Gułag - ebook

Książka ta jest dedykowana tym wszystkim, którzy opisali to, co się wydarzyło

W strasznych latach jeżowszczyzny spędziłam siedemnaście miesięcy w więziennych kolejkach Leningradu. Pewnego razu ktoś „rozpoznał” mnie. Wtedy stojąca za mną kobieta o sinych wargach, która oczywiście nigdy nie słyszała mego nazwiska, ocknęła się z odrętwienia, w jakim trwaliśmy wszyscy, i zapytała mnie na ucho (wszyscy tam mówili szeptem):

– A to może pani opisać?

I powiedziałam:

– Mogę.

Wtedy coś w rodzaju uśmiechu przemknęło przez to, co niegdyś było jej twarzą.

Anna Achmatowa Requiem (tłum. E. Siemaszkiewicz) zamiast przedmowy

PODZIĘKOWANIA

Żadna książka nie jest dziełem jednej osoby, ta jednak z pewnością nie mogłaby powstać bez olbrzymiego wkładu intelektualnego i materialnego wielu ludzi. Część z nich to moi bliscy przyjaciele, wielu innych nigdy nie miałam okazji poznać. Może to nietypowe, że dziękuję autorom, którzy od wielu lat już nie żyją. W ten sposób chciałabym jednak upamiętnić tę nieliczną, ale niezwykłą grupę byłych więźniów obozów. Pisząc tę książkę, ciągle powracałam do ich pamiętników. Mimo iż wielu łagierników pisało o swoich przeżyciach niezwykle głęboko i elokwentnie, nie jest jednak dziełem przypadku, że w książce tej przeważają cytaty z dzieł Warłama Szałamowa, Isaaka Filsztinskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Jewgienii Ginzburg, Lwa Razgona, Janusza Bardacha, Olgi Adamowej-Sliozberg, Anatolija Żygulina, Alexandra Dolguna, no i – oczywiście – Aleksandra Sołżenicyna. Niektórzy z nich to najsławniejsi więźniowie Gułagu, inni są może nieco mniej znani, łączy ich jednak pewna wyjątkowa cecha. Spośród setek pamiętników, jakie miałam okazję przeczytać, to właśnie ich książki wyróżniały się najbardziej, i to nie tylko siłą swej prozy. Autorzy ci próbowali poprzez horror obozów doszukać się głębszych prawd o naturze ludzkiej.

Jestem bardziej niż wdzięczna wielu mieszkańcom Moskwy, którzy pomogli mi przebrnąć przez archiwa, poznali z byłymi łagiernikami i jednocześnie przedstawili swoją opinię na temat przeszłości. Po pierwsze, chciałabym wspomnieć tu archiwistę i historyka, Aleksandra Kokurina – mam nadzieję, że zapisze się jako pionier współczesnej historii rosyjskiej. Dziękuję również Gali Winogradowej i Alle Borynie, które z niezwykłym wręcz zapałem poświęciły się tej pracy. Bardzo pomogły mi też rozmowy z Anną Griszyną, Borisem Bielikinem, Nikitą Pietrowem, Susanną Pieczuro, Aleksandrem Gurianowem, Arsienijem Roginskim i Nataszą Małychiną z moskiewskiego oddziału Stowarzyszenia „Memoriał”, Siemionem Wilenskim z „Wozwraszczenia”, jak również z Olegiem Chlewniukiem, Zoją Jeroszok, profesor Natalią Lebiediewą, Lubą Winogradową i Stanisławem Gregorowiczem, pracownikiem ambasady polskiej w Moskwie. Mam również dług wdzięczności wobec wielu ludzi, którzy udzielili mi długich, wyczerpujących wywiadów; nazwiska ich umieściłam w bibliografii.

Wiele zawdzięczam też ludziom spoza Moskwy. Wszystkim osobom, które były gotowe porzucić swoje zajęcia i poświęcić mnóstwo cennego czasu cudzoziemce zupełnie znienacka pojawiającej się, aby zadawać im naiwne pytania na temat tego, czym zajmowali się od wielu lat. Byli wśród nich: Nikołaj Morozow i Michaił Rogaczow z Syktywkaru; Żenia Chajdarowa i Luba Pietrowna z Workuty; Irina Szabulina i Tatiana Fokina z Wysp Sołowieckich; Galina Dudina z Archangielska; Wasilij Makurow, Anatolij Cygankow i Jurij Dmitriew z Pietrozawodzka; Wiktor Szmirow z Permu; Leonid Trus z Nowosybirska; Swietłana Dojnisena, dyrektor Muzeum Historycznego w Iskitimie; Wieniamin Joffe i Irina Rieznikowa z petersburskiego oddziału Stowarzyszenia „Memoriał”. Jestem niezmiernie wdzięczna pracownikom Archangielskiej Biblioteki Krajoznawczej, z których kilkoro poświęciło cały dzień, próbując pomóc mi w zrozumieniu historii swojego regionu. Uznali to po prostu za bardzo ważne.

W Warszawie niezwykle pomocna okazała się biblioteka i archiwa Instytutu Karta, jak również rozmowy z Anną Dzienkiewicz i Dorotą Pazio. David Nordlander i Harry Leich pomogli mi w waszyngtońskiej Bibliotece Kongresu. Szczególnie dziękuję też Elenie Danielson, Thomasowi Henriksonowi, Lorze Soroka i przede wszystkim Robertowi Conquestowi z Hoover Institution. Włoszka, historyk Marta Craveri, bardzo pomogła mi w zrozumieniu istoty buntów obozowych. Z rozmów z Władimirem Bukowskim i Aleksandrem Jakowlewem dowiedziałam się wiele o epoce poststalinowskiej.

Jestem winna specjalne podziękowania: Lynde and Harry Bradley Foundation, John M. Olin Foundation, Hoover Institution, Märit and Hans Rausing Foundation oraz Johnowi Blundellowi z Institute of Economic Affairs, za wsparcie pieniężne i duchowe.

Pragnę również podziękować kolegom, którzy w trakcie pisania tej książki służyli mi radami praktycznymi i wiedzą historyczną. Są wśród nich: Antony Beevor, Colin Thubron, Stefan i Danuta Waydenfeldowie, Jurij Morakow, Paul Hofheinz, Amity Shlaes, David Nordlander, Simon Heffer, Chris Joyce, Alessandro Missir, Terry Martin, Aleksandr Gribanow, Piotr Paszkowski oraz Orlando Figes, jak również Radek Sikorski, którego teka ministerialna okazała się niezwykle użyteczna.

Specjalne podziękowania należą się też Georgesowi Borchardtowi, Kristine Puopolo, Gerry’emu Howardowi i Stuartowi Proffittowi, którzy aż do samego końca czuwali nad powstawaniem tej książki.

Na koniec pragnę podziękować za przyjaźń, gościnę, jedzenie i mądre uwagi Christianowi i Natashy Carylom, Edwardowi Lucasowi, Jurijowi Sienokossowowi i Lenie Niemirowskiej, moim cudownym moskiewskim gospodarzom.CZĘŚĆ PIERWSZA

POCZĄTKI GUŁAGU – LATA 1917-1939

ROZDZIAŁ 1

POCZĄTKI BOLSZEWIZMU

Lecz, mój piękny, biedny wieku,

Twój kręgosłup przetrącony.

