Hitler - ebook

Skróty

W celu zmniejszenia objętości bardzo licznych odnośników dokumenty z poniższych łatwo dostępnych zbiorów będą oznaczane skrótami.

------------ -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
_ADAP_ _Akten zur Deutschen Auswärtigen Politik 1918–1945. Aus dem Archiv des Auswärtigen Amtes_, Serie C (1933–1937), Serie D (1937–1941), Serie E (1941–1945), Göttingen 1950–1981
BAK Bundesarchiv Koblenz
BayHSTA Bayerisches Hauptstaatsarchiv, Abt. IV, Kriegsarchiv
_BT_ Klaus Gerbet (red.), _Generalfeldmarschall Fedor von Bock. Zwischen Pflicht und Verweigerung. Das Kriegstagebuch_, München/Berlin 1995
_DVW_ Hans-Adolf Jacobsen (red.), _Dokumente zur Vorgeschichte des Westfeldzuges, 1939–1940_, Göttingen/Berlin/Frankfurt 1956
_DW_ Hans-Adolf Jacobsen (red.), _Dokumente zum Westfeldzug, 1940_, Berlin/Göttingen/Frankfurt 1960
_ES_ Hildegard von Kotze i Helmut Krausnick (red.), _„Es spricht der Führer”. 7 exemplarische Hitler-Reden_, Gütersloh 1966
_ET_ Hildegard von Kotze (red.), _Heeresadjutant bei Hitler, 1938–1943. Aufzeichnungen des Majors Engel_, Stuttgart 1974
_FE_ Martin Moll (red.), _Führer-Erlasse, 1939–1945_, Stuttgart 1997
_FK_ Willi A. Boelcke (red.), _Deutschlands Rüstung im Zweiten Weltkrieg. Hitlers Konferenzen mit Albert Speer, 1942–1945_, Frankfurt 1969
_GT_ _Die Tagebücher von Joseph Goebbels im Auftrag des Instituts für Zeitgeschichte und mit Unterstützung des Staatlichen Archivdienstes Russlands_, red. Elke Fröhlich, 24 tomy, München 1993–2006
_HB_ Wolf Rüdiger Hess (red.), _Hess Briefe, 1908–1933_, München 1987
_HP_ Lothar Gruchmann i Reinhard Weber (red.), _Der Hitler-Prozess 1924. Wortlaut der Hauptverhandlung vor dem Volksgericht München I_, 4 tomy, München 1997–1999
_HT_ Hans-Adolf Jacobsen (red.), _Franz Halder. Kriegstagebuch. Tägliche Aufzeichnungen des Chefs des Generalstabes des Heeres 1939–1942_, 3 tomy, Stuttgart 1962–1964
_HW_ Walther Hubatsch (red.), _Hitlers Weisungen für die Kriegsführung, 1939–1945_, Frankfurt 1962
_IMT_ _Der Prozess gegen die Hauptskriegverbrechen vor dem Internationalen Militärgerichtshof_, Nürnberg 1949
_KB_ Martin Vogt (red.), _Herbst 1941 im Führerhauptquartier. Berichte Werner Koeppens an seinen Minister Alfred Rosenberg_, Koblenz 2002
_KP_ Willi A. Boelcke (red.), _Kriegspropaganda 1939–1941. Geheime Ministerkonferenzen im Reichspropagandaministerium_, Stuttgart 1966
_KTB, OKW_ Helmuth Greiner i Percy Ernst Schramm (red.), _Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht_, 4 tomy, 7 części, Frankfurt 1961–1965
_LB_ Helmut Heiber (red.), _Hitlers Lagebesprechungen. Die Protokollfragmente seiner militärischen Konferenzen, 1942–1945_, Stuttgart 1962
BK Biblioteka Kongresu
_LV_ Gerhard Wagner (red.), _Lagevorträge des Oberbefehlshabers der Kriegsmarine vor Hitler 1939–1945_, München 1972
_MK_ Christian Hartmann, Thomas Vordermayer, Othmar Plöckinger i Roman Töppel (red.), _Hitler. Mein Kampf. Eine kritische Edition_, München/Berlin 2016
_RH_ Friedrich Hartmannsgruber (red.), _Regierung Hitler. Akten der Reichskanzlei_, 7 tomów, Berlin/München 1983–2015
_RSA_ Institut für Zeitgeschichte (red.), _Adolf Hitler, Reden, Schriften und Anordnungen. Februar 1925 bis Januar 1933_, 17 tomów, München 1992–2003
_RT_ Jürgen Matthäus i Frank Bajohr (red.), _Alfred Rosenberg. Die Tagebücher von 1934 bis 1944_, Frankfurt 2015
_SA_ Eberhard Jäckel i Axel Kuhn (red.), _Adolf Hitler. Sämtliche Aufzeichnungen, 1905–1924_, Stuttgart 1980
_SD_ Andreas Hillgruber (red.), _Staatsmänner und Diplomaten bei Hitler. Vertrauliche Aufzeichnungen über Unterredungen mit Vertretern des Auslandes 1939–1941_, 2 tomy, Frankfurt 1967–1970
_WA_ Henry Ashby Turner (red.), _Otto Wagener. Hitler aus nächster Nähe. Aufzeichnungen eines Vertrauten 1929–1932_, Frankfurt 1978
------------ -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Podziękowania

