MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
promocja
-
W empik go
Historia wypraw krzyżowych i frankijskiego Królestwa Jerozolimy. Tom 3. Muzułmańska monarchia i frankijska anarchia - ebook
Historia wypraw krzyżowych i frankijskiego Królestwa Jerozolimy. Tom 3. Muzułmańska monarchia i frankijska anarchia - ebook
Dzieło francuskiego historyka już w momencie publikacji wzbudziło duże emocje. Autor opisał epopeję lewantyńskich wypraw krzyżowych, traktując je jako przedsięwzięcie „francuskie” oraz przedstawiając państwa krzyżowe w Palestynie i Syrii jako zamorskie, kolonialne enklawy średniowiecznej Francji. Dla Grousseta Królestwo Jerozolimy było dwunastowieczną Francją w miniaturze, Hrabstwo Trypolisu – Prowansją w Libanie, a Księstwo Antiochii to syryjskie państwo francuskich Normanów. Nie ulega wątpliwości, że Grousset postrzegał dzieje krucjat przez pryzmat cywilizacyjnej roli Francji, co wzbudzało i ciągle wzbudza dość surowe sądy historyków zajmujących się zagadnieniem średniowiecznych wypraw krzyżowych. Co interesujące, są to opinie wypowiadane głównie przez historyków anglosaskich (…) bądź niemieckich (…).
Jaka jest więc praca René Grousseta? Przede wszystkim jest to dzieło oparte na znakomitej znajomości źródeł z epoki. Autor swobodnie posługuje się kronikami zachodnimi, łacińskimi i starofrancuskimi, ale także dziełami kronikarzy arabskich, które obszernie cytuje i analizuje. Należy też dodać, że Grousset był wybitnym orientalistą, świetnym znawcą muzułmańskiego Wschodu, co dawało mu niezbędną wiedzę o historii i geografii Orientu. Większość dokonanych przez niego ustaleń obowiązuje do dzisiaj, a przyjęta przez niego trzytomowa formuła Historii wypraw krzyżowych została powtórzona np. przez Stevena Runcimana, obficie zresztą czerpiącego z dzieła swojego francuskiego kolegi. Jeżeli przychylamy się do opinii, że René Grousset pisze swoje dzieło z pozycji francuskiego „kolonialisty”, to trzeba zauważyć, że potrafi też być surowy w ocenie postępowania „francuskich” krzyżowców.
Karol Polejowski
Z przedmowy do wydania polskiego
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-68402-57-5 |
| Rozmiar pliku: | 6,9 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
WPROWADZENIE DO TOMU III
Mimo że chronologia Syrii i Egiptu pod rządami Ajjubidów i mameluków została już w zasadzie dość dokładnie ustalona, to istnieje w tej kwestii kilka niewielkich różnic w źródłach arabskich. W dodatku do niniejszego tomu Czytelnik znajdzie daty pewnych omawianych tu wydarzeń, które podlegają dyskusji lub nowej wykładni zaproponowanej przez Gastona Wieta na podstawie epigrafiki i kronik egipskich.
Jeśli chodzi o ogólny zarys historii muzułmańskiej Syrii w epoce, o której tutaj mówimy, jestem zmuszony odesłać Czytelnika do książki G. Wieta o historii arabskiego Egiptu, która ukaże się w Histoire de la Nation égyptienne pod redakcją Gabriela Hanotaux⁹. Owo dzieło wybitnego profesora, poza tym, że przynosi wiele nieznanych wcześniej faktów i nowych ocen, zawiera cenny sposób postrzegania ewolucji politycznej społeczeństwa ajjubidzkiego i mameluckiego, ewolucji, która tak drastycznie miała zaważyć na dziejach frankijskiej Syrii. Zobaczymy na przykład, do jakiego stopnia dynastia ajjubidzka aż do ostatka – od Saladyna do As-Saliha Ajjuba – zachowała swój kurdyjski charakter, co być może wyjaśnia jej miejsce w historii muzułmańskiej, a w każdym razie jest jedną z przyczyn jej tak długo utrzymywanej witalności. Kiedy jednak As-Salih zastąpił w organizacji wojskowej Egiptu element kurdyjski tureckimi mamelukami, w krótkim czasie jego dynastia upadła.
Dzieło Gastona Wieta ukazuje na podstawie trafnych przykładów z gruntu feudalny charakter imperium Saladyna. Później ten feudalny charakter państwa kilkakrotnie ujawnił się z całą mocą w czasie panowania dziedziców wielkiego sułtana, najpierw za al-Adila, po raz drugi za al-Kamila, nie mówiąc już o panowaniu As-Saliha Ajjuba. Za każdym razem prowadziło to do rodzinnych podziałów w imperium, a następnie do wyczerpujących konfliktów dynastycznych na wzór Karolingów.
Zupełnie inna, jak wspomniałem, była koncepcja państwa u tureckich mameluków. Turek (ale też Mongoł i Mandżur) ma wrodzony zmysł władzy (dowodzi tego historia Chin, Indii i Persji, podobnie jak dzieje Syrii i Egiptu). Mamelucy wcielili koncepcję zjednoczonego i scentralizowanego państwa w życie, chociaż nigdy nie udało się tam wyłonić dynastii, a tym samym nie musieli troszczyć się o trwanie rodu sprawującego władzę. Mameluckie koszary są mniej zdatne niż harem do tego rodzaju słabości. Jednak cezaryzm mameluków miał swojego Cezara w osobie Bajbarsa. W tej kwestii odsyłam do olśniewającego portretu tego sułtana, który nakreślił w swoim dziele Gaston Wiet. Arabizujący historyk zupełnie nie stroni przed wyrazami zachwytu pod adresem swego bohatera, zachwytu analogicznego do tego, jaki znajdujemy wobec Juliusza Cezara w ostatnim tomie dzieła Jérôme’a Carcopino¹⁰. Jednak nieoczekiwanie pojawiają się zbieżności: Cezar Carcopina i Bajbars Wieta, mimo zupełnie odmiennego tła historycznego, są blisko ze sobą powiązani. Rzymski i turecki zdobywca oraz rzymski i turecki organizator są wcieleniem idei państwa – dzisiaj powiedzielibyśmy państwa totalnego – idei czerpiącej w obu przypadkach z ich niespożytej energii i błyskotliwej inteligencji. Idea ta jest wykorzystywana przez znakomitych ludzi czynu, w zdumiewający sposób wszechobecnych, jeśli chodzi o strategię czy administracyjny nadzór.
Jeżeli w godzinach decydujących o życiu i śmierci Łacińskiego Wschodu sympatia historyka krucjat czasami znajduje się, co można zrozumieć, po drugiej stronie zwodzonego mostu, to należy brać pod uwagę sprawiedliwą i żarliwą rekonstrukcję dokonaną dla świata muzułmańskiego przez Gastona Wieta. Chciałbym wyrazić mu wdzięczność za umożliwienie mi zapoznania się z jego książką jeszcze przed jej publikacją. Składam też podziękowanie Xavierowi Laguioniemu, który włożył dużo pracy w stworzenie indeksu nazw własnych.¹ O kwestii wschodniej w czasach Chosroesa II Parwiza por. wstęp w t. I niniejszego dzieła – przyp. tłum.
