Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej. Pakiet 2 książki - ebook

SPIS TREŚCI

-

Przedmowa do wydania angielskiego
-

Przedmowa do wydania polskiego
-

Wykaz skrótów
-

Wskazówki dotyczące wymowy
-

CZĘŚĆ PIERWSZA. Powstanie Imperium Osmańskiego (1280–1566)
1.

1. Turcy w historii
- Początki dziejów ludów tureckich
- Imperium Göktürków
- Wielcy Seldżucy
- Anatolia w XII i XIII wieku

2.

2. Pierwszy okres Imperium Osmańskiego (1280–1413)
- Początek panowania Osmanów, wiek gazich (1250–1389)
- Instytucje i społeczeństwo osmańskie w XIV wieku
- Upadek Imperium Osmańskiego: Bajezid I (1389–1402), interregnum (1402–1413)

3.

3. Przywrócenie potęgi Imperium Osmańskiego (1413–1451)
- Mehmed I (1413–1420)
- Murad II (1421–1451)

4.

4. Szczyt potęgi osmańskiej (1451–1556)
- Podbój nowego imperium – panowanie Mehmeda II (1451–1481)
- Zjednoczenie imperium: Bajezid II (1481–1512)
- Podbój na wschodzie: panowanie Selima I (1512–1520)
- Szczyt potęgi osmańskiej: Sulejman Wspaniały (1520–1566)

5.

5. Społeczeństwo i administracja Imperium Osmańskiego
- Klasa rządząca
- Klasa poddanych
- Poddani obcych państw w Imperium Osmańskim
- Sułtan jako ostoja państwa osmańskiego
- Jednostka w społeczeństwie osmańskim

-

CZĘŚĆ DRUGA. Decentralizacja i reformy przeprowadzone w tradycyjny sposób
1.

6. Decentralizacja i reformy w latach 1566–1683
- Polityczne i militarne przyczyny upadku
- Społeczne i gospodarcze przyczyny upadku
- Próby reform
- Oznaki osłabienia (1566–1623)
- Odrodzenie państwa za panowania Murada IV (1623–1640)
- Okres destabilizacji państwa (1640–1656)
- Era Köprülü (1656–1683)

2.

7. Nowe wyzwania i próby reform (1683–1808)
- Wojna Świętej Ligi i pokój karłowicki (1683–1699)
- Nowy wiek osłabienia i tradycyjnych reform (1683–1808)
- Punkt zwrotny reform osmańskich – Nowy Porządek Selima III (1789–1807)

3.

8. Osmańskie społeczeństwo, administracja i kultura w czasach decentralizacji i tradycyjnych reform (1566–1808)
- Administracja i społeczeństwo
- Rozwój kultury

-

Bibliografia polska
-

Bibliografia
-

O wydawnictwie

Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wersji książki.PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO

Stanford Jay Shaw (1930–2006), amerykański historyk, dał się poznać naukowemu światu jako autor licznych publikacji na temat historii Turcji osmańskiej i Republiki Tureckiej. Studia historyczne odbył na Uniwersytecie Princeton, kontynuował je w School of Oriental and African Studies Uniwersytetu Londyńskiego u wybitnych historyków: Bernarda Lewisa, Paula Witteka i Haralda A. R. Gibba na Uniwersytecie Oksfordzkim. Pogłębiał wiedzę historyczną w Kairze u Adolpha Grohmanna, uczęszczał na wykłady w Al-Azharze. W latach 1956–1957 pracował w Stambule pod kierunkiem znanych historyków tureckich: Ömera Lutfiego Barkana, M. Halila Yınança, Zeki Velidi Togana i Mustafy Hakkı Uzunçarşılı. Studiując pod kierunkiem najwybitniejszych znawców historii Turcji i Bliskiego Wschodu otrzymał Stanford Shaw wszechstronne i głębokie wykształcenie historyczne. Doktorat uzyskał w 1958 roku. Był wykładowcą historii Turcji i Bliskiego Wschodu na Uniwersytecie Harvarda (1958–1968), następnie na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles (1968–1997). Od 1999 roku do śmierci wykładał historię Turcji na Uniwersytecie Bilkent w Ankarze. Zmarł w Ankarze i jest pochowany na tamtejszym cmentarzu Aszkenazi.