Teraz z uśmiechem bezmyślnym

Patrzysz wstecz, okrutny, słaby,

Niby zwierz niegdyś sprężysty

Na łap swoich stare ślady.

Osip Mandelsztam Wiek^()

Jednym z moich celów jest zniszczenie mitu, że najbardziej okrutna fala represji miała miejsce w latach 1936-1937. Myślę, że kiedyś statystyki wykażą, że fala aresztowań, wyroków i zsyłek ruszyła już na początku roku 1918, zanim jeszcze jesienią ogłoszono oficjalnie nastanie Czerwonego Terroru. Od tego czasu fala ta po prostu systematycznie wzbierała, aż do samej śmierci Stalina...

Dmitrij Lichaczow Wospominania^()

W roku 1917 dwie rewolucje przeszły przez Rosję, niczym lawina zgarniając wszystko na swej drodze. W lutym, po abdykacji cara Mikołaja II, bieg wypadków wymknął się spod czyjejkolwiek kontroli. Aleksandr Kierienski, premier Rządu Tymczasowego, napisał później, że w próżni, która nastąpiła po upadku starego reżimu, „wszystkie dotychczasowe programy polityczne i taktyczne zamierzenia, nawet śmiałe i dobrze obmyślone, okazały się iluzoryczne, bezcelowe i zbędne”^().

Ale chociaż Rząd Tymczasowy był słaby, chociaż szerzyło się powszechne niezadowolenie, chociaż rósł gniew ludu z powodu rzezi, w jaką przemieniła się wojna, tylko nieliczni przewidywali, że władza wpadnie w ręce bolszewików, jednej z kilku radykalnych partii socjalistycznych, agitującej za jeszcze szybszymi zmianami. Za granicą bolszewicy byli prawie zupełnie nieznani. Znakomicie ilustruje to apokryficzna opowieść: historia dzieje się w roku 1917. Do austriackiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych wpada urzędnik, krzycząc: „Wasza Ekscelencjo, w Rosji wybuchła rewolucja!”. Minister prycha: „Któż mógłby zrobić rewolucję w Rosji? Z pewnością nie ten nieszkodliwy Herr Trocki, przesiadujący w Café Central?”.

Jeżeli bolszewicy stanowili dla świata niewiadomą, to ich przywódca, Władimir Iljicz Uljanow (znany pod rewolucyjnym pseudonimem Lenin), był zagadkowy jeszcze bardziej. Przez wiele lat, które spędził jako rewolucyjny emigrant, ceniono go za błyskotliwość, a zarazem nie lubiano za brak cierpliwości, egoizm i wichrzycielstwo. Często wykłócał się z innymi przywódcami socjalistycznymi i miał skłonność do przedstawiania niewielkich nawet rozbieżności w nieistotnych pozornie sprawach ideologicznych jako zasadniczych różnic^().

W pierwszych miesiącach po rewolucji lutowej Lenin nawet w kręgu własnej partii nie posiadał niekwestionowanego autorytetu. Jeszcze w połowie października 1917 roku grupa bolszewickich przywódców przeciwstawiała się jego planom przeprowadzenia zbrojnego przewrotu, argumentując to nieprzygotowaniem do przejęcia władzy i niewystarczającym poparciem społecznym. Niemniej postawił na swoim i 25 października zamach stanu przeprowadził. Bolszewicy aresztowali ministrów Rządu Tymczasowego, a tłum splądrował Pałac Zimowy. W ciągu kilku godzin Lenin stał się wodzem państwa, które ochrzcił mianem Rosji Sowieckiej.

Chociaż Leninowi udało się zdobyć władzę, jego oponenci całkowicie się nie mylili. W rzeczywistości bolszewicy byli zupełnie nieprzygotowani do rządzenia. W efekcie większość kluczowych decyzji, włącznie z ideą utworzenia monopartyjnego państwa, została podjęta zgodnie z potrzebą chwili. Społeczne poparcie było bardzo słabe i prawie natychmiast bolszewicy wszczęli krwawą wojnę domową, aby tylko utrzymać się przy władzy. Od roku 1918, gdy kontrrewolucyjna Biała Armia zorganizowała się, aby podjąć walkę z Armią Czerwoną dowodzoną przez współtowarzysza Lenina – „Herr Trockiego” – w Rosji rozszalały się walki tak brutalne, jakich dotąd nie znała Europa. Przemoc nie ograniczała się do pól bitewnych. Bolszewicy tłumili intelektualną oraz polityczną opozycję, jakąkolwiek formę by przyjęła. Zwalczali nie tylko przedstawicieli dawnego ustroju, lecz również innych socjalistów: mienszewików, anarchistów, socjalrewolucjonistów. Nowe państwo sowieckie zaznało względnego spokoju dopiero po roku 1921^().

W tych okolicznościach narodziły się pierwsze sowieckie obozy pracy. Tak jak wiele innych bolszewickich instytucji, powstawały w ogniu wojny domowej, ad hoc, w pośpiechu, jako paliatyw, co nie znaczy, że samej ich koncepcji nie rozważano wcześniej. Trzy tygodnie przed rewolucją październikową Lenin osobiście nakreślił, co prawda jeszcze mglisty, projekt organizacji „obowiązku pracy przymusowej” dla kapitalistów. W styczniu 1918 roku, rozwścieczony zaciętością oporu antybolszewickiego, był już bardziej zapiekły; pisał, że z radością powita „areszt milionerów sabotażystów, przeprowadzony w wagonach I i II klasy. Radzę posłać ich na pół roku do kopalni, do pracy poprawczej”^().

Ta wizja obozów pracy jako specyficznej formy karania szczególnego rodzaju „burżuazyjnych wrogów”, świetnie współgrała z jego opiniami o przestępstwie i kryminalistach. Złodziei, kieszonkowców, a nawet morderców postrzegał jako potencjalnych sprzymierzeńców, albowiem w jego pojęciu podstawową przyczyną „społecznego występku” (zbrodni) był „wyzysk mas”. Lenin wierzył, że usunięcie przyczyny doprowadzi do marginalizacji występku jako takiego. Dlatego żadne konkretne kary nie były potrzebne do odstraszania kryminalistów, gdyż z czasem miała ich wyeliminować sama rewolucja. Język pierwszego bolszewickiego kodeksu karnego mógłby rozpalić nawet najbardziej radykalnych i postępowych reformatorów prawa na Zachodzie. Wśród różnych artykułów kodeks dekretował, że „nie istnieje coś takiego jak wina indywidualna” i że kara „nie powinna być postrzegana jako zadośćuczynienie”^().

