xingtao 黄兴涛, Zhongguo Renmin Daxue Chubanshe, Beijing 2015.

8Liu Zhongshu 刘中树, He Lanmei 付兰梅, Wu Jingming 吴景明, Gu Hongming yu Zhongguo jindai sixiang wenhua 辜鸿铭与近代思想文化 , Sanlian Shudian, Beijing 2015.

9Zob. np. Chow Tse-Tsung, The May 4th Movement. Intellectual Revolution in Modern China, Harvard University Press, London-Cambridge 1960; Prasenjit Duara, The Dis-course of Civilization and Pan-Asianism, „Journal of World History” 2001, t. 12, nr 1, s. 99–130; Ko Dorothy, Cindirella’s Sisters. A Revisionist History of Footbinding, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, London 2005.

10Lo Hui-min, Ku Hung-ming: Homecoming, „East Asian History” 1993, nr 6, s. 163–182, idem, Ku Hung-ming: Homecoming (Part 2), „East Asian History” 1995, nr 9, s. 67–96.

11Tianhu Hao, Ku Hung-Ming an Early Chinese Reader of Milton, „Milton Quarterly” 2005, nr 39/2, s. 93–100.

12Du Chunmei, Gu Hongming as Cultural Amphibian. A Confucianist Universalist Critique of Modern Western Civilization, „Journal of World History” 2011, t. 22, nr 4, s. 715–746.

13Gotelind Müller-Saini, Gu Hongming (1857–1928) and China’s Defence Against Occident, University of Heilderberg, Heilderberg 2013, wersja elektroniczna umieszcznona na stronach Uniwersytetu w Heilderbergu: http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/volltextserver/15423/ . .

14Chunmei Du, Gu Hongming and the Re-invention of Chinese Civilization. A Dissertation Presented to the Faculty of Princeton University in Candidacy for the Degree of Doctor of Philosophy. Recommended for Acceptance by the Department of East Asian Studies. Advisor: Benjamin Elman, Princeton University, 2009.

15Feliks Koneczny, O cywilizację łacińską, Dom Wydawniczy „Ostoja”, Krzeszowice, przedruk artykułu z 1936 r. (brak roku wydania), s. 25–26.

16Krzysztof Gawlikowski, Procesy okcydentalizacji Chin oraz innych krajów Azji Wschodniej i ich stosunek do cywilizacji zachodniej, w: Wietnamczycy: systemy wartości – stereotypy Zachodu, pod red. Adama Jelonka, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s. 26–86; idem, Religijność chińska: uwagi o innej cywilizacji, „Azja–Pacyfik. Społeczeństwo – Polityka – Gospodarka” (dalej „Azja–Pacyfik”) 2003, t. 6, s. 7–67; idem, Chiński optymizm, „Znak” 2008, nr 638–639, http://www.miesiecznik.znak.com.pl/638-6392008z-krzysztofem-gawlikowskim-rozmawia-marcin-zylachinski-optymizm/ . .

17Zob. np. Joseph Richmond Levenson, Confucian China and Its Modern Fate. A Trilogy. Volume One. The Problem of Intellectual Continuity, University of California Press, Berkeley-Los Angeles 1968, s. 105; Edmund S.K. Fung, The Intellectual Foundations of Chinese Modernity. Cultural and Political Thought in the Republican Era, Cambridge University Press, Cambridge 2010, s. 62.

18Edward Burnett Tylor, Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, przeł. Zofia Antonina Kowerska, Wydawnictwo „Głosu”, 03/31 Warszawa 1896, s. 7.

19Samuel Phillips Huntington, Zderzenie cywilizacji, przeł. Hanna Jankowska, Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2001, s. 43. Ostatnie słowa w zamieszczonym cytacie Huntingtona podaję za: Adda Bruemmer Bozeman, Civilizations Under Stress: Reflections on Cultural Borrowing and Survival, „Winter” 1975, t. 51, nr 1, s. 1.

