Historia filozofii. Tom 1 - ebook

OD WYDAWCY

Wydawnictwo PWN postanowiło uczcić 25 rocznicę śmierci profesora Władysława Tatarkiewicza, przygotowując nową edycję Historii filozofii. Jest to już 22 wydanie tomów 1 i 2 oraz 19 wydanie tomu 3 tej zasłużonej publikacji w zmienionej szacie graficznej. Już sama historia recepcji książki wydaje się dobrym uzasadnieniem takiego wznowienia. Przez wszystkie te lata przysłowiowy „Tatarkiewicz” był uważany za najważniejszy lub jeden z najważniejszych podręczników historii filozofii dostępnych na polskim rynku wydawniczym. Zawdzięczał to niezwykłemu talentowi pisarskiemu Autora, który potrafił bezstronnie, syntetycznie, przekrojowo i przystępnie przedstawić najważniejsze teorie w historii myśli europejskiej. Walory te sprawiły, że każde kolejne wydanie cieszyło się dużym zainteresowaniem Czytelników, do których zaliczali się nie tylko studenci filozofii i innych kierunków studiów, lecz w ogóle wszyscy pragnący dowiedzieć się czegoś rzetelnie o filozofii. Dzieło Tatarkiewicza ciągle, ze względu na wymienione walory, jest i zapewne długo jeszcze będzie polecane przez historyków i wykładowców filozofii.

Wydawnictwo planowało pierwotnie wzbogacić to jubileuszowe wydanie uaktualnieniem bibliografii. Podczas pracy, w którą zaangażowało się wielu historyków filozofii, okazało się wszakże, że liczba ważnych publikacji, jakie należałoby uwzględnić, wymagałaby poświęcenia samej tylko bibliografii osobnego tomu. Wymagałoby to też zasadniczej rekonstrukcji dotychczasowej bibliografii, na co z kolei podniosły się głosy krytyczne o nieuprawnionej ingerencji w oryginalny zamysł Autora. Wydawnictwo zdecydowało także o edycji bez ilustracji, co w dobie Internetu i niezliczonych publikacji albumowych usprawiedliwia taki zamysł.

Mamy nadzieję, że nowe rozwiązanie wnętrza książki pozwoli kolejnym pokoleniom na przyjazną i pożyteczną lekturę tego wyjątkowego dzieła.

Warszawa 2005PRZEDMOWA DO SZÓSTEGO WYDANIA

Ostatnie rozdziały niniejszej książki były pisane w latach II wojny światowej, i do tych lat doprowadziła ona swój wykład: zacząwszy dzieje filozofii od starożytności, zakończyła je około roku 1940. A tak samo z prac historyków filozofii uwzględniła te, które przed rokiem 1940 były ogłoszone.

Od tego czasu minęło ćwierć wieku, a w tym okresie działo się niejedno, zarówno w filozofii, jak w historii filozofii; pojawiły się nowe myśli, a także historyczne opracowania myśli dawnych. Nowe wydanie książki historycznej jest okazją do jej uzupełnień, a uzupełnienia mogłyby nawet być dwojakie. Z jednej strony dotyczyłyby rozdziałów, które książka miała już w poprzednich wydaniach: korzystając z nowych badań historyków, rozszerzyłyby wiadomości o filozofii s p r z e d r o k u 1940. Inne zaś uzupełnienie polegałoby na wprowadzeniu nowego rozdziału o filozofii p o r o k u 1940.

Uzupełnienia pierwszego rodzaju zostały wprowadzone do niniejszego wydania, jednakże w niewielkich tylko rozmiarach. Osiągnięcia historyków filozofii od czasów wojny są znaczne, ale w większości wypadków mają charakter szczegółowy, i dlatego nie wydaje się, by były niezbędne w książce takiej, jak niniejsza, ograniczającej się do informacji i rozważań najogólniejszych. Osiągnięcia zaś natury ogólnej są przeważnie interpretacjami osobistymi dziejów filozofii, i autor wolał pozostać przy własnych interpretacjach. W jednej tylko części książka została znacznie rozszerzona, mianowicie tam, gdzie przedstawia filozofię wieków średnich (druga część I tomu). W tej bowiem dziedzinie odkryte zostały liczne źródła, zostały odczytane nie badane dawniej rękopisy, ustalone nowe ważne fakty — i niektóre postacie i prądy ukazały się w nowym świetle. Większe uzupełnienia w zakresie filozofii średniowiecznej, wprowadzone do obecnego wydania, dotyczą albertystów i heterodoksalnych arystotelików XIII wieku, mniejsze — Abelarda, szkoły w Chartres, Bonawentury, przekładów Arystotelesa i Awerroesa na łacinę, roli uniwersytetu w Neapolu. Materiały do tych uzupełnień zostały udzielone autorowi przez Władysława Seńkę, książka zawdzięcza je niezwykłej Jego koleżeńskiej uczynności.

Uzupełnień drugiego rodzaju niniejsze wydanie nie wprowadza: nie dodaje rozdziału o tym, co działo się w filozofii po roku 1940. Autor sądzi, że nie tylko dla układu społecznego i politycznego, ale również dla filozofii lata II wojny światowej były datą ważną, i że słusznie jest przed nimi wykład zakończyć. To, co się od tego momentu stało i co się dalej dzieje, jest dopiero początkiem ery jeszcze nie zamkniętej, jeszcze nie wyraźnej, dostatecznie nie wyjaśnionej; późniejsi historycy będą mogli nieporównanie lepiej zrozumieć jej odrębność, niż my dziś zdolni bylibyśmy to zrobić. Aby bieżący okres filozofii, lata 1940–1966, potraktować w taki sposób, w jaki książka niniejsza traktuje okresy dawniejsze — wydaje się, że jest jeszcze za wcześnie.

Natomiast wiele uzupełnień zostało wprowadzonych do bibliografii: jest w obecnym wydaniu bardzo znacznie powiększona. Jest teraz na wpół dziełem mgra Janusza Krajewskiego, dyrektora Biblioteki Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Warszawskiego. Dzięki wprowadzonym przez niego uzupełnieniom bibliografia Historii filozofii zwiększyła się przeszło w dwójnasób; zarazem cokolwiek zmieniła charakter, mimo że zachowała dawny układ. Mianowicie, w poprzednich wydaniach była poniekąd osobistym wykazem książek, które autor szczególnie cenił i z których korzystał, obecnie zaś stała się po prostu wykazem książek w zakresie historii filozofii najważniejszych i najpotrzebniejszych. Jedynie w zakresie polskich publikacji autor od początku, od I wydania zmierzał do kompletności; ku niej też zmierza uzupełniona bibliografia niniejszego wydania. Jednakże polska produkcja w dziedzinie historii filozofii w ostatnich czasach tak się rozrosła, że z kompletności trzeba było zrezygnować, uwzględniając jedynie prace ważniejsze i bardziej samodzielne.