² Destour – Liberalna Partia Konstytucyjna, założona w 1920 r. w Tunezji, której członkowie domagali się usunięcia wpływów francuskich z tego państwa. Wafd – partia polityczna utworzona w Egipcie w 1919 r., domagająca się niezależności kraju od Brytyjczyków. Od 1922 r., kiedy Brytyjczycy przyznali Egiptowi autonomię, była czołową partią polityczną w tym kraju; jej działalność została zakończona w 1952 r., kiedy władzę w państwie objęli wojskowi – przyp. tłum.
³ Antoine Poidebard (1878-1955) – francuski archeolog, członek zakonu jezuitów, prekursor archeologii lotniczej i podwodnej. W czasie I wojny światowej przeszedł szkolenie lotnicze, które od 1925 r. wykorzystywał w poszukiwaniach archeologicznych z powietrza, dokonując m.in. odkrycia przebiegu limesu rzymskiego na terenie Syrii – przyp. tłum.
⁴ Skłaniam się ostatecznie ku tej dacie zamiast do tej zaproponowanej przez wydawców Recueil des historiens des Croisades, którą cytowałem ze znakiem zapytania w t. I.
⁵ Zob. obok wielu szlachetnych działań godne potępienia masakry Żydów w 1096 r. dokonane przez bandy krucjatowe.
⁶ W oryginale autor używa określenia „kontrkrucjaty”, ale jak to wyjaśniono w t. I, wydaje się ono niewłaściwe i raczej powinno się mówić albo o kontrofensywie muzułmańskiej, albo o świętej wojnie – przyp. tłum.
⁷ Nie jestem w stanie wyrazić wszystkiego, co historia krucjat zawdzięcza autorowi Crusaders in the East, i jestem szczęśliwy, mogąc przypomnieć znaczenie tego fundamentalnego dzieła, które nie przynosząc masy faktów, jak w pracy R. Röhrichta, odkrywa z taką przenikliwością ogólne idee i koryguje chronologię wydarzeń dzięki wspaniałej krytyce źródeł arabskich i łacińskich .
⁸ Warto zauważyć, że taki niewątpliwie byłby los Francji w 1793 r., gdyby zanarchizowana Konstytuanta i federalizm żyrondystowski nie zostały wobec obcego zagrożenia zduszone przez ludzi czynu z Komitetu Ocalenia Publicznego.
⁹ Tom IV Histoire de la Nation égyptienne, o którym mówi autor, został opublikowany w 1937 r., a więc rok po ukazaniu się tomu III Historii wypraw krzyżowych, por. G. Wiet, L’Égypte arabe, de la conquête arabe à la conquête ottomane, w: G. Hanotaux, red., Histoire de la Nation égyptienne, t. 4, Paris 1937 – przyp. tłum.
¹⁰ J. Carcopino, Histoire romaine, la république romaine de 133 à 44 avant J.-C., t. 2: César, Paris 1936.
¹¹ Ibn al-Athir, Kamil, s. 694-695.
¹² Ernoul, s. 181, mówi, że jeśli przedstawiciele Saladyna złożyli taką propozycję Konradowi z Montferratu, to dlatego że wzięli jego statek za jednostkę handlową. Jest to bardzo interesujący fakt. Dowodziłby on tego, iż Saladyn, wyrywając całą Syrię spod władzy Franków, myślał o utrzymaniu zwyczajowych kontaktów handlowych z Zachodem.
¹³ Eracles, s. 75-76.
¹⁴ Ernoul, s. 183 i 237.
¹⁵ Ibn Djobeir, s. 452.
¹⁶ Ibn al-Athir, Kamil, s. 707.
¹⁷ W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 334; A. Schaube, Handelsgeschichte des romanischen Völker des Mittelmeergebiets bis zum Ende der Kreuzzüge, Munich-Berlin 1906, s. 177.
¹⁸ Tamże, s. 170 (Pizańczycy), s. 174 (Genueńczycy), s. 176 (Wenecjanie).
¹⁹ Ibn al-Athir, Kamil, s. 709; Deux Jardins, t. 1, s. 342-343; Baha ad-Din, s. 103.
²⁰ Eracles, s. 107-108; Ernoul, s. 240-243.
²¹ Ibn al-Athir, Kamil, RHC Or., t. 2, cz. 1, Paris 1887, s. 3.
²² Eracles, s. 119-120.
²³ Ibn al-Athir, Kamil, RHC Or., t. 1, s. 720-721 (lipiec 1188 r.).
²⁴ Ten normański krzyżowiec, poseł do sułtana, jest znany kronikarzom pod imieniem Zielonego Rycerza, por. Ernoul, s. 251.
²⁵ Por. T. Crouther-Gordon, Sicile, w: Encyclopédie de l’Islam, G, s. 416.
²⁶ Liczba oczywiście orientacyjna. O krucjacie Fryderyka Barbarossy por. Historia de expeditione Frederici imperatoris, et quidam alii gestarum fontes ejusdem expeditionis, wyd. A. Chroust, Berlin 1928; MGH, Scriptorum germanicorum, nova series, t. 5, s. 1-115.
²⁷ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 22.
²⁸ Deux Jardins, t. 1, s. 471.
²⁹ Baha ad-Din, s. 299.
³⁰ Deux Jardins, t. 1, s. 471.
³¹ Tamże, s. 437.
³² Tamże, s. 471.
³³ Tamże, s. 389.
³⁴ Kilidż Arslan II, sułtan Anatolii od 1155 do 1192 r. Jak pamiętamy, udało mu się pokonać rywalizującą z nim turecką dynastię Daniszmendydów z Kapadocji i zniszczyć pod Myriokefalonem cesarza Manuela Komnena (1176). Jednak pod koniec swoich rządów stanął wobec buntu synów, między których podzielił prowincje tureckiej Anatolii. Starszy z nich Kutb ad-Din Malikszah, który otrzymał Sziwas, zmusił ojca do uznania go dziedzicem tronu (1189) i zachowywał się jak udzielny władca, kiedy niemiecka krucjata najechała sułtanat. O relacjach Kilidż Arslana II z jego synami zob. Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 68-70.
³⁵ Deux Jardins, t. 1, s. 452.
³⁶ Baha ad-Din, s. 159.
³⁷ Por. list ormiańskiego katolikosa Rumkali do Saladyna, w: Baha ad-Din, s. 161-162.
³⁸ Według Ibn al-Athira Kutb ad-Din, który przed Ikonium wyszedł przeciwko Barbarossie, nie ośmielił się wszcząć bitwy. Rzucił się do ucieczki przed cesarzem i pospiesznie zbiegł do Ikonium, por. Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 23.