20Rok urodzenia Yang Xiaosi nie jest znany.

1. Życie i twórczość Gu Hongminga

1Zob. Liu Zhongshu 刘中树, He Lanmei 付兰梅, Wu Jingming 吴景明, Gu Hongming yu Zhongguo jindai sixiang wenhua 辜鸿铭与近代思想文化 , Sanlian Shudian, Beijing 2015, s. 341–343.

2Zob. Gao Lingyin 高令印, Gao Xiuhua 高秀华, Gu Hongming yv Zhongguo wenhua 辜鸿铭与中国文化 , Fujian Renmin Chubanshe, Fuzhou 2008, s. 2.

3Zob. Liu Zhongshu 刘中树, He Lanmei 付兰梅, Wu Jingming 吴景明, Gu Hongming yv Zhongguo jindai sixiang wenhua 辜鸿铭与近代思想文化, s. 343–344. Por. Gao Lingyin 高令印, Gao Xiuhua 高秀华, Gu Hongming…, s. 20. Por. Kong Qingmao 孔庆茂, Gu Hongming pingzhuan 辜鸿铭评传 , Baihua-zhou Wenyi Chubanshe, Beijing 2010, s. 29.

4Zob. Chunmei Du, Gu Hongming and the Re-invention of Chinese Civilization. A Dissertation Presented to the Faculty of Princeton University in Candidacy for the Degree of Doctor of Philosophy. Recommended for Acceptance by the Department of East Asian Studies. Advisor: Benjamin Elman, Princeton University, 2009, s. 29, przyp. 17.

5Hu Shi 胡适 (1891–1962) był chińskim filozofem, pisarzem, publicystą i działaczem politycznym. Z myśli zachodniej przejął zainteresowanie filozofią pragmatyzmu, z której perspektywy interpretował poglądy myślicieli chińskich. Był jednym ze współtwórców czasopisma „Nowa Młodzież” (Xin Qingnian) i propagatorem reformy kultury chińskiej. Znał Gu Hongminga ze wspólnej pracy na Uniwersytecie Pekińskim.

6Hu Shi (胡适), Ji Gu Hongming 记辜鸿铭 , w: Wentan guaijie Gu Hongming 文坛怪杰辜鸿铭 , Yuelu Shushe, Changsha 1988, s. 5.

7Chunmei Du, Gu Hongming and the Re-invention of Chinese Civilization…, s. 38.

8Gao Lingyin, Gao Xiuhua, Gu Hongming…, s. 20–40.

9Kong Qingmao, Gu Hongming…, s. 30–31.

10Ibidem.

11Thomas Carlyle (1795–1881) był szkockim myślicielem, historykiem, pisarzem i filozofem. Uczył się na uniwersytecie w Edynburgu. Po ukończeniu studiów został nauczycielem matematyki, z czego zrezygnował w 1818 r. Następnie utrzymywał się z korepetycji, jednocześnie oddając się studiowaniu języka niemieckiego. W 1826 r. ożenił się z Jane Baillie Welsh. Rok później przeniósł się z żoną na farmę, którą ta odziedziczyła po ojcu. Mieszkał tam do 1834 r., kiedy to zmienił miejsce zamieszkania na Londyn. W 1837 r. ukazała się jedna z jego najważniejszych prac – The French Revolution: A History. Analizował w niej przebieg rewolucji i jednocześnie przedstawiał własną wizję historiozofii, w której główną rolę odgrywały jednostki wybitne. Powyższa książka zapewniła mu sławę i możliwość prowadzenia odpłatnych wykładów, które rozwiązały jego problemy finansowe. Poglądy w niej zawarte pogłębił w kolejnym dziele On Heroes, Hero-Worship, and The Heroic in History, stworzonym na podstawie jego wykładów z 1840 r. W 1865 r. został rektorem Uniwersytetu Edynburskiego, osiągając szczyt kariery akademickiej. W kolejnych pracach, zgodnie z logiką głoszonych przez siebie poglądów, krytykował demokrację jako ustrój absurdalny. Z drugiej strony opowiadał się przeciwko dziedzicznej arystokracji. W eseju Occasional Discourse on the Negro Question popierał istnienie niewolnictwa. Jego ostatnim wielkim dziełem było History of Friedrich II of Prussia poświęcone Fryderykowi II Hohenzollernwi (1712–1786), którego przedstawił jako bohaterskiego władcę.