W zakresie ilustracji nastąpiły również pewne zmiany; m.in. wprowadzona została nowa podobizna św. Tomasza z Akwinu, którą zawdzięczam prof. F. Barone, i podobizna Gilberta de la Porrée otrzymana od mgr P. Ratkowskiej.

W obecnym wydaniu Historii filozofii umieszczone zostały motta, których w poprzednich wydaniach nie było: zostały dodane z myślą, że opinie znakomitych myślicieli przyczynią się do wytłumaczenia, dlaczego ogłaszane są historie filozofii, a w szczególności takie, jak niniejsza. Wszystkie trzy motta pochodzą od filozofów (nie od historyków filozofii). Pierwsze jest wzięte z Kanta, z jego wykładów wygłoszonych w Uniwersytecie Królewieckim w 1790/91 r., a wydanych później, dopiero po czterdziestu latach, już po śmierci filozofa. Motto to brzmi w polskim przekładzie, jak następuje: „Wyłuskanie głównych idej jest w niektórych pismach tak trudne, że częstokroć sam autor nie może ich odnaleźć, i niekiedy ktoś inny może mu lepiej powiedzieć, jaka była ta główna idea”. Ten „ktoś inny” to przede wszystkim historyk. Twierdzenie Kanta uwydatnia najwłaściwszy sens wysiłków historyków filozofii, przekonuje, że dla tego, kto chce poznać wielkich myślicieli przeszłości, nie dość jest studiować ich teksty własne, że dobrze jest je uzupełniać przez opracowania i komentarze historyków.

Drugie motto jest z Myśli Pascala. Po polsku brzmi: „Skoro nie można być uniwersalnym i wiedzieć wszystkiego, co się da wiedzieć o wszystkim, to trzeba wiedzieć wszystkiego po trochu. O wiele bowiem piękniej jest wiedzieć coś ze wszystkiego, niż wiedzieć wszystko o jednym”. Tekst Pascala jest usprawiedliwieniem poczynań historyka filozofii, usprawiedliwia je nie mniej, choć inaczej niż tekst Kanta. Tłumaczy, dlaczego niektóre historie filozofii, między innymi niniejsza historia, omawiają tak liczne i tak różnorodne wątki, prądy, stanowiska. Bo choćby wśród wielu wątków, prądów, stanowisk filozoficznych były też mniej doniosłe, mniej genialnie pomyślane, mniej wpływowe, to jednak ich wielość i różnorodność pokazuje, do czego w dziedzinie najogólniejszych zagadnień zdolny jest umysł ludzki i ile jest możliwości rozwiązania tych zagadnień.

Nieco dalej Pascal pisze: „Niech nikt nie mówi, że nie powiedziałem nic nowego: rozmieszczenie treści jest nowe. Kiedy się gra w piłkę, obaj gracze grają tą samą piłką, ale jeden mierzy nią lepiej”. Ten tekst daje znów wyraz przekonaniu, że czynność historyka filozofii nie jest bierna, że nie tylko wyławia on i przepisuje myśli dawnych filozofów, że robi znacznie więcej. Przynajmniej „rozmieszczenie treści” jest jego własne, a to jest niemała rzecz.

Trzecie motto jest z Kartezjusza. Wśród „prawideł kierowania umysłem”, jakie zostawił, V prawidło jest takie: „Cała metoda polega na porządku i rozłożeniu tego, na co należy zwrócić uwagę, aby odkryć jakąś prawdę”. To znaczy: jedynie metoda „rozkładania”, członkowanie, dzielenie spraw zawiłych i ciemnych pozwala je uczynić prostymi i jasnymi. Kartezjusz miał na myśli dochodzenia matematyka czy przyrodnika; ale to samo dotyczy dochodzeń historyka. Czytelnik bez trudu zauważy, że autor niniejszej historii filozofii posługiwał się właśnie tą metodą.PRZEDMOWA DO ÓSMEGO WYDANIA

Książka niniejsza została napisana bez mała pół wieku temu. Pierwsze wydanie ukazało się w roku 1931; w trzecim przybył cały tom, wydanie szóste również zostało powiększone o szereg rozdziałów. Pozostałe natomiast wydania ukazywały się nie zmienione. Niech i niniejsze wydanie bez zmian idzie w świat. Z jednym wszakże wyjątkiem: literatura przedmiotu niezmiernie od poprzednich wydań wzrosła, należało ją uzupełnić. Układ bibliografii pozostał w zasadzie ten sam co i w poprzednich wydaniach, natomiast treść jej została znacznie wzbogacona: stało się to dzięki wydatnej pomocy mgra Janusza Krajewskiego.

W. T.

Warszawa 1976POSŁOWIE DO PIERWSZEGO WYDANIA

Autor tej książki korzysta oczywiście z obyczaju, pozwalającego w przedmowie zwrócić się do czytelnika z wyjaśnieniami bardziej osobistymi niż te, jakie były właściwe w samej pracy. Ale wyjaśnienia te, napisane po skończeniu pracy, niech też na końcu będą drukowane, jako posłowie, nie jako przedmowa. Pozwoli to autorowi przyjąć, iż książka jego znana już jest czytelnikowi, i zwolni od objaśniania, jak ją pojął; wystarczy wytłumaczyć, d l a c z e g o pojął ją właśnie tak a nie inaczej.

Dlaczego, najpierw, swą Historię filozofii przedstawił jako historię filozofów, a nie zagadnień? Uczynił to pomimo przekonania, że historia zagadnień jest doskonalszym rodzajem historiografii, który daje sposobność do samodzielniejszej pracy historyka, podczas gdy rodzaj tu stosowany nie może pominąć referowania poglądów i pisania tego, co dawni filozofowie napisali już sami. Wszakże wyższy rodzaj dziejopisarstwa filozoficznego może być stosowany jedynie na podstawie niższego, który dostarcza mu materiału faktycznego. Nie mając w polskiej literaturze naukowej pracy, która by ten materiał całkowicie zawierała, trzeba było wyższe zadanie uznać za cura posterior i zająć się niższym. Nie mogąc rozwinąć historii zagadnień filozoficznych, autor pragnął jednak przynajmniej naszkicować ją i po omówieniu doktryn każdego okresu zestawiał krótko jego zagadnienia i pojęcia. Czy to zespolenie dwóch trybów wykładu — obszerna historia filozofów z krótką historią zagadnień — okaże się celowe, osądzą to czytelnicy.