Z drugiej strony Lenin – tak jak bolszewiccy teoretycy prawa, którzy podążali jego śladem – jednocześnie uważał, że stworzenie państwa sowieckiego narodzi nowego przestępcę: „wroga klasowego”. Wróg klasowy przeciwstawiał się rewolucji i jawnie, a znacznie częściej w ukryciu, pracował nad jej zniszczeniem. Wróg klasowy był znacznie trudniejszy do zdemaskowania niż typowy kryminalista, również znacznie trudniejsza była jego resocjalizacja. W przeciwieństwie do zwykłego przestępcy wróg klasowy z założenia nigdy nie zdobędzie zaufania, które pozwoliłoby mu na pracę na rzecz sowieckiego reżimu, zasługuje zatem na surowszą karę niż zwykły morderca bądź złodziej. W ten sposób w maju 1918 roku pierwszy bolszewicki „dekret o łapówkach” obwieszczał, że „jeżeli osoba winna brania bądź oferowania łapówki należy do klas posiadających i wykorzystuje łapówkę, aby zachować lub osiągnąć korzyści związane z prawem własności, powinna być skazana na najsurowszą i najcięższą pracę przymusową, a cała jej własność powinna zostać skonfiskowana”^(). Innymi słowy – już od zarania państwa sowieckiego ludzi skazywano nie za popełnione czyny, lecz za to, kim byli.

Niestety, nigdy nie przedstawiono jasnej definicji „wroga klasowego”. W rezultacie liczba wszelkiego rodzaju aresztowań dramatycznie rosła. Od listopada 1917 roku trybunały rewolucyjne składające się z przypadkowych „zwolenników rewolucji”, zaczęły skazywać równie przypadkowych „wrogów rewolucji”. Okresowa praca przymusowa, osadzanie w więzieniach, a nawet kara śmierci były arbitralnie wymierzane bankierom, żonom kupców, spekulantom – tzn. osobom zaangażowanym w jakąkolwiek niezależną działalność gospodarczą, nadzorcom więziennym z poprzedniej, carskiej epoki oraz każdemu, kogo uznano za podejrzanego^().

A zatem definicja „wroga klasowego” była płynna, niekiedy pokrywała się z definicją „jeńca wojennego”. Armia Czerwona Trockiego, zajmując nowe terytoria, brała często jako zakładników „elementy klasowo obce”. Mieli być oni rozstrzelani na wypadek powrotu Białej Armii, jak to zdarzało się na niestabilnych frontach. Do tego czasu byli oni zmuszani do pracy przy budowie okopów i barykad^(). Różnice między więźniami politycznymi i zwykłymi przestępcami miały równie arbitralny charakter. Często ledwo piśmienni członkowie doraźnych komisji tymczasowych i trybunałów rewolucyjnych mogli nagle postanowić, że człowiek przyłapany w tramwaju na jeździe bez biletu wykroczył przeciwko normom społecznym, i skazać go tym samym za przestępstwo polityczne^(). Pod koniec wojny domowej wiele podobnych decyzji podejmowali milicjanci lub żołnierze dokonujący aresztowań. Feliks Dzierżyński, założyciel CzeKa – tajnej policji Lenina, poprzedniczki KGB – osobiście prowadził mały czarny notatnik. Zapisywał w nim nazwiska i adresy tych, którzy sprawiali na nim wrażenie mimowolnych „wrogów”^().

Na dobrą sprawę powyższa kwestia pozostawała niejednoznaczna aż do upadku Związku Sowieckiego osiemdziesiąt lat później. Mimo to występowanie dwóch kategorii więźniów – „politycznych” i „kryminalnych” – wywarło głęboki wpływ na uformowanie sowieckiego systemu penitencjarnego. Przez pierwszą dekadę rządów bolszewickich nawet sowieckie więzienia dzieliły się na dwie kategorie, stosownie dla każdego rodzaju więźniów. Podział wyrósł spontanicznie, jako reakcja na chaos w istniejącym systemie. W pierwszych dniach rewolucji wszyscy więźniowie znaleźli się pod jurysdykcją tradycyjnych resortów – sprawiedliwości, a następnie spraw wewnętrznych. Kierowano ich zazwyczaj do brudnych, przygnębiających więzień, pozostałości po carskim reżimie, które były położone w centrum każdego większego miasta. Podczas rewolucyjnych lat 1917-1920 instytucje te znalazły się w stanie rozkładu. Tłumy szturmowały więzienia, samozwańczy komisarze zwalniali nadzorców, więźniowie zwalniani byli na podstawie amnestii bądź po prostu odchodzili^().

Zanim bolszewicy przejęli pełną kontrolę nad systemem penitencjarnym, kilka działających jeszcze więzień było na tyle przepełnionych, że nie mogło sprostać swej funkcji. Kilka tygodni po rewolucji Lenin zażądał, aby „podjąć nadzwyczajne kroki, mające na celu natychmiastową poprawę zaopatrzenia w środki żywnościowe piotrogrodzkich więzień”^(). Kilka miesięcy później członek moskiewskiego CzeKa wizytował miejskie więzienie na Tagance i opisał panujące tam „przenikliwe zimno i okropny brud”, doskwierające na równi z tyfusem i głodem. Większość więźniów nie mogła wykonywać robót przymusowych, ponieważ nie posiadała ubrań. W prasie ogłoszono, że więzienie Butyrki w Moskwie, przeznaczone dla tysiąca osób, mieściło ich 2,5 tysiąca. Inna gazeta pisała, że Czerwona Gwardia „aresztuje codziennie setki osób, a potem nie wie, co z nimi zrobić”^().

Przeludnienie doprowadziło do twórczych rozwiązań. Z braku czegokolwiek lepszego, aresztowanych umieszczano w piwnicach, na poddaszach, w opustoszałych pałacach i starych cerkwiach. Jeden z ocalałych wspominał później, że został zamknięty w piwnicy opuszczonego domu, gdzie przebywało pięćdziesiąt osób, bez jakichkolwiek sprzętów i ze znikomą ilością jedzenia; ci, którzy nie otrzymywali paczek z domu, zwyczajnie głodowali^(). W grudniu 1917 roku komisja CzeKa obradowała nad losem pięćdziesięciorga sześciorga więźniów rozmaitych kategorii – „złodziei, pijaków i różnych «politycznych» – którzy byli przetrzymywani w piwnicy Instytutu Smolnego, kwaterze głównej Lenina w Piotrogrodzie”^().

Nie każdy cierpiał z powodu chaosu. Robert Bruce Lockhart, brytyjski dyplomata oskarżony o szpiegostwo, w 1918 roku więziony był w komnacie Kremla^().Spędzał czas, stawiając pasjanse i oddając się lekturze Tukidydesa i Carlyle’a. Od czasu do czasu dawny carski lokaj przynosił mu gorącą herbatę i gazety^().

Ale nawet w dotychczasowych więzieniach regulaminowych różnie bywało z dyscypliną, a więzienni naczelnicy byli niedoświadczeni. Więzień z Wyborga odkrył, że w tym postawionym na głowie porewolucyjnym świecie jego dawny szofer został funkcjonariuszem więziennym. Do tego czuł się zaszczycony, mogąc pomóc swemu panu w przeniesieniu do lepszej, suchszej celi, a później... w ucieczce^(). Z kolei jeden z pułkowników Białej Armii relacjonował, że w piotrogrodzkim więzieniu, w grudniu 1917 roku, więźniowie mogli sami wychodzić na zewnątrz, jeśli mieli takie życzenie, i tylko bezdomni spali nocą w celach. Patrząc wstecz na tę epokę, jeden z urzędników stwierdził, że tylko zbyt leniwi nie uciekali^().