12Mateusz Arnold (1822–1888) był angielskim myślicielem, pisarzem, krytykiem kultury i poetą. Studiował na Oksfordzie. W 1849 r. wydał swój pierwszy tom poezji. W 1851 r. został zatrudniony na stanowisku królewskiego inspektora szkolnego. Równolegle z pracą wydawał kolejne tomy swoich dzieł poetyckich. W 1857 r. uzyskał tytuł profesora poezji na Uniwersytecie Oksfordzkim. Zaczął pisać książki na tematy związane z kulturą, z których najważniejszą była Culture and Anarchy (zob. Matthew Arnold, Culture and Anarchy, Yale University Press, New Heaven-London 1994). W swoich dziełach zdefiniował on kulturę jako poszukiwanie doskonałości w tym, co zostało zrobione i powiedziane przez człowieka. W 1886 r. odszedł na emeryturę. Zmarł dwa lata później podczas podróży do Stanów Zjednoczonych.

13John Ruskin (1819–1900) był angielskim myślicielem i krytykiem sztuki. Pochodził z bogatej rodziny. W dzieciństwie większą część edukacji pobierał od prywatnych nauczycieli, zatrudnianych przez jego rodziców. W 1836 r. ukończył studia na Oksfordzie. Zarówno przed studiami, jak i po ich ukończeniu dużo podróżował po Europie, a jego wyprawy stanowiły inspirację do pisanych dzieł. W 1843 i 1845 r. wydał dwa tomy książki Modern Painters, w której opowiadał się za wyższością malarstwa mu współczesnego nad wcześniejszym. W 1849 r. opublikował Seven Lamps of Architecture, w której podjął się refleksji nad gotycką architekturą i cnotami, które uosabiała. Podróż do Wenecji zainspirowała go do napisania trzytomowego dzieła The Stones of Venice, w którym analizował historię architektury tego miasta. Jednocześnie wyrażał w niej poglądy społeczne, w których sprzeciwiał się redukowaniu człowieka do roli bezwolnego narzędzia, jak to się według niego działo w nowoczesnych fabrykach. W latach 50. zaangażował się w pracę w Kolegium Pracujących Mężczyzn, utworzonym przez chrześcijańskich socjalistów. Uczył także w szkołach dla dziewcząt. Wygłaszał również publiczne wykłady. W tej samej dekadzie dręczony wątpliwościami religijnymi w końcu zdecydował się porzucić wiarę chrześcijańską. W tym też czasie jego uwagę zaczęły jeszcze bardziej przyciągać kwestie społeczne. Zajął się krytyką industrializacji oraz teorii utylitarystycznych. Swoje poglądy wyraził m.in. w eseju Unto This Last, który uzyskał międzynarodowe uznanie. Na podstawie jego wykładów w latach 60. powstała jego kolejna sławna książka Sesame and Lilies. W latach 1869–1879 i 1863–1864 pracował jako profesor na Oksfordzie, gdzie założył własną szkołę sztuki. W 1871 r. założył utopijną społeczność – Gildię świętego Grzegorza, której członkowie zamierzali wspólnie żyć na wsi, opierając się na tradycyjnych metodach gospodarowania. Jego ostatnim znaczącym dziełem literackim była autobiografia nosząca tytuł Praeterita. W latach 80. jego zdrowie stopniowo się pogarszało. Umarł na grypę w wieku 80 lat.