Wśród bogatego dorobku naukowego Stanforda Shawa Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej (dalej Historia) jest niewątpliwie najważniejszą pozycją, szeroko znaną i cytowaną przez historyków. Ważne miejsce zajmują też prace poświęcone Egiptowi – dawnej prowincji Imperium Osmańskiego. Niezwykle szeroko ujmuje autor zagadnienia gospodarcze, system finansowy i administracyjny imperium, może za obszernie jak na potrzeby podręcznika historii. Opis wydarzeń historycznych kończy się na latach 70. XX w., kiedy książkę oddawano do druku, a zatem najnowsze dzieje Turcji od 1970 roku nie zostały już omówione. Jednak cały okres panowania dynastii Osmanów i pół wieku historii Republiki został ukazany niezwykle sumiennie. Spośród licznych opracowań historii Turcji nie znajdzie się wiele takich publikacji, które ujmują dzieje państwa osmańskiego od samego zarania aż po czasy współczesne. Większość publikacji na temat różnych zagadnień historycznych uwzględnił Shaw w swej bibliografii. Historię Stanforda Shawa można przyrównać jedynie do doskonałej pracy zbiorowej francuskich historyków Turcji, przygotowaną pod kierunkiem Roberta Mantrana Histoire de l’Empire Ottoman (Fayard, Paryż 1989). Historia Stanforda Shawa nie ujmuje w równym stopniu wszystkich aspektów dziejów historycznych, społecznych i kulturalnych. Polski Czytelnik ma jednak możliwość poszerzenia wiadomości, ich skonfrontowania i wyciągnięcia własnych wniosków na temat wielu zagadnień i faktów, sięgając do prac polskich historyków, oraz dzieł obcych autorów tłumaczonych na język polski (zob. Bibliografia polska). Niektóre oceny wydarzeń historycznych zaprezentowanych przez Stanforda Shawa spotkały się z krytyką po ukazaniu się książki. Odnoszą się one przede wszystkim do tzw. kwestii ormiańskiej, a także do podejścia autora do ludności greckiej. W Przedmowie do drugiego tomu Historii drugiego wydania Shaw ustosunkował się do stawianych zarzutów, szczególnie do kwestii ormiańskiej, poczynił też wiele korekt i uzupełnień we wznowieniu. Z jednej strony wyraża głębokie współczucie wszystkim narodowościom Imperium Osmańskiego, które ucierpiały z powodu tureckiego panowania. Z drugiej strony stara się pokazać, że podstawą pracy historyka są przede wszystkim materiały źródłowe, archiwalne, na których się opierał, studiując je przez wiele lat w tureckich i europejskich archiwach. Wydając osąd historyczny, należy pamiętać, że każdy historyk ma prawo do własnej oceny wydarzeń i wyciągania z nich wniosków. Czytelnik może się z nimi nie zgadzać, ma prawo wyrażać odmienne zdanie na temat przedstawionych faktów i ich ocen. Odnośnie do wciąż kontrowersyjnej kwestii ormiańskiej Czytelnik znajdzie wyważony opis przyczyn i skutków eksterminacji Ormian w latach 1915–1916 w pracach polskich historyków: Tomasza Witucha, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878–1923 (Warszawa 1980) oraz Dariusza Kołodziejczyka Turcja (Warszawa 2000 i 2011). Rozdziały 1 i 2 pierwszej części Historii nie odpowiadają już treścią najnowszym opracowaniom dziejów dawnych ludów tureckich. Dokonano tutaj korekt i uzupełnień. Warto sięgnąć w tej materii do przetłumaczonych na język polski książek: Jean-Paula Roux Historia Turków (Gdańsk 2003) i Lwa Gumilowa Dzieje dawnych Turków (Warszawa 1972) oraz Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu (Warszawa 2004), by otrzymać pełny obraz dziejów tureckich plemion i ludów w Azji Środkowej, wśród których byli również protoplaści Turków Seldżuków i Osmanów.