³⁹ Por. Deux Jardins, t. 1, s. 454-455.
⁴⁰ Tamże, s. 434-435.
⁴¹ Eracles, s. 136.
⁴² RHC Or., t. 1, s. 62.
⁴³ Deux Jardins, t. 1, s. 462.
⁴⁴ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 5.
⁴⁵ Uwaga historyków arabskich.
⁴⁶ Deux Jardins, t. 1, s. 459.
⁴⁷ Tamże, s. 458.
⁴⁸ Ambroise, w. 2615-2619.
⁴⁹ Eracles, s. 124; Ernoul, s. 256-257.
⁵⁰ Deux Jardins, t. 1, s. 400.
⁵¹ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 5.
⁵² Ambroise, s. 364.
⁵³ Zob. t. II, s. 659-661 – przyp. tłum.
⁵⁴ Al-Zib – Casal Imbert – przyp. tłum.
⁵⁵ Jest to Mont du Caroubier dla przybyszy z Zachodu, por. R. Röhricht w AOL, t. 2, 1, s. 387; tenże, Geschichte des Königreichs Jerusalem, s. 500.
⁵⁶ Baha ad-Din, w: Deux Jardins, s. 406-407.
⁵⁷ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 6-7.
⁵⁸ Co do identyfikacji Tall al-Fukhar (Toron de Saint-Nicolas) i położenia tego wzgórza, por. E. Rey, Les colonies franques de Syrie, s. 451-452; V. Guérin, Description géographique, historique et archéologique de la Palestine, cz. 3: Galilée, t. 1, Paris 1880, s. 515. Wzgórze ma wysokość 30 m, długość 600 m, szerokość 300 m, leży 800 m od murów średniowiecznego miasta i około 1500 m od miasta obecnego .
⁵⁹ Baha ad-Din, w: Deux Jardins, t. 1, s. 407-408. 24 września 1189 r. Saladyn przeniósł swoją kwaterę główną z Tall Keisan na Tall Ayadiya (Deux Jardins, s. 411).
⁶⁰ Ubaldo, arcybiskup Pizy w latach 1174-1209.
⁶¹ W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 312; A. Schaube, Handelsgeschichte der romanischen Völker des Mittelmeergebietes bis zum Ende der Kreuzzüge, München 1906, s. 170-171.
⁶² W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 312; A. Schaube, Handelsgeschichte, s. 173-174.
⁶³ W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 312; A. Schaube, Handelsgeschichte, s. 176.
⁶⁴ Ambroise, s. 365; K. de Lettenhove, J.M. Constantin, Histoire de Flandre, t. 1, s. 180-181.
⁶⁵ Por. P. Riant, Expéditions et pèlerinages des Scandinaves en Terre sainte, s. 284-285.
⁶⁶ Dzielnica Montmusard była północno-zachodnim przedmieściem Akki, rozciągającym się od wzgórza z Wieżą Przeklętą aż do morza. Znajdowała się ona na zewnątrz murów obronnych Akki i od miasta była oddzielona kolejnym murem, por. E. Rey, Les colonies franques de Syrie, s. 460.
⁶⁷ Baha ad-Din, s. 136; Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 9.
⁶⁸ Według Radulfi de Diceto decani Lundoniensis opera historica. The historical works of master Ralph de Diceto, dean of London, t. 2, wyd. W. Stubbs, London 1876 , s. 70, armia frankijska była podzielona na cztery oddziały. Pierwszym dowodził król Gwidon i byli w nim Szpitalnicy, drugim dowodził Konrad z Montferratu, trzecim – landgraf Turyngii wraz z Niemcami, Pizańczykami i Skandynawami, a w czwartym znajdowali się Templariusze, Katalończycy i reszta Niemców. Jednak Eracles, s. 129, opowiada, że król Gwidon pozostał wśród obrońców obozu razem ze swoim bratem Gotfrydem i że awangarda była dowodzona przez wielkiego mistrza Templariuszy Gerarda z Ridefort, zaś ariergarda przez Andrzeja z Brienne.
⁶⁹ Na Gerarda z Ridefort, przytłoczonego liczbą wrogów, naciskano, aby ratował się ucieczką. Ten odmówił: Nie spodoba się Bogu, że mnie znowu zobaczy i że będzie można wyrzucać Świątyni, że uciekałem! (Ambroise, w. 3029-3032). Jednak w naszym rozumieniu ten fragment oznacza jedynie tyle, że wielki mistrz był już zmęczony wysłuchiwaniem zarzutów co do swego postępowania w Seforis i pod Tyberiadą, kiedy to jego rycerze byli masakrowani, a on dwukrotnie uratował życie, w pierwszym przypadku uciekając, a w drugim poddając się.
⁷⁰ Bardzo żywy opis w poemacie Ambroise, w. 2967-3054, wyd. P. Paris, s. 366-367, oraz u Baha ad-Dina, naocznego świadka, s. 140-147; por. Kemal ad-Din, Chronique d’Alep, ROL 4 (1896), s. 194-195; Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 11-13. Ten ostatni mówi o trzech frankijskich kobietach, które walczyły konno, ubrane jak mężczyźni. Ich płeć rozpoznano dopiero wtedy, gdy dostały się do niewoli.
⁷¹ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 14.
⁷² Deux Jardins, t. 1, s. 441.
⁷³ Tamże, s. 427-428.
⁷⁴ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 17.
⁷⁵ Eracles, s. 131.
⁷⁶ Baha ad-Din, w: Deux Jardins, t. 1, s. 412.
⁷⁷ Deux Jardins, t. 1, s. 433.
⁷⁸ Deux Jardins, t. 2, s. 9.
⁷⁹ Tamże, s. 6.
⁸⁰ Tamże, s. 18.
⁸¹ Deux Jardins, t. 1, s. 430.
⁸² Baha ad-Din, s. 153, 157.
⁸³ Deux Jardins, t. 1, s. 503.
⁸⁴ Ambroise, s. 369-370.
⁸⁵ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 18.
⁸⁶ Tamże, s. 18-21; Baha ad-Din, s. 155-156; Ambroise, s. 370-371.
⁸⁷ Baha ad-Din, s. 164-165.
⁸⁸ E. Rey, Les colonies franques de Syrie, s. 477.
⁸⁹ Baha ad-Din, s. 167-168; Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 26-27.
⁹⁰ Ambroise, s. 371.
⁹¹ Ernoul, s. 266; Eracles, s. 150.
⁹² Baha ad-Din, w: Deux Jardins, t. 1, s. 464-465.
⁹³ Postawa Gwidona z Lusignan w tym przypadku dowodzi, że lekcja spod Hittinu nie poszła na marne. Rzeczywiście, w drugiej połowie swojej kariery pokaże on generalnie o wiele więcej przezorności i rozsądku. Doświadczenia ubiegłych lat nadały mu dojrzałości, ale wspomnienie klęski Hittinu uniemożliwiło mu pozostanie królem.