14Ralph Waldo Emerson (1803–1882) był amerykańskim filozofem, myślicielem i poetą. Studiował na Harvardzie. W 1829 r. rozpoczął pracę jako pastor unitariański. Kilka lat później porzucił ją na skutek konfliktu ze swoim Kościołem w kwestiach doktrynalnych. W 1832 r. udał się w podróż do Europy, gdzie poznał m.in. Thomasa Carlyle’a, z którym utrzymywał kontakt aż do śmierci tego ostatniego. W 1836 r. założył wraz z przyjaciółmi Klub Transcendentalistów. W tym też roku wydał jeden ze swoich najsłynniejszych esejów – Nature. Wyrażał w nim poglądy platońskie i panteistyczne. Również w tym czasie zaczął wygłaszać płatne wykłady, które przyczyniły się do polepszenia jego warunków finansowych. W 1838 r. został zaproszony do wygłoszenia wykładu na wydziale teologii Uniwersytetu Harvarda. Wywołał skandal, stwierdzając, że Jezus Chrystus był wielkim człowiekiem, ale nie Bogiem. W 1841 r. wydał zbiór esejów zawierający słynny tekst Self-realiance, który przyczynił się do ukształtowania amerykańskiego indywidualizmu. Oprócz pisania kolejnych esejów i wygłaszania wykładów na tematy filozoficzne pod koniec lat 30. zaczął głosić poglądy sprzeciwiające się istnieniu niewolnictwa. Dlatego też w czasie wojny secesyjnej poparł stany północne. W 1864 r. został członkiem Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk. W latach 70. podupadł na zdrowiu i zaczął mieć problemy z pamięcią, w wyniku czego przestał występować publicznie. Zmarł na zapalenie płuc.

15Zob. Tianhu Hao, Ku Hung-Ming an Early Chinese Reader of Milton, „Milton Quarterly” 2005, nr 39/2, s. 93–100.

16Huang Xingtao 黄兴涛, Wenhua guaijie Gu Hongming 文化怪杰辜鸿铭 , Zhonghua Shuju, Beijing 1995, s. 17.

17Lo Hui-min, Ku Hung-ming: Homecoming (Part 2), „East Asian History” 1995, nr 9, s. 67–96.

18Ibidem, s. 69–72.

19Wiersz bez podania tytułu był cytowany przez Lo Hui-mina. Wszystkie przytaczane fragmenty pochodzą z tego cytatu. Zob. Lo Hui-min, Ku Hung-ming: Homecoming (Part 2), s. 73.

20Informację o zatrudnieniu Gu Hongminga przez Thomasa Wade’a potwierdza wzmianka w czasopiśmie „The Scottish” z czerwca 1879 r. Zob. Chunmei Du, Gu Hongming and the Re-invention of Chinese Civilization…, s. 39.

21Ibidem, s. 40.

22Opowiadanie tej historii przez Gu Hongminga jest dobrze udokumentowane. Zob. Gao Lingyin, Gao Xiuhua, Gu Hongming…, s. 41–45.

23Archibald Ross Colquhoun, Across Chrysê, Being the Narrative of a Journey of Exploration through the South China Border Lands from Canton to Mandalay, Scribner, Welford, New York 1883, s. 11, 18.

24Chunmei Du, Gu Hongming and the Re-invention of Chinese Civilization…, s. 41.

25„North China Daily News”, październik 1883 i „North China Daily News”, listopad 1883. Zob. Chunmei Du, Gu Hongming…, s. 41.

26Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People with an Essay on „The War and Way Out”, The Peking Daily News, Peking 1915, s. 129.

27Yujiaoli 玉娇梨 jest historią napisaną u początku dynastii Qing. Opowiada o miłości dwóch kuzynek do młodego uczonego. Była znana w Europie dzięki temu, że w 1826 r. została przetłumaczona przez Jeana-Pierre’a Abel-Rémusata.

28Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People…, s. 132.