Dozgonną wdzięczność winien jestem mojej żonie Anicie Bunyan, która wspiera mnie od ponad trzydziestu lat i pomagała mi w realizacji tego projektu. Podziękowania niechaj przyjmą także: Christopher Andrew, Mark Austin, Maximilian Becker, Ilya Berkovich, Tim Blanning, James Boyd, Christopher Clark, Norman Domeier, Alan Donahue, Andreas Fahrmeir, Bill Foster, Eric Frazier, Allegra Fryxell, Bernhard Fulda, Claire Gantet, Manfred Görtemaker, Christian Goeschel, Bobby Grampp, Tom Grant, Neil Gregor, Henning Grunwald, Christian Hartmann, Daniel Hedinger, Winfried Heinemann, Lukas Helfinger, Dorothy Hochstetter, Luisa Hulsroj, Nora Kalinskij, Gerhard Keiper, Jennifer Jenkins, Klaus Lankheit, Charlotte Lee, Clara Maier, Heinrich Meier, Mary-Ann Middlekoop, David Motadel, Marlene Mueller-Rytlewski, William Mulligan, Fred Nielsen, Mikael Nilsson, Jeremy Noakes, Wolfram Pyta, Phillips O’Brien, Darren O’Byrne, William O’Reilly, James Carleton Paget, Nathalie Price, Helen Roche, Gabriel Rolfes, Ulrich Schlie, Klaus Schmider, K.D. Schmidt, Klaus Schwabe, Constance Simms, Daniel Simms, Maja Spanu, Alan Steinweis, Benedict Stuchtey, Hans Ulrich Thamer, Liz Wake, Thomas Weber, Steffen Werther, Jo Whaley, Samuel Garrett Zeitlin oraz Rainer Zitelmann. Książkę tę dedykuję mojej najmłodszej córce Katherine.Prolog

W lipcu 1918 roku pierwsza wojna światowa trwała już prawie cztery lata. Gefrajter Adolf Hitler z 16 Bawarskiego Rezerwowego Pułku Piechoty brał w niej udział niemal od początku. Był świadkiem tego, jak Rzesza Niemiecka stawia czoło potężnej koalicji złożonej z mocarstw ententy – Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji – oraz licznej grupy pomniejszych państw. U schyłku poprzedniego roku jedno z tych mocarstw, imperium carskie, upadło pod brzemieniem klęsk militarnych i rewolucji. Na horyzoncie pojawił się jednak nowy, jeszcze potężniejszy wróg Rzeszy: Stany Zjednoczone.

Niemcy ścigali się teraz z czasem, chcąc pokonać Francuzów i wyrzucić Brytyjczyków z powrotem za kanał La Manche, zanim Amerykanie staną do boju w znaczącej liczbie. Początkowo ich wysiłki przynosiły skutek – posuwali się naprzód na całej długości frontu zachodniego. Adolf Hitler maszerował z nimi i wraz z nimi był świadkiem przełomowej chwili: drugiej bitwy nad Marną.