⁹⁴ Eracles, s. 151.
⁹⁵ Baha ad-Din, s. 169.
⁹⁶ H. d’Arbois de Jubainville, Histoire des comtes de Champagne, t. 4: 1181-1285, Paris 1865, s. 30.
⁹⁷ Por. Ambroise, s. 457.
⁹⁸ Deux Jardins, t. 1, s. 467-469.
⁹⁹ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 28.
¹⁰⁰ Ambroise, s. 4463-4512.
¹⁰¹ Baha ad-Din, s. 178.
¹⁰² Tamże, s. 183; Deux Jardins, t. 1, s. 476; Ambroise, w. 3909-3960.
¹⁰³ Ambroise, w. 374-375; Itinerarium peregrinorum et gesta regis Ricardi, wyd. W. Stubbs, London 1864, s. 109; Baha ad-Din, s. 184; Deux Jardins, t. 1, s. 483.
¹⁰⁴ Baha d-Din, s. 188; Deux Jardins, t. 1, s. 478-479.
¹⁰⁵ Tamże, s. 480-481.
¹⁰⁶ Ambroise, s. 375-376.
¹⁰⁷ Tamże, s. 377; Deux Jardins, t. 1, s. 513-514.
¹⁰⁸ Carroccio – wóz drewniany, w formie prostokąta, zaprzężony w woły. Carroccio było używane przez miasta italskie jako centralny punkt armii, gdzie umieszczano sztandar miasta i ołtarz, przy którym odprawiano msze święte – przyp. tłum.
¹⁰⁹ Deux Jardins, t. 1, s. 514; Ambroise, w. 4004-4008.
¹¹⁰ Por. V. Guérin, Description géographique, historique et archéologique de la Palestine: Galilée, t. 1, Paris 1880, s. 427-428.
¹¹¹ Deux Jardins, t. 1, s. 512; Ambroise, w. 4039-4040.
¹¹² Al-Imad (Deux Jardins, t. 1, s. 513), za którym idzie R. Röhricht (Geschichte des Königreichs Jerusalem, s. 537), sądzi, że to chrześcijanie zniszczyli most Doc, aby opóźnić marsz muzułmanów, którzy deptali im po piętach. Ambroise (w. 4066-4090) potwierdza, że było przeciwnie: muzułmanie chcieli go zniszczyć i Gotfryd z Lusignan im to uniemożliwił. Wystarczy rzut oka na mapę, by stwierdzić, że to Ambroise ma rację.
¹¹³ Data w Livre des Deux Jardins, t. 1, s. 518.
¹¹⁴ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 33.
¹¹⁵ Deux Jardins, t. 1, s. 520.
¹¹⁶ Por. G. Dodu, Histoire des institutions monarchiques dans le royaume latin de Jérusalem, 1099-1291, Paris 1894, s. 120-121.
¹¹⁷ Por. Ernoul, s. XXVI.
¹¹⁸ Tamże, s. 267.
¹¹⁹ Miałem okazję widzieć tego młodego człowieka – notuje Baha ad-Din (s. 256-257). – Był on doprawdy piękny, mimo że golił brodę zgodnie z modą swojej nacji.
¹²⁰ Ernoul, s. 267.
¹²¹ Eracles, s. 152.
¹²² Podczas długiego pobytu w Konstantynopolu Konrad musiał nabyć światowych bizantyjskich manier, co zapewne podobało się bratanicy cesarza Manuela.
¹²³ Eracles, s. 152.
¹²⁴ Tamże, s. 154.
¹²⁵ Ernoul, s. 268, pokazuje, że działanie biskupa Beauvais było rozstrzygające: Biskup Beauvais przemawiał do arcybiskupów, biskupów i baronów obecnych w armii i mówił im o Onufrym jako złym człowieku. I mówił biskup Beauvais, że rozmawiał z Onufrym i domagał się od niego, aby opuścił żonę i się oddalił.
¹²⁶ Eracles, s. 153-154.
¹²⁷ Ernoul (s. 267-268) mówi nawet, że ją sprzedał: Zgodził się oddać żonę markizowi za datek w denarach.
¹²⁸ Zob. stanowisko stronnictwa angielskiego u normandzkiego poety Ambroise’a, który oskarża Konrada o bigamię, a wręcz o potrójne małżeństwo, por. Ambroise, w. 4127-4140.
¹²⁹ Por. Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, historiens de Philippe-Auguste, t. 1, wyd. H.-F. Delaborde, Paris 1882, s. 99.
¹³⁰ Nawet jeśli miałby doprowadzić do jego śmierci: kronikarze angielscy oskarżają króla Francji o spiskowanie z królem Sycylii Tankredem z Lecce w celu zniszczenia armii angielskiej i na zgubę Ryszarda, por. A. Luchaire, Histoire de France, t. 3, cz. 1: Louis VII, Philippe-Auguste, Louis VIII (1137-1226), Paris 1901, s. 106-107.
¹³¹ „Kapetyński” punkt widzenia w kwestii trzeciej krucjaty prezentuje Rigord w swoich Gesta Philippi Regis i w Philippide, w: Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton. Anglo-normandzką perspektywę prezentuje, jak widzieliśmy, Ambroise, Estoire de la Guerre sainte. Histoire en vers de la troisième croisade (1190-1192), wyd. G. Paris, Paris 1897; Itinerarium peregrinantium et gesta regis Ricardi (Ryszard z Caen); Ricardus Divisiensis de rebus gestis Ricardi primi, wyd. R. Howlett, London 1886; Haymar le Moine, Carmen tetrastichum de expugnata Accone, wyd. P. Riant, Lyon 1866.
¹³² Ambroise, s. 423-424, w. 8479-8519.
¹³³ Por. Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, s. 33. Hrabia Flandrii zmarł zapewne niedługo przed przybyciem pod Akkę (Eracles, s. 179). Jego śmierć w czasie świętej wojny szlachetnie odkupiła jego błędy z pielgrzymki w 1175 r., por. K. de Lettenhove, J.M. Constantin, Histoire de Flandre, t. 1, s. 183.
¹³⁴ Deux Jardins, t. 2, s. 6. Jest to bez wątpienia aluzja do faktu, że król Anglii był wasalem Kapetynga jako książę Normandii, hrabia Andegawenii i diuk Akwitanii.
¹³⁵ Eracles, s. 155-156.
¹³⁶ L. de Mas Latrie, Histoire de l’île de Chypre sous le règne des princes de la maison de Lusignan, t. 2, Paris 1852, s. 11; Ambroise, s. 351-357.
¹³⁷ Ambroise mówi wyraźnie, że Gwidon z Lusignan przybył prosić o pomoc Ryszarda przeciwko Filipowi Augustowi, który opowiedział się po stronie Konrada z Montferratu (Ambroise, Estoire de la Guerre sainte, w. 1710, s. 46 i s. 353).