Powszechny bezład zmusił CzeKa do szukania nowych rozwiązań: bolszewicy ociągali się z umieszczeniem swych prawdziwych wrogów w zwyczajnych więzieniach. Te – niedbale prowadzone przez leniwych funkcjonariuszy – były odpowiednie dla kieszonkowców i młodocianych przestępców, ale nie dla sabotażystów, pasożytów, spekulantów, oficerów Białej Armii, kapłanów, kapitalistów i innych. Potrzebne były znacznie bardziej nowatorskie rozwiązania.

Znaleziono je już 4 czerwca 1918 roku, kiedy Trocki rozkazał rozbroić i umieścić w obozie koncentracyjnym buntujących się czeskich jeńców wojennych. Dwadzieścia dwa dni później w memorandum skierowanym do Rady Komisarzy Ludowych Trocki ponownie wspomina o obozach koncentracyjnych – więzieniach pod gołym niebem dla „elementów pasożytniczych”, do których zaliczył przedstawicieli miejskiej i wiejskiej burżuazji. Polecił zorganizować ich w bataliony pomocnicze na zapleczu frontu i przeznaczyć do wykonywania „najprzykrzejszych rodzajów prac” (sprzątanie ulic, obozów, baraków, budowa okopów). Tych, którzy odmówią, miała spotkać kara w postaci grzywny i aresztu, dopóki jej nie zapłacą^().

W sierpniu Lenin spełnił groźby. W telegramie do komisarzy w Penzie, w której doszło do antybolszewickich rozruchów, ogłosił „masowy terror wobec kułaków, popów i białogwardzistów” i zażądał, aby „elementy podejrzane zamknąć w obozie koncentracyjnym za miastem”^(). Infrastruktura już istniała. W lecie 1918 roku, w następstwie traktatu z Brześcia Litewskiego, który zakończył udział Rosji w pierwszej wojnie światowej, reżim uwolnił dwa miliony jeńców wojennych. Puste obozy natychmiast przeszły w ręce CzeKa^().

W tym czasie CzeKa sprawiała wrażenie idealnego instrumentu do realizacji tego zadania. Została powołana jako „tarcza i miecz” rewolucji i nie podlegała rządowi. Nie miała tradycji legalności, obowiązku przestrzegania przepisów prawa, nie musiała współpracować z milicją, sądami, komisariatem sprawiedliwości. Sama jej nazwa mówiła o specjalnym statusie: Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Wsierossijska Czieriezwyczajna Komissija po Bor’bie s Kontrriewolucyjej i Sabotażom). CzeKa lub Czeriezwyczajka była „nadzwyczajna” właśnie dlatego, że egzystowała poza prawem.

Niemal natychmiast powierzono jej też nadzwyczajnie zadania. Piątego września 1918 roku Dzierżyński nakazał zaprowadzenie Czerwonego Terroru, co było skutkiem próby zamachu na Lenina. Jego fala – aresztowania, uwięzienia, morderstwa – znacznie lepiej zorganizowana niż przypadkowy terror poprzednich miesięcy, była w rzeczywistości istotnym czynnikiem wojny domowej, skierowanym przeciwko podejrzanym o działalność antyrewolucyjną na froncie wewnętrznym. Terror był krwawy, bezlitosny i okrutny – tak jak chcieli jego twórcy. „Krasnaja Gazieta”, organ Armii Czerwonej, pisała o tym: „Bez miłosierdzia, bez litości likwidujmy setki naszych wrogów. Niech będą ich tysiące, niech utoną we własnej krwi. Za krew Lenina niech płyną strumienie krwi burżujów – więcej krwi, tyle, ile się da”^().

Czerwony Terror stanowił przełomowy moment w walce Lenina o władzę, a obozy koncentracyjne, zwane „obozami specjalnymi”, były przełomem dla Czerwonego Terroru. Zostały wymienione w jednym z pierwszych dekretów o Czerwonym Terrorze, który nakazywał nie tylko aresztowanie przedstawicieli burżuazji, obszarników, przemysłowców, kupców oraz popów i oficerów podejrzewanych o działalność antysowiecką, ale także ich „izolację w obozach koncentracyjnych”^(). Chociaż brakowało na razie więźniów, przed końcem 1919 roku istniało w Rosji już dwadzieścia jeden obozów. Pod koniec 1920 roku było ich ponad pięć razy więcej – 107^().

Mimo to samo przeznaczenie obozów było niejasne. Więźniowie mieli podejmować pracę przymusową. Pytanie tylko po co? Czy praca miała ich resocjalizować? Upokarzać? Czy może dać szansę udziału w budowie nowego państwa sowieckiego? Każdy z sowieckich przywódców i każda z instytucji miały na ten temat inny pogląd. W lutym 1919 roku Dzierżyński bronił roli obozów jako miejsc ideologicznej reedukacji burżujów. Stwierdził wówczas, że nowe obozy będą miejscem:

...gdzie praca aresztantów znajdzie zastosowanie, gdzie będą się trudzić panowie żyjący z powietrza albo ci, co nie potrafią pracować bez pewnego przymusu. Albo – weźmy na przykład nasze sowieckie instytucje – kontynuował swą myśl – ten środek kary powinien być stosowany za niesumienność w pracy, za lenistwo, za spóźnienia itd. . Tak więc jest to propozycja stworzenia szkoły pracy^().

Chociaż wiosną 1919 roku ukazały się pierwsze oficjalne dekrety dotyczące obozów specjalnych, to jednak praktyka bywała w pewnym stopniu zróżnicowana^(). Tasiemcowo długie listy przepisów i zaleceń sugerowały, że każda stolica guberni ma założyć obóz dla nie mniej niż 300 osób, „na granicy miasta lub w pobliżu klasztorów, majątków ziemskich, gospodarstw rolnych itd.”. Gwarantowano ośmiogodzinny dzień pracy; nadgodziny i praca w nocy dopuszczalne były tylko „zgodnie z kodeksem pracy”. Paczki żywnościowe były zabronione. Spotkania z członkami najbliższej rodziny dopuszczano tylko w niedziele i święta. Wyrok więźniów przyłapanych na ucieczce wydłużał się dziesięciokrotnie. Drugą ucieczkę karano śmiercią, nadzwyczajnie surowo w porównaniu z łagodnymi carskimi przepisami, które bolszewicy znali aż nadto dobrze. Ważniejsze było, że dekrety wyjaśniały, iż praca więźniów nie ma celu reedukacyjnego, ale jest formą zapłaty za utrzymanie w obozie. Fizycznie do niej niezdolni byli wysyłani gdzie indziej. Obozy miały się samofinansować. W optymistycznej wersji założyciele obozów wierzyli, że będą mieć w nich swoje udziały^().

Z powodu nieregularności dotacji państwowych komendanci obozów zaczęli interesować się pomysłem samofinansowania bądź – w ostateczności – praktycznym wykorzystaniem więźniów. We wrześniu 1919 roku w tajnym raporcie przedstawionym Dzierżyńskiemu donoszono, że warunki sanitarne w jednym z obozów przejściowych są „poniżej krytyki”, głównie z powodu skierowania zbyt wielu chorych do pracy: „Słotną jesienią łagier nie będzie skupiskiem więźniów, których pracę się wykorzystuje, ale stanie się siedliskiem epidemii i chorób”. W związku z tym proponowano, aby niezdolni do pracy byli wysyłani gdzie indziej, co miało uczynić obozy bardziej wydajnymi – odkryto sposób, który potem wielokrotnie był wykorzystywany przez kierownictwo Gułagu. Odpowiedzialni za obozy martwili się głodem i chorobą tylko wtedy, gdy chorzy i głodni więźniowie stawali się pracownikami bezużytecznymi. Godność i człowieczeństwo, nie wspominając o samym zachowaniu życia, zupełnie ich nie interesowały^().