Świeże, liczne i pełne zapału z powodzeniem kompensującego brak doświadczenia siły amerykańskie rozniosły bawarskich rezerwistów. Klęska miała druzgocący wpływ na morale towarzyszy broni Hitlera, a i on sam nie pozostał na nią obojętny. Spotkał się osobiście z co najmniej dwoma z tych nowych wrogów. 17 lipca 1918 roku Fritz Wiedemann, adiutant dowódcy, zanotował, że „gefrajter Hitler przyprowadził dwóch amerykańskich jeńców (wziętych przez R 16) do kwatery głównej 12 Królewskiej Bawarskiej Brygady Piechoty”¹.

Kim byli ci żołnierze i co w owym czasie sądził o tym epizodzie sam Hitler – tego nie odnotowano. Wiemy jednak, w jaki sposób później interpretował ów kluczowy moment swego życia i, jak się okazało, całego dwudziestego wieku.

Hitler był przekonany, że owi amerykańscy piechurzy byli potomkami niemieckich emigrantów, utraconych przez ojczyznę, która nie mogła ich wykarmić z braku „przestrzeni życiowej”. Powrócili jako mściciele w szeregach niepowstrzymanej nieprzyjacielskiej armii. W późniejszych przemówieniach wielokrotnie powracał do tej chwili „w lecie 1918 roku, kiedy to na polach bitew we Francji zjawili się pierwsi amerykańscy żołnierze, dorodni mężczyźni, mężczyźni z naszej krwi, których wygnaliśmy na stulecia, a którzy teraz byli gotowi wdeptać ojczyznę w błoto”².

Właśnie wtedy wszystko się zaczęło: obsesja na punkcie demograficznej słabości Niemiec, na którą jedynym, ostatecznym lekarstwem miała być _Lebensraum_ na Wschodzie; szacunek i strach przed „anglosaskimi” potęgami, dysponującymi jakoby niewyczerpanymi zasobami demograficznymi, terytorialnymi, naturalnymi i gospodarczymi; i wreszcie pragnienie, by za wszelką cenę uniknąć kolejnej rasowej wojny domowej między Anglosasami a Teutonami – do której podżegać miało „światowe żydostwo” – albo przetrwać ją, gdyby się okazała nieunikniona.Wprowadzenie

Nieco ponad dwadzieścia lat temu pewien niemiecki recenzent naliczył z górą 120 tysięcy książek i artykułów poświęconych Hitlerowi i Trzeciej Rzeszy³, a od tamtego czasu liczba ta znacząco wzrosła. Najlepsze biografie są odzwierciedleniem swoich czasów i tendencji naukowych. Pionierska praca _Hitler. Studium tyranii_ Alana Bullocka, napisana zaledwie dziewięć lat po roku 1945, czyli w szczytowym okresie zimnej wojny, przedstawia Führera jako uosobienie „epoki nieoświeconego despotyzmu”, ale także „oportunistę, całkowicie pozbawionego zasad”⁴. Celowo czy nie, interpretacja ta współgrała z szerszym kontekstem intelektualnym teorii totalitaryzmu oraz bardziej lokalną skłonnością jego kolegi po piórze A.J.P. Taylora, który nie badał głębszych motywacji i w fenomenie Hitlera dostrzegał głównie rolę przypadku oraz sprzyjających okoliczności. Dwie dekady później Joachim Fest napisał głośną biografię o bardziej literackim niż naukowym charakterze, a mimo to podziwianą przez wielu historyków. Była to pierwsza na tak dużą skalę próba twórczego wytłumaczenia tego, w jaki sposób Hitler zdołał sięgnąć po władzę i utrzymać ją w kraju tak rozwiniętym gospodarczo i kulturalnie jak Niemcy⁵. Jako ukoronowanie trzydziestoletnich badań historycznych i narodowej refleksji, została uznana za kamień milowy w dziejach Republiki Federalnej. Biografia Festa jest więc tyleż książką o Hitlerze, co o Niemcach.