29James Legge (1815–1897) był szkockim uczonym i misjonarzem. W 1839 r. udał się w podróż misjonarską do Chin. Jednak dopiero w 1842 r. udało mu się osiąść w Hongkongu, gdzie pozostał na kolejne 30 lat. Zauważył, że aby móc skutecznie nawracać Chińczyków na chrześcijaństwo, konieczne jest najpierw zrozumienie ich kultury. Dlatego też postanowił przetłumaczyć najważniejsze dzieła chińskiej literatury klasycznej. Efektem jego pracy było m.in. przetłumaczenie najważniejszych ksiąg kanonu konfucjańskiego na język angielski. Jego tłumaczenia do dziś są wysoko oceniane i wykorzystywane w pracy naukowej. Oprócz wykonywania przekładów pracował też jako nauczyciel. W 1873 r. powrócił do Wielkiej Brytanii. Tam w 1876 r. objął stanowisko profesora języka chińskiego i literatury na Oksfordzie, gdzie pracował aż do śmierci w 1897 r.

30Ku Hung-ming, The Spirit of the Chinese People…, s. 134–135.

31Ibidem, s. 138–139.

32Ibidem, s. 140–141.

33Kaw Hong Beng, Chinese Domestic Life, „The North-China Herald and Supreme Court&Consular Gazette”, 2 stycznia 1894, tłumaczenie na chiński: Gu Hongming, Zhongguoren de jiating shenghuo 中国人的家庭生活 , w: Gu Hongming juan 辜鸿铭卷 , pod red. Huang Xingtao 黄兴涛, Zhongguo Renmin Daxue Chubanshe, Beijing 2015, s. 12–27.

34Ibidem, s. 19.

35Ibidem.

36Ibidem, s. 26.

37Zhang Zhidong (张之洞, 1837–1909) był politykiem, uczonym i wysokim dostojnikiem w czasach schyłku dynastii Qing. Pochodził z rodziny o tradycjach urzędniczych. Odebrał bardzo staranne wykształcenie i z wyróżnieniem zdawał kolejne egzaminy urzędnicze. W 1863 r. zdał egzaminy na stopień jinshi (进士), dzięki któremu został formalnie zaliczony do klasy urzędniczej. W 1864 r. uzyskał godność kompilatora (bianxiu 编修) w Akademii Hanlin. W 1866 r. zdał egzamin dla urzędników dakao (大考). Następnie piastował rozmaite stanowiska związane z systemem egzaminacyjnym. W 1879 r. został członkiem Akademii Imperialnej (Guozijian 国子监). W 1881 r. mianowano go gubernatorem Shanxi. Odznaczył się tam stanowczą walką z korupcją. W 1884 r. został przeniesiony na stanowisko gubernatora generalnego prowincji Guangdong i Guangxi. Na nowym stanowisku starał się nie tylko dbać o obronność, ale też rozwijać przemysł i wprowadzać doń osiągnięcia zachodniej techniki. Stworzył m.in. nowoczesną mennicę, więzienie, akademię morską i nowe drogi. Rozpoczął projekt budowy nowoczesnej fabryki zbrojeniowej, ale zanim wprowadzono go w życie, Zhang Zhidong znów został przeniesiony, tym razem, aby stać się generalnym gubernatorem prowincji Hunan i Hubei. Funkcję tę piastował od 1889 r. Podczas jej sprawowania stworzył fabrykę zbrojeniową w Hanyangu. W Wuchangu otworzył szkołę wojskową, w której korzystał z pomocy niemieckich instruktorów wojskowych. Duży nacisk kładł też na rozwój hutnictwa, chcąc uniezależnić produkcję broni od importu potrzebnych surowców. Nadzorował budowę linii kolejowej pomiędzy Pekinem a Hankou. Rozwijał szkolnictwo. Tworzył szkoły techniczne i wysyłał chińskich studentów na studia zagraniczne oraz fundował nowe akademie nauczające klasycznego konfucjanizmu. W memoriałach posyłanych do tronu cesarskiego opowiadał się za reformą edukacji, która, zgodnie z jego radami, miała uwzględniać problemy współczesnego świata, w tym wiedzę o krajach zachodnich. Na początku „stu dni reform” cesarza Guangxi opublikował słynny memoriał Zachęta do nauki (Quanxue 劝学). Namawiał w nim do adaptowania osiągnięć technicznych cywilizacji zachodniej przy jednoczesnym trzymaniu się zasad konfucjańskich w zakresie porządku społecznego i poparciu dla rządzącej dynastii. Podczas zamachu stanu dokonanego przez Cesarzową Wdowę – Cixi opowiedział się po jej stronie. W czasie powstania bokserów zignorował rozkaz atakowania cudzoziemców, zakładając, że został on wydany pod przymusem. Natomiast w trakcie lądowania cudzoziemskich wojsk interwencyjnych wraz z kilkoma innymi gubernatorami generalnymi zawarł pakt o nieagresji. Zgodnie z nim wojska cudzoziemskie miały powstrzymać się od najeżdżania prowincji, nad którymi sprawowali władzę przystępujący do paktu generalni gubernatorzy, a ci ostatni zobowiązywali się za to ochraniać życie i mienie cudzoziemców znajdujących się na ich terytoriach. Po zdławieniu powstania Zhang Zhidong poparł pozostawienie przy władzy dynastii mandżurskiej z Cesarzową Wdową na czele. W 1908 r., gdy uzyskał tytuł Wielkiego Strażnika Następcy Tronu (Taizi Taibao 太子太保), jego kariera polityczna osiągnęła szczyt. Zmarł niecały rok po tym wydarzeniu.