W praktyce nie wszyscy komendanci obozów przejmowali się reedukacją bądź samofinansowaniem. Zamiast tego woleli wymierzać kary dawnym bogaczom, upokarzając ich i dając im zakosztować losu robotnika. Raport z Połtawy sporządzony przez komisję śledczą Białej Armii po czasowym przejęciu miasta odnotowuje, że uwięzionym przedstawicielom burżuazji, aresztowanym podczas okupacji bolszewickiej, przydzielano różne zajęcia „mające na celu poniżenie ich. Na przykład jeden z aresztowanych został zmuszony do zeskrobania rękami grubej warstwy brudu z zanieczyszczonej podłogi. Innemu kazano wyczyścić toaletę i... dostał w tym celu obrus”^().

W rzeczywistości te subtelne różnice niewiele znaczyły dla dziesiątków tysięcy więźniów, dla których fakt aresztowania bez powodu był wystarczającym upokorzeniem. Warunki bytowe i tak wszędzie były przerażające; pewien pop przypominał sobie po latach o zupie gotowanej na wnętrznościach, barakach bez prądu i braku ogrzewania w zimie^(). Aleksandr Izgojew, czołowy polityk w epoce caratu^(), został wysłany do obozu na północ od Piotrogrodu. Po drodze grupa więźniów zatrzymała się w Wołogdzie. Zamiast gorącego posiłku i ciepłych izb, które im obiecano, musieli tułać się z miejsca na miejsce w poszukiwaniu schronienia, albowiem nie przygotowano dla nich obozu przejściowego. Ostatecznie zostali umieszczeni w starej szkole, gdzie były tylko „gołe ściany i ławki”. Ci, którzy mieli pieniądze, mogli kupić w mieście coś do jedzenia^().

Ale ten rodzaj szykan nie był wyłącznie intencjonalny. W przełomowym momencie wojny domowej pilne potrzeby Armii Czerwonej i państwa sowieckiego stały się priorytetowe, a inne zadania schodziły na plan dalszy. W październiku 1918 roku dowódca Frontu Północnego wysłał do Piotrogrodzkiej Komisji Wojskowej żądanie przydzielenia 800 robotników, pilnie potrzebnych do budowania dróg i kopania okopów. W odpowiedzi „liczni byli kupcy zostali wezwani do sowieckich instytucji rzekomo w celu rejestracji, na wypadek wprowadzenia w bliżej nieokreślonej przyszłości obowiązku pracy. Kiedy pojawili się tam, aresztowano ich i wywieziono do baraków do Semionowskoje, gdzie mieli oczekiwać wysłania na front”. Gdy nawet to posunięcie nie zapewniło wystarczającej liczby robotników, lokalna rada po prostu otoczyła część Prospektu Newskiego, głównej stołecznej arterii, aresztując każdego bez legitymacji partyjnej bądź zaświadczenia o pracy dla instytucji rządowej. Zatrzymanych skierowano do baraków położonych w pobliżu. Kobiety zwolniono, mężczyzn zaś wyprawiono na północ. „Żadnemu z tak zmobilizowanych nie pozwolono załatwić spraw rodzinnych, pożegnać się bądź zabrać odpowiednich ubrań czy butów”^().

Ten szokujący rodzaj aresztowania zdawał się znacznie mniej dziwić piotrogrodzkich robotników. Nawet w tak wczesnym stadium sowieckiej historii granica między pracą a „pracą przymusową” została zatarta. Trocki otwarcie mówił o obróceniu całej ludności w „armię pracy” na potrzeby Armii Czerwonej. Robotnicy początkowo byli zmuszeni rejestrować się w centralnych biurach pracy, skąd mogli być wysyłani do dowolnej części kraju. Wydano specjalne dekrety zabraniające robotnikom zatrudnionym w niektórych zawodach – na przykład górnikom – opuszczania pracy. Zatem w tych czasach wolni robotnicy wcale nie cieszyli się lepszymi warunkami niż więźniowie. Patrząc z zewnątrz, niełatwo było stwierdzić, co było jeszcze zakładem pracy, a co już stało się obozem koncentracyjnym^().

Ale był to jedynie zwiastun tego, co miało nadejść: słowo „dezorganizacja” stało się nieodłączną częścią definicji „obozu”, „więzienia” i „pracy przymusowej” przez większość następnych dziesięcioleci. Kontrola nad instytucjami karnymi ulegała nieustannym zmianom. Bez końca przemianowywano je i reorganizowano, kiedy tylko kolejni partokraci chcieli przejąć kontrolę nad systemem^().

Pomimo wszystko jest jasne, że już przed końcem wojny domowej budowa systemu została ukończona. Od tej pory Związek Sowiecki rozwijał dwa odrębne piony więzienne, funkcjonujące wedle własnych praw, tradycji, a nawet ideologii. Komisariat sprawiedliwości i później komisariat spraw wewnętrznych władał regulaminowym systemem więziennym, zajmującym się przede wszystkim tymi, których sowiecki reżim określał mianem „kryminalistów”. Chociaż w praktyce bywał chaotyczny, to jednak doskonale byłby zrozumiały również w „świecie burżuazyjnym”. Aby reedukować kryminalistów, aplikowano im pracę poprawczą. Jak głosił wydany poufny dokument, „powinni pracować tak, aby posiąść umiejętności, które mogliby wykorzystać w uczciwym życiu”, co miało ustrzec ich przed recydywą^().

W tym samym czasie CzeKa – przemianowywana następnie na GPU, OGPU, NKWD, MWD i ostatecznie na KGB – kontrolowała inny system, który początkowo był znany jako system „obozów specjalnych” lub „obozów nadzwyczajnych”^().

Chociaż używała po części tej samej retoryki („reedukacja” itp.), to jej obozy nie miały przypominać zwyczajnych instytucji karnych. Znajdowały się poza jurysdykcją innych sowieckich instytucji i nie były jawne. Panowały w nich specjalne prawa, surowsze kary za ucieczkę, ostrzejszy reżim. Więźniów niekoniecznie skazywały powszechne sądy, jeżeli w ogóle wydawano na nich jakiś wyrok. Utworzone jako paliatyw, miały się rozrastać wraz z szerzeniem się definicji „wroga” i wzrostem potęgi CzeKa. A gdy dwa systemy karne – zwyczajny i nadzwyczajny – ostatecznie się połączyły, to nastąpiło to na prawach tego drugiego. CzeKa wchłonęła swoich rywali.