Minęło kolejne dwadzieścia lat, nim ukazała się następna „klasyczna” biografia. Dwa tomy pióra Iana Kershawa, po dziś dzień uważane za sztandarowe dzieło¹, były owocem trwających kilka dziesięcioleci rozległych badań nad nazistowską dyktaturą, a zwłaszcza „zwrotu” w stronę historii społecznej, oraz długotrwałej debaty między „intencjonalistami”, którzy kreślili z grubsza prostą linię od pragmatycznych poglądów Hitlera z lat dwudziestych do schyłkowej fazy jego kariery, i „strukturalistami”, którzy podkreślali znaczenie dynamiki i rywalizacji między instytucjami państwa⁶. Fest bywał krytykowany za zbytnie odrywanie postaci Hitlera od jego środowiska⁷. Kershaw postąpił przeciwnie: dyktator był w jego oczach postacią mocno osadzoną w kontekście historycznym. Postanowił, że nie będzie się skupiał „na osobowości Hitlera”, ale na „charakterze jego władzy”, co wymagało odeń, aby „najpierw przypatrzyć się innym, nie samemu Hitlerowi”⁸. Biografia Kershawa dostrzegła też aspekt „woluntarystyczny”, zgodnie z coraz mocniej lansowaną przez historyków tezą o aktywnym udziale Niemców w działaniach nazistów. Opisała ponadto trwałą siłę instytucji i ugrupowań, nie ujmując znaczenia postaciom historycznym różnego kalibru⁹. „Mit” Führera ukazany został jako wspólne dzieło osób trzecich i jego samego¹⁰. Hitler Kershawa nie sprawował kontroli nad wszystkim, ponieważ nie musiał – główni gracze „pracowali na rzecz Führera” z własnej inicjatywy¹¹. Własna demoniczna energia nie była głównym źródłem jego władzy; była nią współpraca niemieckich elit i całej populacji. Hitler został tu wpasowany w polityczny krajobraz, ale był nadal doskonale widoczny na jego tle.

Od czasów Kershawa powstały kolejne biografie i specjalistyczne analizy¹². Volker Ullrich w szczególny sposób zaakcentował osobowość Hitlera¹³. Wkrótce potem Peter Longerich zwieńczył długoletnie badania historii Trzeciej Rzeszy własną interpretacją wydarzeń, w której uwzględnił liczne szczegółowe opracowania powstałe już po publikacji dwutomowego dzieła Kershawa¹⁴. W poczynaniach Hitlera dostrzegł znacznie więcej niż tylko rolę „katalizatora” procesów toczących się już wcześniej w niemieckim społeczeństwie, a jego samego uważał za postać zdecydowanie bardziej dominującą niż „strukturaliści”. Mniej więcej w tym samym czasie książka Wolframa Pyty, niebędąca biografią w ścisłym tego słowa znaczeniu, pokazała czytelnikom, jak „kulturowa” interpretacja badań historycznych może ukazać w nowym świetle samozwańczy „geniusz” Hitlera oraz „performatywną” naturę jego rządów¹⁵. Całkiem niedawno zaś krótka biografia pióra Hansa-Ulricha Thamera przypomniała nam raz jeszcze o znaczeniu przemocy i uwiedzenia w relacjach Hitlera z narodem niemieckim¹⁶.

Niniejsza praca pod wieloma względami nie może konkurować z wyżej wymienionymi. Nie jest, rzecz jasna, pierwszym poważnym opracowaniem tego tematu, nie powie też o nim ostatniego słowa. Brak jej literackiej klasy biografii Joachima Festa, skali i głębi dzieła Iana Kershawa, dogłębnego zrozumienia systemu nazistowskiego w wersji Petera Longericha, teoretycznego wyrafinowania Wolframa Pyty czy psychologicznej przenikliwości Volkera Ullricha. Nie jest też próbą ponownego wynalezienia koła. Uwzględnia najnowsze dogłębne badania historii Trzeciej Rzeszy, ale nie jest ich syntezą¹⁷. Nie wyjaśnia silnej więzi, która łączyła Hitlera z narodem niemieckim¹⁸. Jest to bowiem opowieść nie o Hitlerze, na którego Niemcy głosowali, ale o Hitlerze, którego dostali. Nie o tym, co „osiągnął”, ale o tym, jakie były jego zamiary. I wreszcie pozostawia osobowość oraz prywatne życie Führera w tle, zahaczając jedynie, w dość zaskakujący sposób, o pewne ich aspekty. To rzekłszy, autor pragnie wyrazić nadzieję, iż choć nie przedstawi „całościowego” wizerunku Adolfa Hitlera, zdoła przynajmniej dowieść, że dotychczasowy jego obraz był mocno niepełny.