Dlaczego, następnie, Historia ta zawiera tylko filozofię europejską? Dlatego, że jest pracą jednego tylko człowieka, a jeden człowiek nie może objąć naukowo dziejów filozofii wszystkich krajów i ludów; filozofia pozaeuropejska stanowi inną zupełnie specjalność naukową. Przebieg zaś filozofii europejskiej może być zrozumiały bez odwoływania się do filozofii innych części świata. — Książka powinna właściwie nazywać się Historią filozofii europejskiej; ale utarło się wśród historyków europejskich historię własnej filozofii zwać „historią filozofii”, i autor skorzystał z tego skrótu niedokładnego, ale wygodnego.

Dlaczego w książce niniejszej pewna ilość wybitnych i reprezentatywnych myślicieli została wysunięta na pierwszy plan, inni zaś potraktowani tylko ubocznie? Taki sposób traktowania przedmiotu nie jest sprawiedliwy — autor ma tego świadomość. Wybrał go jednakże — aby w ten olbrzymi materiał, jaki zawierają dzieje filozofii europejskiej, wprowadzić pewną przejrzystość, uwypuklić najwybitniejszych ludzi i najważniejsze myśli.

Dlaczego książka została rozbita na mnóstwo drobnych rozdziałów, dlaczego pedantycznie przy każdym autorze oddzielono jego „życie”, jego „pisma”, jego „poprzedników”, „rozwój”, różne działy jego „poglądów”, jego „następców” i „opozycję” przeciw niemu? Dla tego samego powodu: aby wprowadzić przejrzystość do ogromnego materiału. A także z myślą o tym, że książka ta jednym służyć będzie do czytania, innym zaś może do uczenia się; uczyć się zaś będzie łatwiej przy takiej redakcji. — Inne, szczęśliwsze, bo bogatsze literatury mają różne opracowania historii filozofii dla różnych użytków: mają „podręczniki”, „zarysy” i opracowania kompletne, mają książki, z których student uczy się do egzaminu, inne, które uczony specjalista ma pod ręką przy swej pracy badawczej, inne jeszcze, z których laik, nie poświęcający się specjalnie filozofii, w sposób łatwy i interesujący może poinformować się o jej dziejach. Piśmiennictwo polskie nie jest w tak szczęśliwym położeniu: ma wprawdzie niemało monografii i przyczynków, ale mało opracowań całokształtu. Z tych zaś najlepsze są zaczęte, ale nie skończone. Poprzednie pokolenie tłumaczyło je przynajmniej z języków obcych, w ostatnich zaś czasach przekładów jest mało, a te, które są, nie były szczęśliwe w wyborze. Wobec takiego stanu rzeczy, autor — choć pamięta o przysłowiu qui trop embrasse, mal étreint — usiłował napisać książkę „do wszystkiego”: do czytania i do uczenia się, taką, która byłaby zarówno podręcznikiem uniwersyteckim, jak i możliwą lekturą dla niefilozofów; chciał, by służyła studentom studiującym specjalnie filozofię, ale także mogła przydać się przy egzaminach magisterskich z „głównych zasad filozofii”. Dla tego ostatniego celu układ ten z jego podziałem na drobne działy zdawał się szczególniej wskazany; profesor wyjaśni swemu słuchaczowi, jakie według niego działy pominąć może lub powinien.

Dlaczego są w książce powtórzenia? Bo omawiając danego filozofa, autor chciał zgromadzić wszystkie ważniejsze wiadomości, dotyczące jego filozofii; więc np. omawiając Sokratesa, musiał powiedzieć, że był on nauczycielem Platona, a omawiając Platona, nie mógł nie zaznaczyć, iż był uczniem Sokratesa. Zresztą: co warto powiedzieć raz, to warto też powiedzieć i dwa razy — jak to napisał już Empedokles.

Dlaczego, dalej, działy filozofii są uwzględniane nierównomiernie? Aby olbrzymi materiał, leżący przed historykiem filozofii, materiał, który jest nie tylko olbrzymi, ale też niezmiernie różnorodny, doprowadzić do pewnej jednolitości. O czymże to nie traktowano pod nazwą „filozofii”? Historyk ma prawo selekcji i autor skorzystał z tego prawa; położył nacisk na to, co zdaje się czynnikiem najstalszym i najistotniejszym w zmiennych dziejach filozofii: na pogląd na świat. Toteż metafizyka i, poniekąd, teoria poznania i etyka zajęły najwięcej miejsca w jego książce, usunięte zaś zostały na drugi plan inne działy, nawet takie jak estetyka, które autorowi osobiście są najbliższe.

Dlaczego ostatni okres filozofii został ujęty inaczej niż poprzednie? Albowiem brak nam jeszcze wobec niego perspektywy; wybranie kilku czołowych jego myślicieli byłoby nazbyt dowolne, więc słuszniejszym wydało się w tym wypadku ograniczyć się do przeglądu prądów i poglądów.

Dlaczego, następnie, bibliografia nie jest we wszystkich działach utrzymana równomiernie, dlaczego obejmuje mało pozycji obcych, a wiele polskich? Albowiem obcojęzyczna literatura filozoficzna posiada swe zupełne wykazy, i nie mogło być celem książki niniejszej powtarzać olbrzymią bibliografię Ueberwega i innych; natomiast prace Polaków rzadko były zestawiane. Dlatego też tam autor wymieniał tylko dzieła podstawowe (lub stosunkowo w danym dziale najcenniejsze), tu zaś starał się zebrać pozycji jak najwięcej, nie tylko publikacji oddzielnych, ale także artykułów w czasopismach. Do kompletności podana tu bibliografia nie może, niestety, rościć pretensji, jednakże prac Polaków z dziejów filozofii obcej (zarówno po polsku, jak i w obcych językach) zebrała więcej niż którakolwiek z dawniejszych. Prac zaś o filozofii polskiej istnieją obszerne regestry (u Korbuta i gdzie indziej), więc tu znowu autor ograniczył się do wyboru najcelniejszych.