Od początku „specjalny” system więzienny miał dotyczyć tylko specjalnych więźniów: popów, byłych urzędników, spekulantów, wrogów nowego porządku. Ale jedna szczególna kategoria „politycznych” interesowała władze bardziej niż inne. Byli nimi członkowie niebolszewickich partii lewicowych, przede wszystkim anarchiści, lewicowi i prawicowi socjalrewolucjoniści, mienszewicy i każdy, kto choć walczył za rewolucję, nie był jednak na tyle przezorny, aby przyłączyć się do bolszewickiej frakcji Lenina i wziąć udział w październikowym zamachu w 1917 roku. Jako dawni sprzymierzeńcy w walce przeciwko carskiemu reżimowi, zasłużyli na specjalne traktowanie. Centralny Komitet partii bolszewickiej bezustannie dyskutował nad ich losem do końca 1930 roku, kiedy to większość tych, którzy jeszcze pozostali przy życiu, została aresztowana bądź rozstrzelana^().

Ten szczególny rodzaj skazańców niepokoił Lenina, ponieważ – jak każdy przywódca zamkniętej sekty – żywił największą nienawiść do odszczepieńców. W trakcie typowej polemiki określił argumenty swych antagonistów jako „szachrajstwo”, „bezczelne łgarstwa”, „nieskończoną podłość” i „bezwstyd”^(). W rzeczywistości na długo przed rewolucją wiedział już, co zrobi z towarzyszami, którzy zwrócą się przeciwko niemu. Jeden z jego dawnych rewolucyjnych towarzyszy przytoczył prowadzoną na ten temat rozmowę:

Powiedziałem mu: „Włodzimierzu Iljiczu, nazajutrz po dojściu do władzy zaczniecie wieszać mienszewików”. Popatrzył na mnie i odparł: „Pierwszego mienszewika powiesimy dopiero po ostatnim socjalrewolucjoniście”. Po czym zmarszczył brwi i roześmiał się^().

Ale więźniowie, którzy należeli do specjalnej kategorii „politycznych”, byli znacznie trudniejsi do kontrolowania. Wielu, po wieloletnich pobytach w carskich więzieniach, wiedziało, jak wywierać presję na strażników, jak komunikować się między celami, by wymieniać informacje, i jak organizować strajki głodowe i zbiorowe protesty. A co ważniejsze – jak kontaktować się ze światem zewnętrznym. Większość niebolszewickich partii miała filie na emigracji, zazwyczaj w Berlinie lub w Paryżu. Protesty płynące stamtąd mogły zaszkodzić międzynarodowemu wizerunkowi Lenina i jego towarzyszy. Na III zjeździe Międzynarodówki Komunistycznej w 1921 roku przedstawiciele sekcji zagranicznej partii socjalistów-rewolucjonistów – ideologicznie najbliższej bolszewikom (część jej członków po październikowym przewrocie krótko uczestniczyła w pierwszym i ostatnim rządzie koalicyjnym) – odczytali list od swoich uwięzionych w Rosji towarzyszy. Spowodowało to poruszenie, głównie dlatego, że opisane więzienne warunki w rewolucyjnej Rosji okazały się gorsze niż za carskich czasów. „Nasi towarzysze są na wpół zagłodzeni – obwieszczano – wielu z nich jest więzionych miesiącami bez zezwolenia na spotkanie z rodziną, bez korespondencji, bez spacerów”^().

Emigracyjni socjaliści agitowali w imieniu uwięzionych, tak jak robili to przed rewolucją. Zaraz po zamachu bolszewickim kilkoro sławnych rewolucjonistów – m.in. Wiera Figner^() autorka wspomnień z lat spędzonych w carskim więzieniu, i Jekatierina Pieszkowa, żona pisarza Maksyma Gorkiego – pomogło reaktywować Polityczny Czerwony Krzyż, organizację pomocy więźniom, która przed rewolucją działała w podziemiu. Pieszkowa znała dobrze Dzierżyńskiego, z którym serdecznie i regularnie korespondowała. Dzięki jej kontaktom Polityczny Czerwony Krzyż otrzymał prawo wizytowania więzień, rozmawiania z uwięzionymi, wysyłania im paczek, a nawet do ubiegania się o zwolnienie chorych – przywileje, które utrzymał niemal do końca lat dwudziestych^(). Później działalność ta wydawała się pisarzowi Lwu Razgonowi, uwięzionemu w 1937 roku, tak nieprawdopodobna, że słuchał opowieści swojej drugiej żony (której ojciec był jednym z uwięzionych socjalistów) o Politycznym Czerwonym Krzyżu niczym „niewiarygodnej baśni”^().

Rozgłos nadawany przez socjalistów na Zachodzie i Polityczny Czerwony Krzyż psuły bolszewikom reputację; wielu przez lata żyło na uchodźstwie i przez to było uczulonych na opinie swoich międzynarodowych towarzyszy. Wielu nadal wierzyło, że rewolucja może jeszcze rozszerzyć się na Zachód i nie chciało, aby postęp komunizmu był opóźniany przez złą prasę. W roku 1922 tak przejmowali się artykułami w gazetach zachodnich, że postanowili pierwsi zaatakować. Aby zamaskować Czerwony Terror, napadli na „terror kapitalistyczny”. I powołali do życia „alternatywne” towarzystwo pomocy więźniom – Międzynarodowe Towarzystwo Pomocy Bojownikom Rewolucji (skrót rosyjski MOPR), które miało pracować nad pomocą dla „100 tysięcy więźniów kapitalizmu”^().

Chociaż berliński oddział Politycznego Czerwonego Krzyża natychmiast oskarżył MOPR o próbę „zatkania gardeł ginącym w rosyjskich więzieniach, obozach koncentracyjnych i miejscach zesłania”, inni dali się przekonać. W 1924 roku MOPR ogłosił, że ma 4 miliony członków, a nawet zorganizował pierwszą międzynarodową konferencję, w której wzięli udział przedstawiciele z całego świata^(). Propaganda pozostawiła ślad. Na przykład francuski pisarz Romain Rolland, poproszony o skomentowanie opublikowanej antologii listów od socjalistów z rosyjskich więzień, odpowiedział: „Prawie identyczna sytuacja panuje w polskich więzieniach; to samo jest w więzieniach Kalifornii, gdzie dręczeni są robotnicy, czy w angielskich lochach na Andamanach...”^().

Także CzeKa myślała o zneutralizowaniu złej prasy. W tym celu wysyłała kłopotliwych socjalistów jak najdalej, by uniemożliwić kontakty. Niektórych z wyroku administracyjnego deportowano na dalekie wygnanie, tak jak niegdyś czynił to carat. Inni byli ekspediowani do odległych obozów północnych w pobliże Archangielska, a niektórzy do dawnego klasztoru w Chołmogorach, setki kilometrów na północ od Piotrogrodu, w pobliżu Morza Białego. Mimo to nawet najdalej zesłani znajdowali sposoby komunikacji. Z Narymu, z dalekiej Syberii, niewielkiej grupie „politycznych” umieszczonej w malutkim obozie udało się wysłać list do emigracyjnej gazety socjalistycznej, który wyjaśniał, że zostali „tak odcięci od reszty świata, że tylko listy traktujące o zdrowiu krewnych bądź ich własnym mają szansę dotrzeć na miejsce przeznaczenia. Wszelkie inne wiadomości nie dochodzą”. Wśród nich znajdowała się Olga Romanowa, osiemnastoletnia anarchistka, którą zesłano w szczególnie odległą część regionu, „gdzie przez trzy miesiące karmiono ją suchym chlebem i pojono wodą”^().