38O genezie i jego przebiegu pisze dość szczegółowo Witold Rodziński, Historia Chin, Ossolineum, Wrocław-Warszawa 1974, s. 406–439. Więcej o powstaniu tajpingów zob. Jonathan D. Spence, God’s Chinese Son, Norton&Company, New York-London 1997.

39Zob. Zhao Fengchang 赵凤昌, Guoxue Gu Tangshen chuan 国学辜汤生传 , w: Wen tan guaijie Gu Hongming 文坛怪杰辜鸿铭 , Yuelu Shushe, Changsha 1998, s. 143.

40Ku Hung-ming, Papers from a Viceroy’s Yamen. Chinese Plea for the Cause of Good Government and True Civilization in China, Shanghai Mercury Ltd, Shanghai 1901.

41Zob. ibidem, s. 35–50. Por. Gu Hongming, Wei wuguo wumin zhengbian – Xiandai chuangjiaoshi yu zuijin saoluan (jiaoan) guanxi lun 为吾国吾民争辩 – 现代传教士与中国最近骚乱 (教案) 关系轮 , w: Gu Hongming juan, s. 28–35.

42Na temat chrześcijaństwa w Chinach zob. np. Alexander Michie, China and Christianity, Knight and Millet, Boston 1900.

43Herbert Giles, Chinese Sketches, Trünmer&Co., Kelly&Co, London-Shanghai 1876, s. 197–199.

44Ku Hung-ming, Papers…, s. 37.

45Ibidem, s. 39.

46Ibidem, s. 40.

47Ibidem, s. 42.

48Ibidem, s. 48.

49Ibidem, s. XII.

50Ibidem, s. 183.

51Ibidem, s. 161–162.

52Ibidem, s. 167.