Dlaczego książka jest ilustrowana? Wbrew spotykanemu jeszcze nieraz poglądowi, autor sądzi, że ilustracja jest na miejscu nie tylko w wydawnictwach popularnych. Jeśli pouczającym jest dla czytelnika opis życia filozofa, to tak samo i portret, ukazujący jego oblicze. — Przy tym autor chciał skorzystać z tego, że osobiście łączy pracę na polu historii filozofii z pracą na polu historii sztuki. Było mu przez to łatwiej może dotrzeć do galeryj i zbiorów, przechowujących podobizny filozofów, odróżnić portret dobry od złego, robiony z natury od fantazji lub kopii późniejszej. Udało się zebrać portretów sporo, a wśród nich i takie, które były reprodukowane rzadko albo wcale. Autor chciał przede wszystkim uwzględnić portrety znajdujące się w Polsce: dał przeto przewagę w portrecie Franciszka Bacona replice, znajdującej się w warszawskiej galerii Łazienek, nad egzemplarzem angielskim, większość zaś sztychów reprodukował wedle egzemplarzy ze zbiorów polskich, głównie z dawnego zbioru Stanisława Augusta. — Z portretami myślicieli starożytnych i nowożytnych nie było trudności, znaleźć można ich pod dostatkiem; były natomiast trudności ze średniowieczem: bezosobisty stosunek ówczesny do nauki tłumaczy, że nie portretowano filozofów; posiadamy jedynie późniejsze malowidła, na których wyobrażeni są scholastycy, ale — wyobrażeni są zapewne zgodnie z tradycją i dlatego można tym malowidłom ufać. Są to podobizny filozofów-świętych; filozofów nie kanonizowanych nie malowano i nie wiemy, jak wyglądał Duns Szkot lub Ockham. — Portrety filozofów polskich zostały ograniczone tu do czterech, aby zachować proporcję z filozofami innych krajów. Przy tym ograniczeniu wybór musiał być mniej lub więcej przypadkowy i jeśli umieszczony został portret Libelta, a nie Kremera, Trentowskiego lub Cieszkowskiego, to niekoniecznie z samego upodobania do jego filozofii, ale także z upodobania do jego wyrazistej twarzy i dobrze malowanego portretu.

Dlaczego — przechodząc od kwestii filozoficznych do coraz bardziej zewnętrznych — pisownia jest w tej książce niekonsekwentna, zwłaszcza transkrypcja nazw starożytnych? Dlatego, że tak chcą przepisy językoznawców: gdzie nazwa jest zasymilowana przez mowę polską, tam każą ją spolszczać, gdzie zaś nie, tam każą zachowywać ją w postaci najbliższej pierwotnego brzmienia. Granica wszakże jest nie zawsze wyraźna, a zawsze wypadkowa. Autor pisał więc „Fedon” (bo tak jest w Panu Tadeuszu), ale „Fajdros” (bo takie jest oryginalne brzmienie); pisał „cynicy” (nie kinicy), ale „Kition”; „Kassjusz”, ale „Crassus” itd. — Przy pisaniu wyszły na jaw różne trudności pisowni polskiej: wypadło głowić się nad niejedną sprawą, nie ustaloną wyraźnie albo ustaloną w sposób niekorzystny dla jasnego wyrażania myśli filozoficznej. Ze względu na jasność myśli, wbrew temu, co każą językoznawcy, autor pisał nie „odrodzenie”, lecz „Odrodzenie”, by zaznaczyć, że to nazwa, a nie charakterystyka okresu, i by móc wyrazić, że „filozofia Odrodzenia nie była odrodzeniem filozofii”.

W. T.

1931FILOZOFIA I JEJ DZIAŁY

1. ZAKRES FILOZOFII. Odkąd istnieje nauka, nie ustają wysiłki, aby wyjść poza rozważania częściowe i objąć w jednej nauce wszystko, co istnieje; nie ustają próby, by obok nauk specjalnych zbudować naukę, która da p o g l ą d n a ś w i a t: ta nauka była i jest nazywana filozofią. To nauka, której z a k r e s jest zatem z wszystkich nauk n a j o b s z e r n i e j s z y i pojęcia n a j o g ó l n i e j s z e.

Jeśli zaś zdarza się, że filozofia ze swego wielkiego zakresu wybiera jakąś część i o niej traktuje specjalnie, to dzieje się to ze względu na tej części szczególną wagę i wartość. Jest to nauka o tym, co dla ludzkości n a j w a ż n i e j s z e i n a j c e n n i e j s z e.

I tylko tyle można powiedzieć o przedmiocie filozofii. Poza tym ulegał on ciągłym przemianom; ulegał im w miarę tego, jak rozszerzał się zakres znanych i badanych przedmiotów i jak zmieniała się ich ocena. Był okres, gdy tylko przyroda była przedmiotem filozofii, bo nie zwracano wówczas uwagi na żadne zjawiska poza przyrodniczymi. Były okresy, gdy główny jej przedmiot stanowiły normy moralne, Bóg i dusza, bo tylko ich zbadanie zdawało się być ważne dla ludzkości. Ponadto jeszcze, przedmiot filozofii zmieniał się razem z poglądem na naturę poznania; był okres, gdy w filozofii traktowano prawie wyłącznie o psychologii, bo w niej upatrywano podstawę wszelkiego poznania. A tak samo zmieniano jej temat w zależności od tego, gdzie przeprowadzano granice wiedzy: gdy pierwotnie za przedmiot filozofii uważano rzeczywisty świat, później nieraz ograniczano się do zjawisk lub wręcz do myśli ludzkich o świecie.

Nawet to, że filozofia jest nauką, nie zawsze było uznawane przez tych, co ją uprawiali. Rozważania bowiem dotyczące spraw najogólniejszych łatwiej jeszcze od innych mogą przejść granice tego, co można poznać naukowo. Byli myśliciele, którzy uważali filozofię za bliższą poezji niż nauce; byli znów inni, którzy filozofowanie mieli za czynność praktyczną, zaspokaja bowiem pewne potrzeby, ale poznania nie daje. Z tych, co nie wierzyli w naukowe spełnienie zamierzenia filozofii, jedni je bądź co bądź spełniali, tyle że nie traktując jako zamierzenie naukowe, inni zaś zmniejszali to zamierzenie, ograniczając je do klas węższych, do przedmiotów mniej cennych, do zasad mniej powszechnych, ale za to poznawalnych naukowo.

Historyk filozofii nie może tedy bliżej zakreślać swego tematu, musi w swoich rozważaniach uwzględniać całą różnorodność doktryn, mających różny przedmiot i różną wartość naukową. Bardziej jednolity materiał zestawiają historycy specjalniejszych dyscyplin, filozofii przyrody lub psychologii, metafizyki lub logiki, etyki lub estetyki. Dla historii filozofii właśnie różnolitość materiału jest charakterystyczna; a niewątpliwie doniosłe jest zbadanie przemian, którym z biegiem rozwoju ludzkości ulegało przekonanie o tym, jakie własności świata są powszechne, jakie są cenne i jakie poznawalne naukowo.

2. DZIAŁY FILOZOFII. Doktryny filozoficzne opracowywały te lub inne działy wielkiego zakresu filozofii, w zależności od tego, do jakich przykładały wagę. Bardziej zupełne z nich miały w każdym razie trzy działy: ogólną naukę o b y c i e, ogólną naukę o p o z n a n i u i ogólną naukę o w a r t o ś c i a c h. Podział filozofii na te trzy części jest starej daty: ustalili go już w IV w. p.n.e. greccy uczeni z Akademii Platońskiej. Pierwsza z tych nauk filozoficznych bywa nazywana metafizyką i ontologią, druga — epistemologią i gnozeologią, trzeciej niektórzy dają nazwę aksjologii. Nazwy te, choć ich źródłosłowy są greckie, są nowszego pochodzenia; Grecy dzielili filozofię na f i z y k ę, l o g i k ę i e t y k ę, dając nazwę fizyki nauce o bycie, logiki — nauce o poznaniu i etyki — nauce o wartościach.