¹³⁸ Według Eracles (s. 168) Izaak dostał się do niewoli w bitwie pod Tremithoussia. Zdaniem Ambroise’a (w. 1789-2064) udało mu się uciec i schronić w zamku Kantara. W tym czasie Ryszard zajął Nikozję, ale zachorował. Gwidon z Lusignan zajął więc w imieniu Ryszarda zamki Kyrenię i Saint-Hilarion. Ryszard, który niebawem wyzdrowiał, obległ Buffavento. Jednak w Kyrenii Gwidon pojmał córkę Izaaka. Zrozpaczony tą wiadomością Izaak otworzył w końcu bramy Kantary i poddał się Ryszardowi, por. L. de Mas Latrie, Histoire de l’île de Chypre, t. 1; N. Jorga, France et Chypre, Journal of Hellenic Studies, 52 (162), 1932, s. 16-19, 82-84; G. Schlumberger, Récits de Byzance et des Croisades, t. 1, Paris 1922, s. 131.
¹³⁹ Wysyłano do Franków, którzy oblegali Akkę, wczesne warzywa i świeże jarzyny z Cypru i otrzymywali je dwa dni później, por. Kemal ad-Din, Chronique d’Alep, ROL 4 (1896), s. 195.
Mimo że chronologia Syrii i Egiptu pod rządami Ajjubidów i mameluków została już w zasadzie dość dokładnie ustalona, to istnieje w tej kwestii kilka niewielkich różnic w źródłach arabskich. W dodatku do niniejszego tomu Czytelnik znajdzie daty pewnych omawianych tu wydarzeń, które podlegają dyskusji lub nowej wykładni zaproponowanej przez Gastona Wieta na podstawie epigrafiki i kronik egipskich.
Jeśli chodzi o ogólny zarys historii muzułmańskiej Syrii w epoce, o której tutaj mówimy, jestem zmuszony odesłać Czytelnika do książki G. Wieta o historii arabskiego Egiptu, która ukaże się w Histoire de la Nation égyptienne pod redakcją Gabriela Hanotaux⁹. Owo dzieło wybitnego profesora, poza tym, że przynosi wiele nieznanych wcześniej faktów i nowych ocen, zawiera cenny sposób postrzegania ewolucji politycznej społeczeństwa ajjubidzkiego i mameluckiego, ewolucji, która tak drastycznie miała zaważyć na dziejach frankijskiej Syrii. Zobaczymy na przykład, do jakiego stopnia dynastia ajjubidzka aż do ostatka – od Saladyna do As-Saliha Ajjuba – zachowała swój kurdyjski charakter, co być może wyjaśnia jej miejsce w historii muzułmańskiej, a w każdym razie jest jedną z przyczyn jej tak długo utrzymywanej witalności. Kiedy jednak As-Salih zastąpił w organizacji wojskowej Egiptu element kurdyjski tureckimi mamelukami, w krótkim czasie jego dynastia upadła.
Dzieło Gastona Wieta ukazuje na podstawie trafnych przykładów z gruntu feudalny charakter imperium Saladyna. Później ten feudalny charakter państwa kilkakrotnie ujawnił się z całą mocą w czasie panowania dziedziców wielkiego sułtana, najpierw za al-Adila, po raz drugi za al-Kamila, nie mówiąc już o panowaniu As-Saliha Ajjuba. Za każdym razem prowadziło to do rodzinnych podziałów w imperium, a następnie do wyczerpujących konfliktów dynastycznych na wzór Karolingów.
Zupełnie inna, jak wspomniałem, była koncepcja państwa u tureckich mameluków. Turek (ale też Mongoł i Mandżur) ma wrodzony zmysł władzy (dowodzi tego historia Chin, Indii i Persji, podobnie jak dzieje Syrii i Egiptu). Mamelucy wcielili koncepcję zjednoczonego i scentralizowanego państwa w życie, chociaż nigdy nie udało się tam wyłonić dynastii, a tym samym nie musieli troszczyć się o trwanie rodu sprawującego władzę. Mameluckie koszary są mniej zdatne niż harem do tego rodzaju słabości. Jednak cezaryzm mameluków miał swojego Cezara w osobie Bajbarsa. W tej kwestii odsyłam do olśniewającego portretu tego sułtana, który nakreślił w swoim dziele Gaston Wiet. Arabizujący historyk zupełnie nie stroni przed wyrazami zachwytu pod adresem swego bohatera, zachwytu analogicznego do tego, jaki znajdujemy wobec Juliusza Cezara w ostatnim tomie dzieła Jérôme’a Carcopino¹⁰. Jednak nieoczekiwanie pojawiają się zbieżności: Cezar Carcopina i Bajbars Wieta, mimo zupełnie odmiennego tła historycznego, są blisko ze sobą powiązani. Rzymski i turecki zdobywca oraz rzymski i turecki organizator są wcieleniem idei państwa – dzisiaj powiedzielibyśmy państwa totalnego – idei czerpiącej w obu przypadkach z ich niespożytej energii i błyskotliwej inteligencji. Idea ta jest wykorzystywana przez znakomitych ludzi czynu, w zdumiewający sposób wszechobecnych, jeśli chodzi o strategię czy administracyjny nadzór.
Jeżeli w godzinach decydujących o życiu i śmierci Łacińskiego Wschodu sympatia historyka krucjat czasami znajduje się, co można zrozumieć, po drugiej stronie zwodzonego mostu, to należy brać pod uwagę sprawiedliwą i żarliwą rekonstrukcję dokonaną dla świata muzułmańskiego przez Gastona Wieta. Chciałbym wyrazić mu wdzięczność za umożliwienie mi zapoznania się z jego książką jeszcze przed jej publikacją. Składam też podziękowanie Xavierowi Laguioniemu, który włożył dużo pracy w stworzenie indeksu nazw własnych.¹ O kwestii wschodniej w czasach Chosroesa II Parwiza por. wstęp w t. I niniejszego dzieła – przyp. tłum.
² Destour – Liberalna Partia Konstytucyjna, założona w 1920 r. w Tunezji, której członkowie domagali się usunięcia wpływów francuskich z tego państwa. Wafd – partia polityczna utworzona w Egipcie w 1919 r., domagająca się niezależności kraju od Brytyjczyków. Od 1922 r., kiedy Brytyjczycy przyznali Egiptowi autonomię, była czołową partią polityczną w tym kraju; jej działalność została zakończona w 1952 r., kiedy władzę w państwie objęli wojskowi – przyp. tłum.
³ Antoine Poidebard (1878-1955) – francuski archeolog, członek zakonu jezuitów, prekursor archeologii lotniczej i podwodnej. W czasie I wojny światowej przeszedł szkolenie lotnicze, które od 1925 r. wykorzystywał w poszukiwaniach archeologicznych z powietrza, dokonując m.in. odkrycia przebiegu limesu rzymskiego na terenie Syrii – przyp. tłum.