Biografia ta stawia trzy nowe, mocne i wzajemnie powiązane tezy. Po pierwsze, że tym, co najbardziej zajmowało Hitlera przez całą jego karierę, były świat anglo-amerykański oraz globalny kapitalizm, a nie Związek Radziecki i bolszewizm. Po drugie, że jego poglądy na temat narodu niemieckiego – nawet oczyszczonego z Żydów i innych „niepożądanych elementów” – były wysoce dwuznaczne i można w nich znaleźć ślady kompleksu niższości wobec „Anglosasów”. Po trzecie, że zbytnio skupiliśmy się – ze zrozumiałych powodów, rzecz jasna – na morderczej „negatywnej eugenice” Hitlera wobec Żydów i wspomnianych „niepożądanych elementów”, a zbyt mało uwagi poświęciliśmy jego „pozytywnej eugenice”, której celem było „wyniesienie” narodu niemieckiego, tak by dorównał swoim brytyjskim i amerykańskim rywalom¹⁹. Wszystko to sprawiło, że nie dostrzegliśmy, jak bardzo dyktator zaangażował się w zmagania nie tylko ze „światowym żydostwem”, ale i z „Anglosasami”. Ambicją autora nie jest jednak to, by praca ta stanowiła dodatek do istniejących ram badawczych, ale by je zastąpiła. Jeśli bowiem uda się obronić postawione w niej tezy, to biografię Hitlera, a być może nawet historię Trzeciej Rzeszy, należy na nowo gruntownie przemyśleć.

Książka ta zrywa więc z obiegowymi opiniami na temat Hitlera. Dowodzi, że nie stawiał on niemieckiej nacji na rasowym piedestale, ale żył w nieustającym lęku, świadom jej kruchości. Nie uważał, że kryzys ekonomiczny był miażdżącym ciosem dla Stanów Zjednoczonych, i przekonanie to było jedną z podstaw jego myślenia już od początku lat dwudziestych. Niniejsza biografia rozprawia się też z powszechnym przekonaniem, jakoby najistotniejszym czynnikiem, który ukształtował światopogląd Hitlera, a także źródłem jego zajadłego antysemityzmu, był strach przed Związkiem Radzieckim czy bolszewizmem. Nie akceptuje też tezy, jakoby front wschodni był dla Führera kluczowym teatrem działań podczas drugiej wojny światowej. Nie dostrzega także znaczących śladów „konceptualnego pluralizmu” w żadnej sferze polityki wewnętrznej i zagranicznej nazistowskiego państwa, którą Hitler uważał za istotną. Führer nie był zakładnikiem żadnej z sił niemieckiego społeczeństwa, żadnego z konkurujących ze sobą ośrodków władzy. Jeżeli niemiecki rząd trwał często w stanie „polikratycznego chaosu”, to z pewnością nie dlatego, że dyktator świadomie wcielał w życie zasadę „dziel i rządź”. To rzekłszy, nadmienić należy, że żadne z cytowanych tu dzieł nie jest ani bezwartościowe, ani bezbłędne – autor niniejszej pracy zgadza się z pewnymi tezami badaczy Trzeciej Rzeszy, a inne odrzuca. Odzwierciedleniem tego faktu są przypisy, generalnie będące wyrazem uznania dla wniosków płynących z innych opracowań tematu; błędy są zwykle korygowane jedynie przez sugestię.

Prawda jest taka, że autor w wielkim stopniu opiera się na dokonaniach poprzedników. Do podjęcia wyzwania zainspirowały go ostatnie trendy historiograficzne. Po pierwsze, koncepcja „transnarodowa” pozwoliła na nowe zrozumienie niemieckiej historii jako elementu szerszych procesów europejskich, a nawet globalnych²⁰. W ramach wyznaczonych przez _histoire croisée_ znacznie łatwiej jest zrozumieć skomplikowane stosunki niemiecko-amerykańskie, które wywarły tak silny wpływ na myślenie i karierę Hitlera²¹. Po drugie, kwestia „globalizacji”. Hitler z niniejszej biografii jest – przy całej swej specyficzności – produktem sił o zasięgu globalnym²², a jako taki doskonale wpisuje się w najnowsze opracowania na temat światowego kapitalizmu²³. Po trzecie, „zwrot środowiskowy” pozwala nam ujrzeć Hitlera jako przede wszystkim maltuzjanistę, „polityka niedostatku”²⁴. Po czwarte, ostatnie badania nad władzą w ujęciu globalnym, a zwłaszcza nad anglo-amerykańskim kartelem, który pojawił się na początku dwudziestego wieku, zwróciły uwagę autora na bunt Hitlera przeciwko temu porządkowi²⁵.