Są to trzy wielkie kompleksy nauk, z których każdy ma znów swoje części. Więc metafizyka obok swej części ogólnej obejmowała zazwyczaj nauki o przyrodzie, duszy i Bogu, czyli k o s m o l o g i ę, p s y c h o l o g i ę i t e o l o g i ę. Nauka o poznaniu rozpadała się na dwa działy o wybitnie odrębnym charakterze: n a t e o r i ę p o z n a n i a, która analizuje przebieg poznania, i na k r y t y k ę p o z n a n i a, która ocenia jego wyniki. W teorii wartości znów wysuwały się na pierwszy plan dwie dyscypliny: e t y k a w węższym słowa znaczeniu, traktująca o wartościach moralnych, i e s t e t y k a, badająca wartości estetyczne.

Ponadto do działów tych bywały przyłączane, jako im pokrewne, bądź też włączane do nich, jako ich części, niektóre inne jeszcze dyscypliny: więc z teorią poznania łączono logikę formalną i metodologię, z etyką — filozofię prawa, państwa, społeczeństwa i religii, z estetyką — filozofię sztuki. Ale działy te uprawiane były przez filozofów już bardziej sporadycznie, a i dla charakterystyki filozofa na ogół mniej są ważne niż ogólny pogląd na naturę bytu, poznania i dobra.

Filozofia nie od razu objęła cały swój zakres. Dokonała tego dopiero w klasycznym okresie filozofii greckiej. Przedtem stopniowo tylko opanowywała różne dziedziny zagadnień i rozszerzała swe agendy: najpierw uprawiała filozofię przyrody, potem wytworzyła ogólną teorię bytu, teorię poznania i działania. Zanim zaś jeszcze zakres filozofii został skompletowany, rozpoczął się już proces odwrotny: wydzielania tego, co niepotrzebnie zostało do ogólnej nauki włączone, a co mogło stanowić odrębną naukę z własną metodą i własnymi specjalistami. Już u Arystotelesa wyodrębniła się z filozofii logika, później zaś wyodrębniły się też inne dyscypliny, jak socjologia lub psychologia. Ostatnimi czasy pojawił się nawet prąd dążący do tego, by filozofię, jako stanowiącą nie jednolitą naukę, lecz konglomerat nauk, rozbić całkowicie na dyscypliny specjalne; jednakże parcelacja ta nie została dotychczas dokonana, ośrodek filozofii pozostał i historyk ma przed sobą nieprzerwane pasmo jej dziejów, od greckich czasów aż do naszych dni.

3. POWSTANIE NAZWY «FILOZOFIA». „Filozofia” jest greckim wyrazem, który znaczy dokładnie: miłość mądrości. Wyraz, wcześnie już w Grecji używany, nie miał jednak początkowo ścisłego znaczenia: oznaczał mądrość w ogóle, wiedzę w ogóle, wykształcenie ogólne. Grecy twierdzili, że Pitagoras pierwszy użył tego wyrazu dla zaznaczenia, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie miłość jej jest dostępna dla ludzi, ale jest to zapewne później wymyślona legenda.

Dopiero Platon nadał filozofii nowe znaczenie. Po odróżnieniu zmiennych zjawisk od niezmiennego bytu wiedza rozdzieliła się na dwa rodzaje: na wiedzę o zjawiskach i na wiedzę o bycie. Potrzebny stał się nowy termin dla oznaczenia wiedzy o bycie: wiedzę tę, i tylko ją, Platon nazwał filozofią. Wszakże jeszcze i dla niego filozofia nie była ściśle określoną dyscypliną; oznaczała tylko wiedzę istotniejszą, ogólniejszą, prawdziwszą, trwalszą od innych.

Co Platon zapoczątkował, to ujął systematycznie jego następca. Arystoteles, polihistor starożytności, zachował Platońskie zamiłowanie do zagadnień najogólniejszych, ale również upodobał sobie w badaniach szczegółowych; jego własna różnorodna praca musiała pobudzić go do dokładniejszego oddzielenia filozofii od innych nauk. Nie wyrzekając się dawnego przedplatońskiego pojęcia filozofii jako obejmującej wszelką wiedzę, wyodrębnił z niej „filozofię pierwszą”, to jest tę, która traktuje o najogólniejszych właściwościach rzeczy, o „b y c i e j a k o t a k i m” i szuka dlań „p i e r w s z y c h z a s a d i p r z y c z y n”. Przeciwstawił jej wszystkie inne nauki jako szczegółowe. Odtąd nazwa „filozofii” była już ściślej określona i zakres jej odgraniczony od zakresu innych nauk.FILOZOFIA EUROPEJSKA I JEJ OKRESY

Filozofia europejska stanowi całość zwartą od początku aż do naszych dni. Mimo przełomy, tradycja nie została nigdy przerwana: filozofia średniowieczna korzystała ze starożytnej, filozofia nowożytna ze średniowiecznej.

Dwudziestopięciowiekowy rozwój filozofii europejskiej daje różne podstawy do podziału na epoki. Rzeczowo najważniejszą granicę epok stanowi fakt powstania filozofii chrześcijańskiej, chrześcijaństwo wprowadziło bowiem nową postawę wobec świata i życia. Z tego punktu widzenia filozofia europejska rozpada się na dwie wielkie ery: s t a r o ż y t n ą i c h r z e ś c i j a ń s k ą. Jednakże podział taki ma strony ujemne: mianowicie przełom między obu erami dokonał się nie od razu i przez cztery wieki z górą filozofia starożytna i chrześcijańska istniały obok siebie. Wolny od tej trudności jest inny podział, który dzieli filozofię europejską na trzy wielkie epoki: s t a r o ż y t n ą, ś r e d n i o w i e c z n ą i n o w o ż y t n ą. Ma on tę zaletę, że stosuje się do istniejącej już od XVII w. tradycji, a zarazem i do podziału przyjętego w innych działach dziejopisarstwa. Co prawda, zalety jego są formalne, nie rzeczowe; ten tradycyjny podział nie odpowiada bowiem wielkim przełomom w dziejach filozofii: nowe idee filozoficzne, które panowały w wiekach średnich, pojawiły się jeszcze w starożytności, a idee nowożytne jeszcze w pełni średniowiecza.