Jako historyk, Stanford Shaw nie miał dostatecznego przygotowania, by w należyty sposób przedstawić dzieje literatury tureckiej okresu klasycznego. Szkic o literaturze włączony do Historii nie dawał pełnego i naukowego omówienia literatury dworskiej, znalazła się tam trudna do przyjęcia charakterystyka osmańskiej poezji klasycznej. Te rozdziały zostały znacznie poprawione, a nawet na nowo opracowane przez redaktora naukowego polskiego wydania.

I jeszcze istotna sprawa pisowni tureckich terminów i nazw. O trudnościach z tym związanym pisze Shaw w Przedmowie. Wiele terminów historycznych używanych od dawna w polskim piśmiennictwie historiograficznym otrzymało spolszczoną formę (dyskusyjna pozostaje nadal pisownia dużą czy małą literą takich tytułów jak pasza czy efendi; w Historii tytuły tworzące część nazwiska zapisane są dużą literą – Ibrahim Pasza czy Mustafa Aga), np. czausz, aga, bej, bejlerbej. Te terminy i nazwy, które nie mają odpowiedników ani formy spolszczonej pozostawiono w oryginalnej pisowni kursywą.

Shaw wprowadził szereg angielskich odpowiedników tureckich terminów i nazw, które w tłumaczeniu na język polski mogą nie być właściwie zrozumiałe. Na przykład autor używa bardzo często terminu „dewszirme” (tur. devşirme) jako równoważnika całej grupy ludzi lub jej członka, wywodzących się z branki, czyli systemu dewszirme. Innym często używanym określeniem jest „niewolnik” albo „niewolnik sułtana (lub wysokiego dostojnika)”. W tym przypadku „niewolnik” (tur. kul – niewolnik, sługa) określa tych wszystkich, którzy wywodzili się z systemu dewszirme i tworzyli wojsko podległe sułtanowi. Natomiast ci wybrani, którzy przeszli specjalne wykształcenie w szkole pałacowej, tworzyli kadrę administracyjną państwa. Wszystkich należących do tej klasy zwano niewolnikami (sługami) Porty (tur. kapı kulları). Niezależnie od klasy niewolników pochodzących z systemu dewszirme, istnieli niewolnicy (tur. esir) rekrutujący się z jeńców wojennych bądź z handlu niewolnikami, dostarczanych najczęściej przez Tatarów krymskich, a także pojmanych na Kaukazie i w Afryce. Wyjaśnienia wymagają również nazwy klas urzędniczych tworzących kadrę administracji państwa. Autor nazywa poszczególne klasy instytucjami, jakkolwiek nie tworzyły one zorganizowanych jednostek administracyjnych, lecz trzy podstawowe klasy urzędników: klasę urzędników cywilnych, do której należeli pisarze, sekretarze. Zwano ją Kalemiye (od kalem – pióro), którą Shaw określa „instytucją piśmienniczą”. Do klasy urzędników prawno-religijnych nazywaną Ilmiye (od ilm – nauka, wiedza) należeli ulemowie (uczeni w prawie muzułmańskim) i müderrisowie – nauczyciele, profesorowie. Wojskowa kadra dowódcza wszystkich stopni była zwana Seyfiye (od seyf – miecz).

Uwaga dotycząca oryginalnej bibliografii. Została ona skrócona w warstwie opisowej, dostosowana do polskich norm i zasad. Dodano również publikacje, które ukazały się na ten temat na polskim rynku wydawniczym (oczywiście wybór).

Prof. Tadeusz Majda------------------------------------------------------------------------

¹ Obejmowali oni Imperium Mongolskie w Chinach, Złotą Ordę, dynastię czagatajską w Azji Środkowej oraz dynastię Ilchanidów w Iranie i na Bliskim Wschodzie.

² Do najważniejszej z nich należała prowincja usytuowana wzdłuż granicy bizantyńskiej na zachodzie, od zatoki Makri do Kastamonu. Można również wspomnieć Hrabstwo Władcy Brzegów (Emareti-i malik al-sevahil) w Cylicji, zajęte głównie wojną z królestwem Armenii Małej (1080–1375), a utworzone przez uchodźców uciekających na południe po klęsce pod Manzikertem, czy łacińskie państwa w Antiochii i na Cyprze. Ostatnia z prowincji pogranicza leżała naprzeciwko bizantyńskiego Trabzonu i obejmowała Samsun i Bafrę na wschodzie oraz Kastamon i Sinop na zachodzie.