⁴ Skłaniam się ostatecznie ku tej dacie zamiast do tej zaproponowanej przez wydawców Recueil des historiens des Croisades, którą cytowałem ze znakiem zapytania w t. I.
⁵ Zob. obok wielu szlachetnych działań godne potępienia masakry Żydów w 1096 r. dokonane przez bandy krucjatowe.
⁶ W oryginale autor używa określenia „kontrkrucjaty”, ale jak to wyjaśniono w t. I, wydaje się ono niewłaściwe i raczej powinno się mówić albo o kontrofensywie muzułmańskiej, albo o świętej wojnie – przyp. tłum.
⁷ Nie jestem w stanie wyrazić wszystkiego, co historia krucjat zawdzięcza autorowi Crusaders in the East, i jestem szczęśliwy, mogąc przypomnieć znaczenie tego fundamentalnego dzieła, które nie przynosząc masy faktów, jak w pracy R. Röhrichta, odkrywa z taką przenikliwością ogólne idee i koryguje chronologię wydarzeń dzięki wspaniałej krytyce źródeł arabskich i łacińskich .
⁸ Warto zauważyć, że taki niewątpliwie byłby los Francji w 1793 r., gdyby zanarchizowana Konstytuanta i federalizm żyrondystowski nie zostały wobec obcego zagrożenia zduszone przez ludzi czynu z Komitetu Ocalenia Publicznego.
⁹ Tom IV Histoire de la Nation égyptienne, o którym mówi autor, został opublikowany w 1937 r., a więc rok po ukazaniu się tomu III Historii wypraw krzyżowych, por. G. Wiet, L’Égypte arabe, de la conquête arabe à la conquête ottomane, w: G. Hanotaux, red., Histoire de la Nation égyptienne, t. 4, Paris 1937 – przyp. tłum.
¹⁰ J. Carcopino, Histoire romaine, la république romaine de 133 à 44 avant J.-C., t. 2: César, Paris 1936.
¹¹ Ibn al-Athir, Kamil, s. 694-695.
¹² Ernoul, s. 181, mówi, że jeśli przedstawiciele Saladyna złożyli taką propozycję Konradowi z Montferratu, to dlatego że wzięli jego statek za jednostkę handlową. Jest to bardzo interesujący fakt. Dowodziłby on tego, iż Saladyn, wyrywając całą Syrię spod władzy Franków, myślał o utrzymaniu zwyczajowych kontaktów handlowych z Zachodem.
¹³ Eracles, s. 75-76.
¹⁴ Ernoul, s. 183 i 237.
¹⁵ Ibn Djobeir, s. 452.
¹⁶ Ibn al-Athir, Kamil, s. 707.
¹⁷ W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 334; A. Schaube, Handelsgeschichte des romanischen Völker des Mittelmeergebiets bis zum Ende der Kreuzzüge, Munich-Berlin 1906, s. 177.
¹⁸ Tamże, s. 170 (Pizańczycy), s. 174 (Genueńczycy), s. 176 (Wenecjanie).
¹⁹ Ibn al-Athir, Kamil, s. 709; Deux Jardins, t. 1, s. 342-343; Baha ad-Din, s. 103.
²⁰ Eracles, s. 107-108; Ernoul, s. 240-243.
²¹ Ibn al-Athir, Kamil, RHC Or., t. 2, cz. 1, Paris 1887, s. 3.
²² Eracles, s. 119-120.
²³ Ibn al-Athir, Kamil, RHC Or., t. 1, s. 720-721 (lipiec 1188 r.).
²⁴ Ten normański krzyżowiec, poseł do sułtana, jest znany kronikarzom pod imieniem Zielonego Rycerza, por. Ernoul, s. 251.
²⁵ Por. T. Crouther-Gordon, Sicile, w: Encyclopédie de l’Islam, G, s. 416.
²⁶ Liczba oczywiście orientacyjna. O krucjacie Fryderyka Barbarossy por. Historia de expeditione Frederici imperatoris, et quidam alii gestarum fontes ejusdem expeditionis, wyd. A. Chroust, Berlin 1928; MGH, Scriptorum germanicorum, nova series, t. 5, s. 1-115.
²⁷ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 22.
²⁸ Deux Jardins, t. 1, s. 471.
²⁹ Baha ad-Din, s. 299.
³⁰ Deux Jardins, t. 1, s. 471.
³¹ Tamże, s. 437.
³² Tamże, s. 471.
³³ Tamże, s. 389.
³⁴ Kilidż Arslan II, sułtan Anatolii od 1155 do 1192 r. Jak pamiętamy, udało mu się pokonać rywalizującą z nim turecką dynastię Daniszmendydów z Kapadocji i zniszczyć pod Myriokefalonem cesarza Manuela Komnena (1176). Jednak pod koniec swoich rządów stanął wobec buntu synów, między których podzielił prowincje tureckiej Anatolii. Starszy z nich Kutb ad-Din Malikszah, który otrzymał Sziwas, zmusił ojca do uznania go dziedzicem tronu (1189) i zachowywał się jak udzielny władca, kiedy niemiecka krucjata najechała sułtanat. O relacjach Kilidż Arslana II z jego synami zob. Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 68-70.
³⁵ Deux Jardins, t. 1, s. 452.
³⁶ Baha ad-Din, s. 159.
³⁷ Por. list ormiańskiego katolikosa Rumkali do Saladyna, w: Baha ad-Din, s. 161-162.
³⁸ Według Ibn al-Athira Kutb ad-Din, który przed Ikonium wyszedł przeciwko Barbarossie, nie ośmielił się wszcząć bitwy. Rzucił się do ucieczki przed cesarzem i pospiesznie zbiegł do Ikonium, por. Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 23.
³⁹ Por. Deux Jardins, t. 1, s. 454-455.
⁴⁰ Tamże, s. 434-435.
⁴¹ Eracles, s. 136.
⁴² RHC Or., t. 1, s. 62.
⁴³ Deux Jardins, t. 1, s. 462.
⁴⁴ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 5.
⁴⁵ Uwaga historyków arabskich.
⁴⁶ Deux Jardins, t. 1, s. 459.
⁴⁷ Tamże, s. 458.
⁴⁸ Ambroise, w. 2615-2619.
⁴⁹ Eracles, s. 124; Ernoul, s. 256-257.
⁵⁰ Deux Jardins, t. 1, s. 400.
⁵¹ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 5.
⁵² Ambroise, s. 364.
⁵³ Zob. t. II, s. 659-661 – przyp. tłum.
⁵⁴ Al-Zib – Casal Imbert – przyp. tłum.
⁵⁵ Jest to Mont du Caroubier dla przybyszy z Zachodu, por. R. Röhricht w AOL, t. 2, 1, s. 387; tenże, Geschichte des Königreichs Jerusalem, s. 500.
⁵⁶ Baha ad-Din, w: Deux Jardins, s. 406-407.
⁵⁷ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 6-7.