Ale nawet dalekie wygnanie nie gwarantowało spokoju nadzorcom. Prawie wszędzie, gdzie zjawiali się więźniowie socjaliści, przyzwyczajeni za carskich czasów do uprzywilejowanego traktowania, żądali gazet, książek, spacerów, nieograniczonego przywileju korespondencji, a poza wszystkim prawa wyboru własnego starosty do rozmów z władzą. Gdy miejscowi agenci CzeKa odmawiali, socjaliści protestowali, niekiedy gwałtownie. Zgodnie z relacją z obozu w Chołmogorach, grupa więźniów postanowiła

...podjąć uporczywą walkę o najbardziej podstawowe sprawy, takie jak przyznanie anarchistom i socjalistom zwyczajowych praw politycznych. W jej trakcie więźniowie zostali poddani wszelkim karom, takim jak odosobnienie, bicie, głód, wiązanie, pozorowane egzekucje, które zorganizowano wewnątrz budynków itp. Wystarczy powiedzieć, że pod koniec roku większość mogła pochwalić się rekordowymi głodówkami trwającymi od trzydziestu do trzydziestu pięciu dni^().

Ostatecznie ta sama grupa więźniów została przeniesiona z Chołmogorów do kolejnego obozu w Pietromińsku, w innym klasztorze. Według petycji, którą później wysłano do władz, zostali tam powitani „grubiańskimi krzykami i pogróżkami” i zamknięci – wraz z robactwem – po sześciu w ciasnych mnisich celach, gdzie dostali piętrowe prycze. Zakazano im spacerów, książek i papieru do pisania^(). Komendant obozu, Bachulis, próbował złamać więźniów, pozbawiając ich oświetlenia i ogrzewania, od czasu do czasu strzelając w ich okna^(). W odpowiedzi więźniowie rozpoczęli kolejną niekończącą się rundę strajków głodowych i listów protestacyjnych. Ostatecznie zażądali przeniesienia z obozu, który określali jako malaryczny^().

Inni komendanci obozów również skarżyli się na ten typ więźniów. W liście do Dzierżyńskiego jeden z nich napisał, że w jego obozie „białogwardziści, którzy uznali się za więźniów politycznych”, zorganizowali się w grupę uniemożliwiającą pracę strażnikom, „zniesławiają administrację oraz uczciwe i dobre imię sowieckiego funkcjonariusza”^(). Niektórzy przedstawiciele władz lokalnych postanowili wziąć sprawy w swoje ręce. W kwietniu 1921 roku grupa więźniów w Pietromińsku odmówiła pracy i domagała się wyższych racji żywnościowych. Rozsierdzona tym przejawem niesubordynacji administracja w Archangielsku skazała wszystkich 540 na karę śmierci. Więźniów niezwłocznie rozstrzelano^().

Gdzie indziej władze, starając się utrzymać spokój, przyjęły taktykę ustępstw i uznały wszystkie żądania socjalistów. Berta Babina, członkini partii socjalistów – rewolucjonistów, pamiętała swoje przybycie do „socjalistycznego skrzydła” więzienia Butyrki w Moskwie jako radosne spotkanie z przyjaciółmi „z petersburskiego podziemia z okresu studiów” oraz towarzyszami „z różnych miast i miasteczek, w których zatrzymywaliśmy się podczas wędrówki”. Pozwalano na swobodne poruszanie się po więzieniu. Więźniowie organizowali poranną gimnastykę, założyli orkiestrę i chóry, stworzyli „klub” z zagranicznymi gazetami i dobrą biblioteką. Zgodnie z tradycją wywodzącą się z czasów przedrewolucyjnych, każdy po uwolnieniu zostawiał swoje książki. Rada więźniów przyznawała cele, niektóre z nich pięknie urządzone, z dywanami na podłogach i ścianach. Inny więzień zapamiętał: „Przechadzaliśmy się po korytarzach, jakby były bulwarami”^(). Dla Babiny życie więzienne zdawało się nierzeczywiste: „Czy nie mogą nas nawet zamknąć w prawdziwym więzieniu?”^().

Przewodniczący CzeKa zastanawiał się nad tym samym. W raporcie do Dzierżyńskiego, ze stycznia 1921 roku, funkcjonariusz nadzoru gniewnie wyjaśniał, że na Butyrkach „mężczyźni i kobiety spacerują razem, anarchistyczne i antyrewolucyjne slogany namalowane są na ścianach cel”^(). Dzierżyński zalecił ściślejszy rygor, ale gdy ściślejszy rygor zaprowadzono – więźniowie zaprotestowali.

Idylla na Butyrkach wkrótce się skończyła. W kwietniu 1921 roku według listu, który grupa socjalrewolucjonistów wysłała do władz, „między trzecią a czwartą nad ranem grupa uzbrojonych mężczyzn wtargnęła do cel i zaatakowała więźniów , kobiety wyciągano za ramiona, nogi, za włosy, inne były bite”. Później we własnym raporcie CzeKa opisała „incydent” jako rebelię, która wymknęła się spod kontroli. Aby uniknąć podobnych w przyszłości, nie można pozwolić na zgromadzenie tak wielu „politycznych” w Moskwie^(). W lutym 1922 roku „socjalistyczne skrzydło” Butyrek zostało ostatecznie zlikwidowane.

Represje nie przynosiły skutku. Ustępstwa także nie. CzeKa nawet w specjalnych obozach nie umiała kontrolować swoich specjalnych więźniów ani też zapobiec przedostawaniu się w świat informacji o nich. Wyraźnie potrzebne było inne rozwiązanie. W początkach 1923 roku rozwiązanie to znaleziono – były nim Sołowki.PRZYPISY

WSTĘP

Cytowane An End to Silence, s. 39.

Leggett, s. 102-120.

Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, passim.

Pełne omówienie tej kwestii w załączniku.

Rigoulot, Les Paupières Lourdes, s. 1-10.

Cytowane Johnson, s. 273.

Cytowane Revel, s. 77.

Amis; John Lloyd, Show Trial. The Left in the Dock, „New Statesman” 2 września 2002, s. 12-15; Hit and Miss, „Guardian” z 3. 09. 2002.

Thursto; Conquest, Small Terror, Few Dead, „The Times Literary Supplement”, 31 maja 1996.

Zdarzyło się to autorce w 1994 roku. Określenie „nazbyt antysowiecki” jest dosłownym cytatem z listu. Ostatecznie mocno skrócona wersja pracy ukazała się w „The Times Literary Supplement”.

„Neither Here nor There” (rec. z Between East and West, New York 1994), „The New York Times Book Review” z 18 grudnia 1994.

Obszerna dyskusja na ten temat znajduje się Malia.

S. B. Webb, s. 31.

Cytowane Conquest, Wielki terror, s. 513.

Archiwa historii Amerykańskiej Partii Komunistycznej patrz: Klehr, Haynes, Firsov: The Soviet World of American Communism.

Cytowane N. Tolstoy, Stalin’s Secret War, s. 289.

Więcej szczegółów: Thomas, s. 489-495 i Scammell, Solzhenitsyn: A Biography. Próby ukazania Sołżenicyna jako alkoholika (Scammell, s. 664-665) były wyjątkowo nieudolne, zwłaszcza że pisarz znany był z niechęci do alkoholu.

Pipes, s. 824-825.