³ Szczegółowe omówienie cywilizacji Anatolii przed panowaniem Osmanów w publikacji C. Cahena Pre-Ottoman Turkey (London 1968).

⁴ Nieopodal wybrzeża południowej Anatolii, na wschód od emiratu Menteşe, znajdował się emirat Hamid Oğulları ze stolicą w Agrıdırze, obejmujący również Antalyę. Emirat Eşref Oğulları wokół Beyşehiru obejmował Akşehir i Seydişehir, do czasu wchłonięcia go przez Hamid Oğulları w 1325 roku. Jednak najsilniejszym z tych małych emiratów był Karaman, którego ośrodek znajdował się początkowo w Larende w górnym Taurusie na początku XIII wieku, rozprzestrzenił się na cały południowy wschód Anatolii, łącznie z Ermenakiem oraz z rejonami wschodnimi aż po rzekę Kargı. Pod koniec XIII wieku emirat Karaman sięgał środkowej Anatolii, gdzie jego wojska doznały dwóch porażek z rąk Ilchanidów, zanim zdobyły Konyę, którą Karaman Oğulları uczynili swoją stolicą, ostatecznie zastępując na tych terenach Seldżuków.
Wiele mniejszych emiratów ciągnęło się na zachód (do Bosforu i morza Marmara) wzdłuż południowego wybrzeża Morza Czarnego do Trabzonu, który pozostawał we władaniu Bizancjum. Były to: Canik w rejonie Samsunu, Emir Oğulları w Kotoiri (Ordu) i Kerasus (Giresun), Tavşan Oğulları w Fazemonie (Merzifonie) i Havzie, Tacuddin Oğulları w Themisyrii (Terme) i Çarşamba, dynastia Karaman Oğulları, która z czasem poszerzyła swoje terytorium wzdłuż wybrzeża Morza Czarnego, obejmując Sinop oraz w głąb lądu do Gangry (Çankırı) i Umur Han sięgające po Taraklı i Mudurnu ze stolicą w Göynük.SPIS TREŚCI

-

Wstęp
-

Wstęp do drugiego wydania
-

Wykaz skrótów
-

Wskazówki dotyczące wymowy
-

1. Początki nowoczesnych reform osmańskich: panowanie Mahmuda II (1808–1839)
-

2. Czas reform: tanzimat (1839–1876)
-

3. Kulminacja tanzimatu: panowanie Abdülhamida II (1876–1909)
-

4. Rządy młodoturków (1908–1918)
-

5. Walka Turcji o niepodległość w latach 1918–1923
-

6. Republika Turecka 1923–1975
-

Aneks
-

Bibliografia
-

O wydawnictwie

Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wersji książki.WSTĘP

W XIX stuleciu Imperium Osmańskie było świadkiem długotrwałych wysiłków reformatorskich, w ramach których stare i szanowane instytucje klasycznego Imperium Osmańskiego zastąpione zostały nowymi, zainspirowanymi coraz lepszą znajomością europejskiej myśli, społeczeństwa i systemu władzy, jednak zmodyfikowanymi tak, by zaspokoiły potrzeby Osmanów i pasowały do lokalnych warunków. W trakcie tego procesu rozszerzono zakres działania władz, znacznie poza granice definiowane tradycjami osmańskimi, tak, aby obejmował każdy aspekt życia, przytłaczając autonomiczne grupy religijne, ekonomiczne i społeczne, jakie dotąd żyły w niższych warstwach osmańskiego społeczeństwa. Nowa, nowoczesna biurokracja rządząca, utworzona na zachodnią modłę, zastąpiła dawną klasę panującą, objęła swoją władzą całe imperium i stworzyła niezwykle skomplikowany autokratyczny system rządzenia, nieznany w dotychczasowej tradycji.