⁵⁸ Co do identyfikacji Tall al-Fukhar (Toron de Saint-Nicolas) i położenia tego wzgórza, por. E. Rey, Les colonies franques de Syrie, s. 451-452; V. Guérin, Description géographique, historique et archéologique de la Palestine, cz. 3: Galilée, t. 1, Paris 1880, s. 515. Wzgórze ma wysokość 30 m, długość 600 m, szerokość 300 m, leży 800 m od murów średniowiecznego miasta i około 1500 m od miasta obecnego .
⁵⁹ Baha ad-Din, w: Deux Jardins, t. 1, s. 407-408. 24 września 1189 r. Saladyn przeniósł swoją kwaterę główną z Tall Keisan na Tall Ayadiya (Deux Jardins, s. 411).
⁶⁰ Ubaldo, arcybiskup Pizy w latach 1174-1209.
⁶¹ W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 312; A. Schaube, Handelsgeschichte der romanischen Völker des Mittelmeergebietes bis zum Ende der Kreuzzüge, München 1906, s. 170-171.
⁶² W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 312; A. Schaube, Handelsgeschichte, s. 173-174.
⁶³ W. Heyd, Histoire du commerce du Levant, t. 1, s. 312; A. Schaube, Handelsgeschichte, s. 176.
⁶⁴ Ambroise, s. 365; K. de Lettenhove, J.M. Constantin, Histoire de Flandre, t. 1, s. 180-181.
⁶⁵ Por. P. Riant, Expéditions et pèlerinages des Scandinaves en Terre sainte, s. 284-285.
⁶⁶ Dzielnica Montmusard była północno-zachodnim przedmieściem Akki, rozciągającym się od wzgórza z Wieżą Przeklętą aż do morza. Znajdowała się ona na zewnątrz murów obronnych Akki i od miasta była oddzielona kolejnym murem, por. E. Rey, Les colonies franques de Syrie, s. 460.
⁶⁷ Baha ad-Din, s. 136; Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 9.
⁶⁸ Według Radulfi de Diceto decani Lundoniensis opera historica. The historical works of master Ralph de Diceto, dean of London, t. 2, wyd. W. Stubbs, London 1876 , s. 70, armia frankijska była podzielona na cztery oddziały. Pierwszym dowodził król Gwidon i byli w nim Szpitalnicy, drugim dowodził Konrad z Montferratu, trzecim – landgraf Turyngii wraz z Niemcami, Pizańczykami i Skandynawami, a w czwartym znajdowali się Templariusze, Katalończycy i reszta Niemców. Jednak Eracles, s. 129, opowiada, że król Gwidon pozostał wśród obrońców obozu razem ze swoim bratem Gotfrydem i że awangarda była dowodzona przez wielkiego mistrza Templariuszy Gerarda z Ridefort, zaś ariergarda przez Andrzeja z Brienne.
⁶⁹ Na Gerarda z Ridefort, przytłoczonego liczbą wrogów, naciskano, aby ratował się ucieczką. Ten odmówił: Nie spodoba się Bogu, że mnie znowu zobaczy i że będzie można wyrzucać Świątyni, że uciekałem! (Ambroise, w. 3029-3032). Jednak w naszym rozumieniu ten fragment oznacza jedynie tyle, że wielki mistrz był już zmęczony wysłuchiwaniem zarzutów co do swego postępowania w Seforis i pod Tyberiadą, kiedy to jego rycerze byli masakrowani, a on dwukrotnie uratował życie, w pierwszym przypadku uciekając, a w drugim poddając się.
⁷⁰ Bardzo żywy opis w poemacie Ambroise, w. 2967-3054, wyd. P. Paris, s. 366-367, oraz u Baha ad-Dina, naocznego świadka, s. 140-147; por. Kemal ad-Din, Chronique d’Alep, ROL 4 (1896), s. 194-195; Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 11-13. Ten ostatni mówi o trzech frankijskich kobietach, które walczyły konno, ubrane jak mężczyźni. Ich płeć rozpoznano dopiero wtedy, gdy dostały się do niewoli.
⁷¹ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 14.
⁷² Deux Jardins, t. 1, s. 441.
⁷³ Tamże, s. 427-428.
⁷⁴ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 17.
⁷⁵ Eracles, s. 131.
⁷⁶ Baha ad-Din, w: Deux Jardins, t. 1, s. 412.
⁷⁷ Deux Jardins, t. 1, s. 433.
⁷⁸ Deux Jardins, t. 2, s. 9.
⁷⁹ Tamże, s. 6.
⁸⁰ Tamże, s. 18.
⁸¹ Deux Jardins, t. 1, s. 430.
⁸² Baha ad-Din, s. 153, 157.
⁸³ Deux Jardins, t. 1, s. 503.
⁸⁴ Ambroise, s. 369-370.
⁸⁵ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 18.
⁸⁶ Tamże, s. 18-21; Baha ad-Din, s. 155-156; Ambroise, s. 370-371.
⁸⁷ Baha ad-Din, s. 164-165.
⁸⁸ E. Rey, Les colonies franques de Syrie, s. 477.
⁸⁹ Baha ad-Din, s. 167-168; Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 26-27.
⁹⁰ Ambroise, s. 371.
⁹¹ Ernoul, s. 266; Eracles, s. 150.
⁹² Baha ad-Din, w: Deux Jardins, t. 1, s. 464-465.
⁹³ Postawa Gwidona z Lusignan w tym przypadku dowodzi, że lekcja spod Hittinu nie poszła na marne. Rzeczywiście, w drugiej połowie swojej kariery pokaże on generalnie o wiele więcej przezorności i rozsądku. Doświadczenia ubiegłych lat nadały mu dojrzałości, ale wspomnienie klęski Hittinu uniemożliwiło mu pozostanie królem.
⁹⁴ Eracles, s. 151.
⁹⁵ Baha ad-Din, s. 169.
⁹⁶ H. d’Arbois de Jubainville, Histoire des comtes de Champagne, t. 4: 1181-1285, Paris 1865, s. 30.
⁹⁷ Por. Ambroise, s. 457.
⁹⁸ Deux Jardins, t. 1, s. 467-469.
⁹⁹ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 28.
¹⁰⁰ Ambroise, s. 4463-4512.
¹⁰¹ Baha ad-Din, s. 178.
¹⁰² Tamże, s. 183; Deux Jardins, t. 1, s. 476; Ambroise, w. 3909-3960.
¹⁰³ Ambroise, w. 374-375; Itinerarium peregrinorum et gesta regis Ricardi, wyd. W. Stubbs, London 1864, s. 109; Baha ad-Din, s. 184; Deux Jardins, t. 1, s. 483.
¹⁰⁴ Baha d-Din, s. 188; Deux Jardins, t. 1, s. 478-479.
¹⁰⁵ Tamże, s. 480-481.
¹⁰⁶ Ambroise, s. 375-376.
¹⁰⁷ Tamże, s. 377; Deux Jardins, t. 1, s. 513-514.