Wedle tego podziału dzieje filozofii europejskiej rozpadają się na trzy wielkie epoki:

I. Filozofia starożytna, zaczynająca się w VI w. p.n.e., a wygasająca w VI w. n.e.

II. Filozofia średniowieczna, rozwijająca się do XIV w.

III. Filozofia nowożytna, której początek przypada na XV w.

Epoki te można jeszcze dalej dzielić na okresy; ale paralelizm z rozwojem innych działów kultury trudny jest już do utrzymania i podstawy dalszego podziału musi dostarczyć rozwój samej filozofii. Okresy wypada odgraniczać wedle tego, jaki w nich przeważał typ filozofowania. Istniały zaś wyraźnie różne typy filozofii; jest to naturalne w nauce, która z różnych źródeł wypłynęła i różnym potrzebom usiłowała służyć.

Gdy Arystoteles powiada, że filozofia wyrosła z p o d z i w u, to jest to słuszne, ale tylko dla jednego typu filozofii, bo obok niego jest typ drugi, który wyrósł z n i e u f n o ś c i. Filozofia podziwu dążyła do tego, by zrozumieć i opisać wszechświat, praca jej miała charakter pozytywny. Filozofia nieufności natomiast, przejęta niedowierzaniem wobec zjawisk i wobec przekonań, które głosimy, starała się przekonania poddać krytyce, a umysły oświecić, oczyszczając je z błędnych mniemań; jej typ jest krytyczny i negatywny. Tamta dążyła do znalezienia prawdy, ta głównie do usunięcia fałszu; tamta dążyła do stworzenia systemu, ta ograniczała się do krytyki i do oświecania umysłów.

Owocem „filozofii nieufności” były w dziejach filozofii okresy k r y t y k i i o ś w i e c e n i a: przeszła przez nie każda z trzech wielkich epok europejskich filozofii. Każda też przeszła przez okres, w którym osiągnąwszy pełnię swych zagadnień wytwarzała s y s t e m y, owoc „filozofii podziwu”. Okresy te bywały zawsze poprzedzane przez krótszy lub dłuższy okres r o z w o j u. Po nich zaś następował z reguły okres s z k o l n y: gdy bowiem ustalone zostały zasadnicze stanowiska, wtedy tworzyły się szkoły, które te stanowiska pielęgnowały i rozwijały w szczegółach.

I mimo wszystkie różnice, jakie je dzielą, trzy wielkie epoki filozofii mają to wspólne, że każda z nich przeszła przez te okresy: okres rozwoju, okres krytyki i oświecenia, okres systemów i okres szkół.CZĘŚĆ PIERWSZA

FILOZOFIA STAROŻYTNA

1. GRECJA. Filozofia starożytna Europy była filozofią grecką. Żaden inny naród w tym okresie nie wytworzył filozofii; żaden nawet nie współdziałał z Grekami, z wyjątkiem Rzymian, którzy pod koniec starożytnej epoki pielęgnowali filozofię wydaną przez Greków, nic wszakże do niej nie dodając istotnego. Rozkwit filozofii w Grecji nie był dziełem przypadku: ułatwiły go specjalne warunki tego kraju. Ziemia uboga, a przy tym morzem od innych krajów oddzielona, nie przyciągała cudzoziemców i długo chroniła od klęsk wojny; natomiast wywoływała kolonizację i czyniła, że Grecy obcowali z kulturą innych krajów; ustrój państwowy Grecji — duża ilość małych państw — sprzyjał wytwarzaniu się różnorodnych postaci kultury, a przy tym przez współzawodnictwo wzmagał ambicje. Szczep grecki, bogato przez naturę obdarzony, wydawał w dziedzinie nauki talenty nie mniejsze niż w poezji, plastyce czy w sztuce wojskowej. Właściwe greckim umysłom zainteresowanie otaczającym światem, większe niż zainteresowanie własną osobą, postawa śmiała a życzliwa wobec rzeczywistości, kultura plastyczna, żądza jasności, umiłowanie rzeczy konkretnych, a jednocześnie zdolność do abstrakcyjnego rozumowania — przyczyniły się do stworzenia filozofii greckiej. Grecja rozpoczęła w VII w. pracę nad filozofią, a po dwóch stuleciach wydała już arcydzieła filozoficznej myśli, stanowiące podstawę całej europejskiej filozofii.

2. OKRESY. Najpełniejszy swój wyraz filozofia starożytna znalazła w okresie klasycznym, który przypadł na IV w. p.n.e. Ten okres szczytowy był poprzedzony przez dwa okresy, w których filozofia rozwijała się i rozszerzała swe zagadnienia. Pierwszy z nich ograniczał się do f i l o z o f i i p r z y r o d y; drugi — zwrócił zainteresowania ku zagadnieniom h u m a n i s t y c z n y m; na ich podstawie okres klasyczny mógł już dać syntezę.

Po okresie klasycznym, z początkiem III w. p.n.e. ważniejsze stanowiska, do których wiodła myśl grecka, były już sformułowane. Niebawem potworzyły się szkoły i zaczął się nowy, poklasyczny okres, w którym filozofowie grupowali się w szkołach i szkoły walczyły między sobą o teorie filozoficzne. Najwięcej walczyły teraz o teorie e t y c z n e. Okres ten przypadł na czas hellenizmu, gdy Grecy wyszli ze swego odosobnienia i rozpoczęli żywszą wymianę swojej kultury z kulturą innych ludów. W I w. p.n.e. czynnik obcy w filozofii greckiej wzmógł się jeszcze, usiłowała ona stopić własny grecki pogląd na świat z obcym i przez to z jednolitej stała się „synkretyczna”. Filozofia starożytna w tym ostatnim okresie więcej jeszcze niż etycznymi przejęta była zagadnieniami r e l i g i j n y m i.

Taki przebieg filozofii starożytnej pozwala podzielić jej dzieje na następujące okresy:

A) O k r e s p o w s t a n i a filozofii, w którym miała prawie wyłącznie kosmologiczny charakter (VI–V w. p.n.e.).

B) O k r e s o ś w i e c e n i a starożytnego, w którym przeważała filozofia o charakterze humanistycznym (V w. p.n.e.).

C) O k r e s s y s t e m ó w starożytnych (IV w. p.n.e.), następujący bezpośrednio po okresie oświecenia i ściśle z nim związany, miał najrozleglejszy zakres zagadnień; uchodzi za klasyczny szczytowy okres filozofii starożytnej.

D) O k r e s s z k ó ł starożytnych, w którym uprzywilejowane miejsce zajęły zagadnienia etyczne (III–I w. p.n.e.).

E) O k r e s s y n k r e t y c z n y o charakterze religijnym (I w. p.n.e.–V w. n.e.).