Epoka nowoczesnych reform osmańskich zaczęła się w ostatniej dekadzie panowania sułtana Mahmuda II (1808–1839), który położył fundamenty pod to, co miało nadejść. Jego wysiłki były kontynuowane i przynajmniej częściowo zakończone w okresie reform tanzimatu, obejmującym panowanie jego synów, Abdülmecida I (1839–1861) oraz Abdülaziza (1861–1876), a realizowane przez reformistyczną biurokrację „ludzi tanzimatu”, którymi kierowali tacy mężowie stanu, jak: Mustafa Raszid Pasza, Ali Pasza oraz Fuat Pasza.

Reforma Imperium Osmańskiego była procesem skomplikowanym: każde rozwiązanie tworzyło nowe problemy. Wprowadzanie w życie nowych praw i praktyk z wielu powodów było powolne. Po pierwsze, imperium nadal było bardzo duże, z heterogenicznym społeczeństwem i stosunkowo słabym systemem komunikacji. Po drugie, brak doświadczenia reformatorów oraz chciwość imperialnych mocarstw Europy, spragnionych zysków kosztem stosunkowo słabo rozwiniętego imperium i jego mieszkańców, utrwalały i pogłębiały szereg problemów gospodarczych odziedziczonych po przeszłości. Po trzecie, domaganie się reform socjalnych i politycznych, samo w sobie jako skutek tanzimatu, stało w sprzeczności z pragnieniem jego przywódców, by modernizować tak szybko i efektywnie, jak tylko było to możliwe, bez opóźnień i kompromisów związanych w sposób nieunikniony z każdym systemem demokratycznym. Po czwarte, elementy nacjonalistyczne wśród mniejszości narodowych, podsycane i utrzymywane przez Rosję i, w mniejszym stopniu, inne mocarstwa Zachodu, domagały się autonomii lub niezależności od imperium i dodawały swoim ambicjom dramatyzmu za pomocą sporadycznych aktów terroryzmu na ziemiach osmańskich oraz propagandy antymuzułmańskiej w Europie i Ameryce. W końcu mocarstwa te, chociaż od podziału i rozbioru imperium powstrzymywała je troska o zachowanie równowagi sił w Europie, wtrącały się w wewnętrzne sprawy państwa osmańskiego, by zapewnić sobie korzyści polityczne i gospodarcze. Podczas gdy osmańscy reformatorzy starali się maksymalnie dostosować samych siebie i swoje programy do tych i innych wyzwań, brakowało im wiedzy, doświadczenia oraz sił niezbędnych do poradzenia sobie z nimi w krótkim czasie, jaki dali im wrogowie.

Chociaż reformom tanzimatu towarzyszyło rozszerzenie zasady rządów reprezentatywnych, jak na ironię losu zakończyły się one autokratyczną władzą Abdülhamida II (1876–1909), który doprowadził ich realizację do końca. Po krótkim okresie demokracji, zaraz po jego obaleniu, nastąpił powrót do autokracji, dowodzony nie przez jego następców, ale przez przywódców ruchu młodotureckiego (1908–1918), którzy z jednej strony w wielu dziedzinach kontynuowali reformy, a z drugiej wciągnęli nieprzygotowane imperium w trzęsawisko pierwszej wojny światowej, w wyniku czego zniszczenia i porażka doprowadziły do jego ostatecznego rozkładu. Reformy osmańskie, dobrze pomyślane, ale nie zawsze dobrze realizowane, borykające się z szeregiem problemów spowodowanych przez niezależne od nich czynniki oraz z wieloma wywołanymi przez nie same, doprowadziły imperium bliżej nowoczesnego społeczeństwa Europy i jej instytucji, ale nie zdołały go zachować. Położono jednak fundamenty pod Republikę Turecką, która powstała na ruinach imperium pod przewodnictwem Mustafy Kemala Atatürka (1923–1938) i jego następców.

Najnowsza historia państwa osmańskiego i tureckiego opisywana była wiele razy, ale zazwyczaj na podstawie europejskich materiałów źródłowych i w kontekście europejskich ambicji i uprzedzeń. Dopiero w ostatnich latach zaczęto korzystać z tureckich źródeł.

Celem niniejszej pracy jest połączenie źródeł zachodnich i tureckich oraz dodanie do nich wyników badań prowadzonych w osmańskich archiwach i bibliotekach oraz zaprezentowanie całej historii w jej własnym kontekście.