Overy, s. 112 i 226-227; Moskoff.

L. Ginzburg, s. 36.

Kozhina, s. 5.

Kaczyńska, s. 14-15.

Kennan, s. 57-61.

Czechow, Sachalin, s. 370-371.

Kaczyńska, s. 15-27.

Popow, s. 31-38.

Kennan, s. 133.

Kaczyńska s. 65-84.

Anisimov, s. 177.

GARF, 9414/1/76

Kaczyńska, s. 44-64.

Ibid., s. 153-174.

Czechow, Soczinienia, s. 27.

Kaczyńska, s. 161-174.

Sutherland, s. 271-302.

Adams, s. 4-11.

Volkogonov, Stalin, s. 9.

Zdjęcie to publikowane było między innymi Figes.

Zdjęcie to publikowane było w: Volkogonov, Trotsky.

Bullock, t. 1, s. 39-54.

Volkogonov, Stalin, s. 9.

Kotek, Rigoulot, s. 97-107; Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, s. 11-12.

Rozważania na temat tej definicji w moim eseju: A History of Horror.

Heller, s. 48.

Cytowany Kotek, Rigoulot, s. 92.

Ten opis prehistorii obozów koncentracyjnych pochodzi z: Kotek, Rigoulot, s. 1-94.

Kaczyńska, s. 270-285.

L. Tołstoj, s. 622-624.

Martin w The Affirmative Action Empire dość szczegółowo omawia stosunek Stalina do „wrogich” grup etnicznych.

Arendt, s. 322-323.

Bullock, t. 1, s. 35.

Weiner, Nature, Nurture and Memory in a Socialist Utopia.

Bullock, t. 1, s. 464.

Sereny, s. 101

Za pomoc w wyjaśnieniu tego zagadnienia pragnę serdecznie podziękować Terry’emu Martinowi.

M. Szrejder, NKWD, s. 5.

Lynne Viola podkreśla to również, mając na myśli przesiedlonych kułaków.

Więcej szczegółów Applebaum, A History of Horror.

CZĘŚĆ I. ROZDZIAŁ 1

Osip Mandelsztam Poezje, tłum. Bohdan Zadura, s. 227.

Lichaczow Wospominania, s. 118.

Pipes, s. 336-337.

Kolejne przykłady Service Lenin.

Pipes, s. 439-505; Figes, s. 474-551.

Heller, s. 31.

Jakobson, s. 18-26.

Diekriety, t. II, s. 241-242, i t. III, s. 80; także Heller, s. 31; Pipes, s. 793-800.

Jakobson, s. 18-26; Dekret O trybunałach rewolucyjnych Sbornik, 19 grudnia 1917, s. 9-10.

Hoover, „Melgunov Collection”, box I, folder 63.

Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, s. 14.

RGASPI, 76/3/1 i 13.

Jakobson, s. 10-17; Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, s. 11-24.

Diekriety, t. I, s. 401.

Hoover, „Melgunov Collection”, box I, folder 4.

Anonim, Wo własti Gubczeka, s. 3-11.

Hoover, „Melgunov Collection”, box I, folder 4.

Lockhart, s. 365-391.

S. G. Jelisiejew, Tjuriemnyj dniewnik, Uroki, s. 17-19.

Łagry. Przewodnik encyklopedczny, s. 12.

Heller, s. 48.

Ibid., s. 49; Leggett, s. 103.

Z początku CzeKa kontrolowała obozy wspólnie z Centralnym Kolegium do spraw Jeńców Wojennych i Uchodźców (Centroplenbież). Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, s. 12.

Leggett, s. 108.

Dekret O Czerwonym Terrorze Sbornik, 5 września 1918, s. 11.

Ivanova, Labor Camp Socialism, s. 13.

„Istoriczeskij Archiw”, nr 1, 1958, s. 6-11; Heller, s. 56.

Według Richarda Pipesa Lenin nie chciał, by jego nazwisko było w jakikolwiek sposób kojarzone z pierwszymi obozami. Dlatego też dekrety nie były wydawane przez Sownarkom, w którym zasiadał, a przez Centralny Komitet Wykonawczy Sowietów (Pipes, s. 834).

Diekriety, t. V, s. 69-70 i 174-181.

RGASPI, 76/3/65.

Hoover, „Melgunov Collection”, box 1 I, folder 63.

Anonim, Wo własti Gubczeka, s. 47-53.

Izgojew, s. 36.

Bunyan, s. 54-65.

Heller, s. 62-69; Bunyan, s. 54-114.

Łagry. Przewodnik encyklopedyczny, s. 12 i n.; zmiany administracyjne wprowadzone w latach dwudziestych są omówione szczegółowo w pracach Jakobsona, a także Lina.

RGASPI, 17/84 i 585.

Przykłady tych dyskusji Hoover, fond 89, 73/25, 26 i 27.

Wołkogonow, Lenin, s. 169.

Service, Lenin, s. 191.

„Nicolaevsky Collection”, box 9, folder I.

Ibid., box 99; RGASPI, fond 76/3/87; Gienrich Jagoda, s. 265.

Razgon, s. 266.

Hoover, „Nicolaevsky Collection”, box 99.

Ibid.

Letters from Russian Prisons, s. 1-15.

Ibid., s. 20-28.

Ibid., s. 162-165.

Ibid., Zajawlenia…

Letters from Russian Prisons, s. 162-165.

Zajawlenia…

RGASPI, 17/84/395.

Dołoj.

Guberman, s. 72-74.

Bertha Babina-Nevskaya, My First Prison, February 1922, Vilensky, Till My Tale Is Told, s. 97-109.

RGASPI, 76/3/49.

RGASPI, 76/3/227; Hoover, fond 89, 73/25, 26 i 27.PRZYPISY REDAKCYJNE

Robert Bruce Lockhart (1887-1970), dyplomata powiązany z tajnymi służbami brytyjskimi, działał w Rosji Sowieckiej od jesieni 1917 roku. Aresztowany i oskarżony o przygotowanie zamachu na Lenina i Trockiego, wymieniony na agenta sowieckiego, zyskał po powrocie do kraju wielki rozgłos (przyp. red.).

Aleksandr Izgojew (właśc. Łande; 1872-1935), historyk, publicysta i dziennikarz, działacz centrowej partii Konstytucyjnych Demokratów, ekspatriowany w roku 1922 z Rosji Sowieckiej (przyp. red.).

GPU – Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenie (Państwowy Zarząd Polityczny) od roku 1922, OGPU – Obiedinionnoje Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenie (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny) od roku 1923. NKWD – Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) od roku 1934. MWD – Ministierstwo Wnutriennych Dieł (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych) od roku 1946. KGB – Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego) od roku 1954. Przez pewien czas istniały, dzięki wydzieleniu policji politycznej, również struktury równoległe – NGKB – Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego) w latach 1941 i 1943-1946 i MGB (Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti) w latach 1946-1953 (przyp. red.).

Wiera Figner (1852-1942), członek Komitetu Wykonawczego „Woli Ludu”, podziemnej partii o obliczu anarchistyczno-terrorystycznym, uczestniczka zamachu na cara Aleksandra II, skazana na dwadzieścia lat więzienia, po roku 1917 pozostała w Rosji Sowieckiej; autorka wspomnień Trwały ślad (przyp. red.).