3. ŹRÓDŁA. Nasza znajomość filozofii greckiej ma olbrzymie luki. W większych rozmiarach przechowały się jedynie pisma dwu wielkich filozofów okresu klasycznego, Platona i Arystotelesa. Z pism późniejszych filozofów pozostało niewiele. Najmniej zaś z filozofów wczesnych; z dzieł ich posiadamy tylko fragmenty, przechowane w postaci cytat u innych autorów, a całokształt poglądów ich znamy jedynie na podstawie sprawozdań podawanych przez późniejszych pisarzy starożytnych. Sprawozdania te i cytaty znajdują się:

a) W p i s m a c h f i l o z o f ó w: mianowicie Platona, Arystotelesa oraz filozofów późniejszej epoki, zwłaszcza eklektyków, jak Cyceron i Plutarch, i niektórych stoików, jak Seneka. Poglądy Epikura przechowały się w poemacie jego rzymskiego zwolennika Lukrecjusza, a poglądy dawniejszych sceptyków w dziele późnego sceptyka, Sekstusa Empiryka. Ważnym źródłem są erudyci ze szkoły Arystotelesa, jak Temistius i Aleksander z Afrodyzji, lub ze szkoły Platońskiej i neoplatońskiej, jak Simplicius i Jamblich. Również niektórzy Ojcowie Kościoła, jak Justyn, Klemens, Orygenes, Hipolit, Euzebiusz, zwalczając pogańską filozofię dostarczyli o niej obfitych informacji.

b) W p i s m a c h s t a r o ż y t n y c h h i s t o r y k ó w f i l o z o f i i. Zawodowi historycy filozofii wyszli ze szkoły Arystotelesa. Pisma ich były bądź b i o g r a f i c z n e, bądź d o k s o g r a f i c z n e, to znaczy przedstawiały bądź żywoty filozofów, bądź ich poglądy: pierwsze, bardziej popularne, były układane w porządku szkół, drugie bardziej specjalne, wedle zagadnień. Pierwszym biografem filozofów był Arystoksen, pierwszym doksografem — Teofrast, obaj uczniowie Arystotelesa. Dzieło Arystoksena zginęło, z dzieła Teofrasta zostały tylko fragmenty. Ale korzystali z nich późniejsi pisarze, zwłaszcza z okresu aleksandryjskiego, gdy rozpowszechnił się typ erudytów i kompilatorów, ekscerpujących dawne źródła. Jedno z takich późniejszych dzieł biograficznych przechowało się prawie w całości: to 10 ksiąg Żywotów i poglądów słynnych filozofów przez Diogenesa Laertiosa; dzieło to, napisane w III w. n.e., dające obfite, ale bardzo pośrednio zdobyte informacje, uchodziło długo za jedyne źródło do filozofii greckiej. Jednakże nie jest jedyne: oprócz niego (i drobniejszych pism biograficznych) przechowały się też pisma doksografów; są to również pisma późne, ale zasługujące na zaufanie, bo oparte na tradycji wywodzącej się jeszcze od Teofrasta. Należą tu anonimowe Placita philosophorum, dawniej przypisywane Plutarchowi, oraz pisma Jana ze Stoboi, nazywanego Stobeuszem, który w V w. n.e. zebrał ekscerpty z 500 pisarzów greckich.

POPRZEDNICY FILOZOFÓW

Gdy rozpoczynała się filozofia w Grecji, nauki szczegółowe jeszcze nie istniały. Natomiast Grecy posiadali już: 1) wierzenia religijne, 2) umiejętności praktyczne, 3) reguły życiowe. Filozofia miała z nimi pewne podobieństwo i do nich w swych początkach nawiązała.

1. WIERZENIA RELIGIJNE. Pewne rysy pierwotnej religii Greków z doby jeszcze przedfilozoficznej wskazują na to, że powstała z poczucia niemocy i z potrzeby pomocy. W otaczających zjawiskach, które były niezrozumiałe, a przeto zdawały się tajemnicze i groźne, dawni Grecy widzieli potęgi wyższe od człowieka, wobec których jest on bezsilny i bezradny; niebo było im potęgą i ziemia była potęgą; były bóstwami, niebo było Zeusem, Ziemia była Tetydą.

Potrzeby religijne sprzęgły się zaś niebawem u Greków z potrzebami innej już natury, poetyckiej, moralnej i poznawczej. I z wczesnych, czysto religijnych koncepcji wytworzyły się koncepcje religijno-poetyckie, religijno-moralne i religijno-poznawcze. One to panowały w epoce, w której zaczynała się filozofia.

Z p o e t y c k i e j koncepcji religii powstała mitologia Olimpu, popularna dziś jeszcze. Bogowie olimpijscy najdawniejszym Grekom byli nie znani; stworzyła ich dopiero poezja epicka; wprowadziła znacznie więcej antropomorfizmu, niż pierwotnie było w religii, religijną interpretację zjawisk zasnuła reminiscencjami z dworskiego i rycerskiego życia. Z tą poetycką fantazją na religijne tematy, znaną dobrze z greckiej poezji, filozofia grecka nie miała nigdy nic wspólnego.

Natomiast wierzenia religijne w połączeniu z potrzebami m o r a l n y m i wytworzyły myśli o trwaniu duszy, o sprawiedliwości, o pozagrobowej nagrodzie i karze, które przeniknęły do filozofii. Również i ta forma religii utrwaliła się przede wszystkim w poezji, mianowicie gnomicznej. Filozofia skorzystała z niej, ale nieco później.

Od początku zaś filozofia korzystała z opartych na religii koncepcji p o z n a w c z y c h. Religia dała bowiem ówczesnemu człowiekowi pomoc w jego potrzebie zrozumienia i poznania świata. Stworzyła mianowicie m i t y. I one również powstały najpierw w formie poetyckiej: w poezji kosmogonicznej. Stanowiły pierwszą próbę zrozumienia świata. Jako wyrosłe na podłożu religijnym, stawiały wobec każdej rzeczy pytanie na sposób religijny: jaka wyższa potęga, jakie bóstwo zrobiło tę rzecz i sprowadziło ją na świat? Wyjaśnić rzecz, znaczyło tu: powiedzieć, jak powstała; a powiedzieć, jak powstała, znaczyło dla ówczesnych ludzi tyle, co powiedzieć, jaki bóg ją zrobił. Każda rzecz, która interesowała i domagała się wyjaśnienia, miała swój mit, to znaczy opis, jaki bóg dał jej istnienie. Mity łączyły się w całości i łącznie tworzyły k o s m o g o n i ę, wyjaśniającą, jak powstał cały świat.