¹⁰⁸ Carroccio – wóz drewniany, w formie prostokąta, zaprzężony w woły. Carroccio było używane przez miasta italskie jako centralny punkt armii, gdzie umieszczano sztandar miasta i ołtarz, przy którym odprawiano msze święte – przyp. tłum.
¹⁰⁹ Deux Jardins, t. 1, s. 514; Ambroise, w. 4004-4008.
¹¹⁰ Por. V. Guérin, Description géographique, historique et archéologique de la Palestine: Galilée, t. 1, Paris 1880, s. 427-428.
¹¹¹ Deux Jardins, t. 1, s. 512; Ambroise, w. 4039-4040.
¹¹² Al-Imad (Deux Jardins, t. 1, s. 513), za którym idzie R. Röhricht (Geschichte des Königreichs Jerusalem, s. 537), sądzi, że to chrześcijanie zniszczyli most Doc, aby opóźnić marsz muzułmanów, którzy deptali im po piętach. Ambroise (w. 4066-4090) potwierdza, że było przeciwnie: muzułmanie chcieli go zniszczyć i Gotfryd z Lusignan im to uniemożliwił. Wystarczy rzut oka na mapę, by stwierdzić, że to Ambroise ma rację.
¹¹³ Data w Livre des Deux Jardins, t. 1, s. 518.
¹¹⁴ Ibn al-Athir, Kamil, t. 2, s. 33.
¹¹⁵ Deux Jardins, t. 1, s. 520.
¹¹⁶ Por. G. Dodu, Histoire des institutions monarchiques dans le royaume latin de Jérusalem, 1099-1291, Paris 1894, s. 120-121.
¹¹⁷ Por. Ernoul, s. XXVI.
¹¹⁸ Tamże, s. 267.
¹¹⁹ Miałem okazję widzieć tego młodego człowieka – notuje Baha ad-Din (s. 256-257). – Był on doprawdy piękny, mimo że golił brodę zgodnie z modą swojej nacji.
¹²⁰ Ernoul, s. 267.
¹²¹ Eracles, s. 152.
¹²² Podczas długiego pobytu w Konstantynopolu Konrad musiał nabyć światowych bizantyjskich manier, co zapewne podobało się bratanicy cesarza Manuela.
¹²³ Eracles, s. 152.
¹²⁴ Tamże, s. 154.
¹²⁵ Ernoul, s. 268, pokazuje, że działanie biskupa Beauvais było rozstrzygające: Biskup Beauvais przemawiał do arcybiskupów, biskupów i baronów obecnych w armii i mówił im o Onufrym jako złym człowieku. I mówił biskup Beauvais, że rozmawiał z Onufrym i domagał się od niego, aby opuścił żonę i się oddalił.
¹²⁶ Eracles, s. 153-154.
¹²⁷ Ernoul (s. 267-268) mówi nawet, że ją sprzedał: Zgodził się oddać żonę markizowi za datek w denarach.
¹²⁸ Zob. stanowisko stronnictwa angielskiego u normandzkiego poety Ambroise’a, który oskarża Konrada o bigamię, a wręcz o potrójne małżeństwo, por. Ambroise, w. 4127-4140.
¹²⁹ Por. Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, historiens de Philippe-Auguste, t. 1, wyd. H.-F. Delaborde, Paris 1882, s. 99.
¹³⁰ Nawet jeśli miałby doprowadzić do jego śmierci: kronikarze angielscy oskarżają króla Francji o spiskowanie z królem Sycylii Tankredem z Lecce w celu zniszczenia armii angielskiej i na zgubę Ryszarda, por. A. Luchaire, Histoire de France, t. 3, cz. 1: Louis VII, Philippe-Auguste, Louis VIII (1137-1226), Paris 1901, s. 106-107.
¹³¹ „Kapetyński” punkt widzenia w kwestii trzeciej krucjaty prezentuje Rigord w swoich Gesta Philippi Regis i w Philippide, w: Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton. Anglo-normandzką perspektywę prezentuje, jak widzieliśmy, Ambroise, Estoire de la Guerre sainte. Histoire en vers de la troisième croisade (1190-1192), wyd. G. Paris, Paris 1897; Itinerarium peregrinantium et gesta regis Ricardi (Ryszard z Caen); Ricardus Divisiensis de rebus gestis Ricardi primi, wyd. R. Howlett, London 1886; Haymar le Moine, Carmen tetrastichum de expugnata Accone, wyd. P. Riant, Lyon 1866.
¹³² Ambroise, s. 423-424, w. 8479-8519.
¹³³ Por. Oeuvres de Rigord et de Guillaume le Breton, s. 33. Hrabia Flandrii zmarł zapewne niedługo przed przybyciem pod Akkę (Eracles, s. 179). Jego śmierć w czasie świętej wojny szlachetnie odkupiła jego błędy z pielgrzymki w 1175 r., por. K. de Lettenhove, J.M. Constantin, Histoire de Flandre, t. 1, s. 183.
¹³⁴ Deux Jardins, t. 2, s. 6. Jest to bez wątpienia aluzja do faktu, że król Anglii był wasalem Kapetynga jako książę Normandii, hrabia Andegawenii i diuk Akwitanii.
¹³⁵ Eracles, s. 155-156.
¹³⁶ L. de Mas Latrie, Histoire de l’île de Chypre sous le règne des princes de la maison de Lusignan, t. 2, Paris 1852, s. 11; Ambroise, s. 351-357.
¹³⁷ Ambroise mówi wyraźnie, że Gwidon z Lusignan przybył prosić o pomoc Ryszarda przeciwko Filipowi Augustowi, który opowiedział się po stronie Konrada z Montferratu (Ambroise, Estoire de la Guerre sainte, w. 1710, s. 46 i s. 353).
¹³⁸ Według Eracles (s. 168) Izaak dostał się do niewoli w bitwie pod Tremithoussia. Zdaniem Ambroise’a (w. 1789-2064) udało mu się uciec i schronić w zamku Kantara. W tym czasie Ryszard zajął Nikozję, ale zachorował. Gwidon z Lusignan zajął więc w imieniu Ryszarda zamki Kyrenię i Saint-Hilarion. Ryszard, który niebawem wyzdrowiał, obległ Buffavento. Jednak w Kyrenii Gwidon pojmał córkę Izaaka. Zrozpaczony tą wiadomością Izaak otworzył w końcu bramy Kantary i poddał się Ryszardowi, por. L. de Mas Latrie, Histoire de l’île de Chypre, t. 1; N. Jorga, France et Chypre, Journal of Hellenic Studies, 52 (162), 1932, s. 16-19, 82-84; G. Schlumberger, Récits de Byzance et des Croisades, t. 1, Paris 1922, s. 131.
¹³⁹ Wysyłano do Franków, którzy oblegali Akkę, wczesne warzywa i świeże jarzyny z Cypru i otrzymywali je dwa dni później, por. Kemal ad-Din, Chronique d’Alep, ROL 4 (1896), s. 195.
więcej..