Chcielibyśmy złożyć wyrazy szacunku niewielkiej grupce pionierów akademickich, którzy rozpoczęli tę prace po zakończeniu drugiej wojny światowej: Ömerowi Lüfti Barkanowi z Uniwersytetu w Istambule, Cavitovi Baysunowi z Uniwersytetu w Ankarze, Niyazi Berkesowi z McGill University, Roderikowi Davisonowi z George Washington University, Halilowi Inalcıkowi z University of Chicago, Kemalowi Karpatowi z University of Wisconsin, Enverovi Ziya Karalowi z Uniwersytetu w Ankarze, Ercümentowi Kuranowi z Uniwersytetu Haceteppe w Ankarze, Barnardowi Lewisowi z Princeton University, Şerifowi Mardinowi z Uniwersytetu Bosporus w Istambule, Lewisowi V. Thomasowi z Princeton University oraz Ismailowi Hakkı Uzunçarşilı z Istambułu. Pragniemy także wyrazić szczególną wdzięczność Midhatowi Sertoğlu, Turgutowi Işıksal oraz Raufowi Tuncay z Archiwów Başbakanlık w Istambule, a także dyrektorom i pracownikom Archiwów i Biblioteki Pałacu Topkapı oraz Biblioteki Uniwersytetu w Istambule, Biblioteki Miejskiej Istambułu, Biblioteki Muzeum Archeologicznego w Istambule, Biblioteki Hakkı Tarık Us, Biblioteki Süleymaniye oraz Biblioteki Bayezit Genral w Istambule; Tureckiej Bibliotece Narodowej oraz Bibliotece Tureckiego Towarzystwa Historycznego w Ankarze, British Museum, Public Record Office, Commonwealth Relations Office w Londynie; Bodleian Library w Oxfordzie; Cambridge University Library; Archiwom Quai d’Orsay, Archives nationales, Archiwom Ministerstwa Wojny, Chateau de Vincennes oraz Bibliothèque Nationale w Paryżu; Haus-, Hof- Und Staatsarchiv oraz Bibliotece Narodowej w Wiedniu; Harry Elkins Widener Library, Harvard University; Firestone Library, Princeton University; a także University Research Library, University of California w Los Angeles, bez których pomocy prace badawcze niezbędne do tej pracy nie mogłyby zostać zakończone. Chcemy także wyrazić szczególny szacunek dwóm znawcom historii dyplomacji europejskiej, których brak uprzedzeń i wytrwałość w poszukiwaniu prawdy dotyczącej Turków stanowiły motywację do naszej własnej pracy: Williamowi L. Langerowi z Harvard University oraz Leftenowi Stavrianosowi z North-Western University. Jesteśmy również wdzięczni niezwykle kompetentnym i chętnym do współpracy pracownikom biura Cambridge University Press oddział w Nowym Jorku, a zwłaszcza Colinowi Jamesowi, Rhonie Johnson, Claire Konnick i Richardowi Hollickowi, którzy pomagali nam w powstaniu niniejszej pracy z wielką cierpliwością i oddaniem.

Studia nad historią państwa osmańskiego wiążą się ze skomplikowanymi problemami dotyczącymi transliteracji i nazw geograficznych. Osmański turecki zapisywany był alfabetem arabskim, a jego transliteracja na litery łacińskie różni się bardzo w zależności od języka osoby, która jej dokonywała. Nazwy nadawane poszczególnym miastom, a nawet całym prowincjom, także różnią się w zależności od języka: dlatego to, co po turecku zwano Istambułem, Izmirem i Edirne w większości zachodnich języków pozostało Konstantynopolem, Smyrną i Adrianopolem. Daty osmańskie przeliczono w cytatach na kalendarz europejski wyłącznie w przypadkach, gdy używa się oryginalnego kalendarza lub kiedy można je wydedukować na podstawie wewnętrznych dowodów. Arabski przedrostek al- został transliterowany zgodnie z najpopularniejszym dla każdego słowa zastosowaniem w dzisiejszym tureckim, ale tutaj, jak i w innych aspektach, nowoczesna ortografia turecka nie jest jednolita i z czasem zmieniała się.

STANFORD J. SHAW

EZEL KURAL SHAW

Los Angeles, Kalifornia

Styczeń 1977