53Kang Youwei 康有为 (1858–1927) pochodził z rodziny urzędniczej. W latach młodości oprócz studiowania propagowanej przez władze wykładni konfucjanizmu zapoznał się z literaturą buddyjską, chrześcijańską i świecką publicystyką zachodnią. Doszedł do wniosku, że teksty konfucjańskie, które uchodziły za autentyczne, zostały sfałszowane. Stało się to dla niego pretekstem do opracowania reinterpretacji nauczania Konfucjusza. Według niego Konfucjusz był reformatorem, który opracowywał zasady ustroju społeczno-politycznego dla przyszłych epok. To stanowiło uzasadnienie działalności reformatorskiej. Dlatego też Kang Youwei jeszcze jako młody uczony przy okazji organizacji egzaminów państwowych w 1888 r. występował z petycjami do cesarza o przeprowadzenie odpowiednich reform. W 1895 r. razem z przyjaciółmi założył Towarzystwo Studiów nad Umocnieniem Państwa. 10 lat później, w 1898 r., uzyskał audiencję u cesarza Guangxu, który zaraz potem rozpoczął tzw. sto dni reform, których wiele odpowiadało głoszonym przez niego postulatom. Reformy te zostały zakończone wraz z zamachem stanu przeprowadzonym przez cesarzową Cixi. Zdobywszy władzę, cesarzowa wydała nakaz jego aresztowania i stracenia Kang Youweia. Ten jednak nie został schwytany. Udało mu się uciec do Japonii. Próbował bezskutecznie zabiegać o pomoc obcych mocarstw dla władcy Chin uwięzionego przez Cesarzową Wdowę. W 1899 r. wraz z Liang Qichao stworzył Stowarzyszenie Obrony Cesarza (Baohuanghui 保皇会). Już po rewolucji xinhajskiej, w 1913 r. powrócił na ziemię chińską. Wówczas należał do grona konserwatystów politycznych, chociaż bowiem Chiny były już republiką, ciągle opowiadał się za utrzymaniem w nich władzy cesarskiej oraz uznaniem konfucjanizmu za ideologię państwową. W 1917 r. poparł próbę przywrócenia władzy ostatniemu cesarzowi z dynastii mandżurskiej – Pu Yi. Później wycofał się z działalności politycznej na wielką skalę i osiadł w Qingdao, gdzie żył aż do śmierci w 1927 r.

54Ku Hung-ming, Papers…, s. 5–6.

55Idem, The Body Politic and Civil Service in China, Shanghai Mercury, Shanghai 1903, s. 9.

56Polski przekład zob. Dialogi konfucjańskie, przeł. Krystyna Czyżewska-Madejewicz, Jerzy Künstler, Tytus Czyżewski, Ossolineum, Wrocław 1976.

57Więcej o systemie egzaminacyjnym w Chinach zob. Thomas H.C. Lee, Education in Traditional China. A History, Brill, Leiden-Boston-Koln 2000, s. 104–170.

58Zob. Liu Yanshi 刘彦士, Xunzhao yizhe wenhua shenfen – yi Lin Yutang he Gu Hongming weili 寻找译者文化身份 – 以领语堂和辜鸿铭为例 , Xinan Caijin Daxue Chubanshe, Chengdu 2014, s. 103.

59Yingyvu „Lunyu” xu 英语《论语》序 , w: Gu Hongming wenji 辜鸿铭文集 , t. 2, Hainan Chubanshe, Haikou 1996, s. 346–347.

60Zob. Che Huanhuan 车欢欢 i Luo Tian 罗天, Cong Gu Hongming Lunyu de yingyi kan fanyi guifan de yunzuo fangshi 从辜鸿铭《论语》的英译看翻译规范的运作方式 , „Journal of Xihua University (Philosophy&Social Science)” 2006, nr 4, s. 103–105.

61Ku Hung Ming, The Conduct of Life or The Universal Order of Confucius. A Translation of One of The Four Confucian Books, Hitherto Known as The Doctrine of The Mean, The Wisdom of The East Series, London 1920, s. 13.

62Ibidem, s. 17.

63Zob. Fang Housheng 方厚升, Junzi zhi dao: Gu Hongming yv zhongde wenhua jiaoliu 君子之道: 辜鸿铭与中德文化交流 , Xiamen Daxue Chubanshe, Xiamen 2014, s. 41–64.

64Dialogi konfucjańskie…, s. 111.

65Ku Hung-ming, The Discourses and Sayings of Confucius, Yunnan Daxue Chubanshe, Kunming 2011, s. 171–172.