Skąd powstał świat? Powstał dzięki bóstwom. A skąd bóstwa? Niższe bóstwa powstały dzięki wyższym. A wyższe dzięki jeszcze wyższym. Wyjaśnienie tego typu tłumaczyło tedy powstanie nie tylko świata, ale i bóstw: było nie tylko kosmogonią, ale i t e o g o n i ą. W VIII wieku p.n.e. Hezjod z Askry zestawił w poetyckiej formie teogonię grecką; była to zarazem kosmogonia, bo każdemu bóstwu odpowiada podległa mu rzecz, a porządek, w jakim powstawały rzeczy, odpowiada porządkowi, w jakim powstawały bóstwa. Zasada tej genealogii była prosta: mniejsze pochodzi z większego, mniejsza rzecz z większej, mniejsze bóstwo z większego.

Najtrudniejszy do wymyślenia był początek genealogii: niechby wszystkie rzeczy i istoty powstały z nieba i morza, niebo zaś i morze z ziemi, a ziemia skąd? Czy może ziemia, a raczej bóstwa ziemi były pierwszym początkiem? Na pytanie to kosmologiczno-teologiczni poeci odpowiadali w dwojaki sposób: jedni rozpoczynali świat od chaosu, nocy, od niezrozumiałego i bezrozumnego prabytu, z którego potem dopiero wyłoniło się wszystko, co jasne, rozumne i doskonałe; inni, przeciwnie, mniemali, że pierwszy początek był rozumny i doskonały, przyjmowali, że początkiem świata jest Zeus, który rozkazuje rozumnie i ład zaprowadza we wszechświecie. Zwolennicy pierwszego rozwiązania stanowili większość; do drugiego skłaniał się F e r e k y d e s z S y r o s, ale był to pisarz późniejszy, który w swych fantazjach kosmogonicznych i teogonicznych korzystał już z dzieł filozofów.

Jakiekolwiek było to wyjaśnienie świata zawarte w kosmogoniach i teogoniach, zawszeć to była próba wyjaśnienia, i to wyjaśnienia ujętego w system; toteż nawiązała doń zaczynająca się filozofia Greków. I potem długo nie mogła wyzwolić się z mitologicznych koncepcji.

2. UMIEJĘTNOŚCI PRAKTYCZNE były już znakomicie rozwinięte w Grecji VII wieku. Grecy nauczyli się ich od innych ludów, mianowicie od ludów Wschodu, Chaldejczyków, Fenicjan, Egipcjan. Posiadali przede wszystkim umiejętność prowadzenia r a c h u n k ó w: umiejętność ta rozwinęła się w związku z handlem, a Grecy przejęli ją zapewne od Chaldejczyków. Następnie rozporządzali umiejętnością m i e r z e n i a przestrzeni: ta rozwinęła się w rolnictwie, a do Grecji przybyła z Egiptu. Dalej, posiadali umiejętność t r a f i a n i a na lądzie i morzu, choć wyobrażenia ich o kształcie Ziemi były najzupełniej nietrafne. Mieli też umiejętność l e c z e n i a chorób, choć przyczyn ich jeszcze nie znali.

Były to wszystko umiejętności czysto praktyczne, bez znajomości przyczyn. Grecy nie byli w tych dziedzinach samodzielni, samodzielność ich objawiła się dopiero, gdy te umiejętności wypadło opracować naukowo, praktykę przetworzyć w teorię. Umiejętności, z praktyki zrodzone i praktyce służące, nie były wprawdzie nauką, ale były materiałem dla nauki, i zaczynająca się nauka grecka skorzystała z nich w najszerszym zakresie.

3. REGUŁY ŻYCIOWE Greków wyrosły jako uogólnienia ich doświadczeń osobistych i publicznych. Grecy zbierali je z zamiłowaniem, zwłaszcza pod koniec VII w.; był to bowiem okres przełomowy, gdy dawniejszy, prostszy tryb życia został zaniechany, a tryb nowy jeszcze nie ukształtowany; potrzebne więc były przepisy, jak postępować, by nie dezorganizować ustroju społecznego, sobie korzyść przynieść, a innym krzywdy nie zrobić. Tych, którzy formułowali te przepisy i prymitywne refleksje etyczne, nazywano „m ę d r c a m i”, a cały o k r e s — k o n i e c VII w. d o p o ł o w y VI w. — „o k r e s e m s i e d m i u m ę d r c ó w”.

Nie byli to filozofowie, uczeni, lecz praktycy, działacze, przeważnie tacy, którzy zajmowali wybitne stanowiska i dokonali doniosłych reform. Mędrców miało być siedmiu, ale tradycja przekazała znacznie więcej nazwisk. Tylko cztery nazwiska powtarzają się we wszystkich spisach: to B i a s z P r i e n y, sławny w całej Grecji, który radził Jończykom, aby unikając naporu Persów emigrowali na Sardynię; P i t t a k o s, dyktator Mityleny, wybrany przez rodaków dla dokonania naprawy rzeczypospolitej; S o l o n, prawodawca Aten i poeta gnomiczny, oraz T a l e s, sławny z tego, że doradzał Jończykom utworzenie państwa związkowego, a także z tego, że założył szkołę filozoficzną.

Sławiona przez Greków mądrość wszystkich tych mężów sprowadzała się do zalecania umiaru i rozsądku. „Umiar jest najlepszy”, „Znaj chwilę stosowną”, „Od młodości obieraj mądrość za towarzyszkę życia, z wszystkich dóbr ona najpewniejsza”, „Rozkosze są śmiertelne, cnoty nieśmiertelne”, oto typowe ich przepisy. Filozofia, odkąd postawiła sobie zagadnienia etyczne, korzystała z ich mądrości, podobnie jak przy tworzeniu teorii przyrody korzystała z odwiecznych umiejętności praktycznych.

Przedstawiciele religii, umiejętności praktycznych i mądrości życiowej, czyli poeci kosmogoniczni, technicy i mędrcy byli poprzednikami filozofów greckich. Ci zużytkowali ich pracę, zachowując przez to kontakt z życiem religijnym, praktycznym i moralnym. Kontakt ten mieli nie tylko pierwsi filozofowie; jeszcze filozofowie klasycznej epoki korzystali z przechowanych przez tradycję wierzeń, umiejętności i reguł. Zwłaszcza niektórzy filozofowie, jak Platon i jak pitagorejczycy, myśleli zgodnie z tradycją religijną, brali z niej naukę o boskim początku świata, o boskości nieba i gwiazd; inni zaś filozofowie, jak Arystoteles w swych studiach biologicznych, opierali się więcej na umiejętnościach praktycznych, przechowywanych np. w rodach lekarskich; a znów niektóre teorie etyczne, jak teoria umiaru Demokryta, były systematycznym rozwinięciem reguł życia głoszonych przez mędrców starej Grecji.