Po piąte, badania historyczne nad migracją i rasą, zwłaszcza dotyczące anglo-amerykańskiego kolonializmu osadniczego, a także nad międzynarodową polityką rasową, ze szczególnym uwzględnieniem „anglosaskich hegemonów”, pozwalają lepiej zrozumieć światopogląd Hitlera²⁶. W takim ujęciu Niemcy mogą być postrzegane – i w owym czasie były tak postrzegane przez swych obywateli, nie wyłączając Führera – jako kraj kolonizujący, ale i kolonizowany; nie było do końca jasne, po której stronie „globalnej linii koloru” (_global colour line_) należy je umieścić. Rzesza była uważana za stronę „pomnażającą”, a nie „pomnażaną”²⁷, albo – by użyć słów Hitlera – „zapładniającą”, a nie zapładnianą. Przeciwnego zdania był jednak Aimé Césaire, który już w połowie lat pięćdziesiątych zauważył, że imperialne zapędy Hitlera w Europie doprowadziły do odwrócenia tradycyjnego porządku rasowego: przypisały wielu białym niższy status przynależny dotąd ludziom o innym kolorze skóry²⁸. Po szóste, „zwrot przestrzenny” w literaturze historycznej pozwala nam zrozumieć, jak Niemcy, pokonawszy drogę od tradycyjnego _Reichu_ do narodu, przerodziły się na powrót w imperium na skalę globalną²⁹. I wreszcie „zwrot temporalny” w badaniach historycznych skłonił autora do zwrócenia szczególnej uwagi na czas, jego wyczucie, a zwłaszcza chronologiczny porządek wydarzeń w poglądach Hitlera³⁰. To, w jaki sposób w umyśle dyktatora czas ulegał rozciągnięciu lub skróceniu, wydaje się kluczową zmienną.

Kolejne rozdziały niniejszej biografii ukażą, jak wielką pomocą były dla autora te prace na temat nazistowskich Niemiec, które zostały wydane w ostatnich dwudziestu latach³¹. Mark Mazower stworzył koncepcję, która pozwala zrozumieć rolę Trzeciej Rzeszy jako europejskiego imperium³². Tim Snyder położył nacisk na „środowiskowy” wymiar myśli Hitlera. Adam Tooze ukazał, w jak wielkim stopniu należy uważać Stany Zjednoczone za główny punkt odniesienia dla Trzeciej Rzeszy, zwłaszcza w okresie wojennym, gdy zaczęła się „walka o produkcję”³³. Amerykański wymiar dwudziestowiecznej historii Niemiec w bardziej ogólnym ujęciu przedstawiali Mary Nolan, Philipp Gassert oraz Stefan Kühl³⁴. Johann Chapoutot przypomniał nam o trwałym znaczeniu idei zawartych w nazistowskim projekcie³⁵, a Lars Lüdicke o zdumiewającej niezmienności poglądów na kluczowe sprawy Trzeciej Rzeszy w ostatnim dwudziestopięcioleciu³⁶.

Ta biografia korzysta także z licznych nowych badań poświęconych najważniejszym okresom i aspektom życia Hitlera. Dirk Bavendamm przyjrzał się uważnie młodości przyszłego Führera, a Brigitte Hamann na nowo przeanalizowała wiedeński okres jego życia i dowiodła niezbicie, że nawet w najmniejszym stopniu nie przejawiał on wówczas antysemickich uprzedzeń³⁷. Anton Joachimsthaler wykazał z kolei, że „ścieżka” Hitlera miała swój początek dopiero w Monachium³⁸. Thomas Weber naświetlił doświadczenia przyszłego kanclerza z czasu pierwszej wojny światowej. Othmar Plöckinger i Thomas Weber przyjrzeli się znacznie bliżej niż ich poprzednicy kluczowym latom okresu monachijskiego, tuż po zakończeniu Wielkiej Wojny. Plöckinger napisał też szczegółową analizę powstania i spuścizny _Mein Kampf_³⁹. Despina Stratigakos zainteresowała się zaniedbanym wcześniej tematem gustu architektonicznego i działań Hitlera w tej dziedzinie⁴⁰. Anna Maria Sigmund jako pierwsza przeanalizowała skomplikowany _ménage à trois_ łączący Hitlera z jego siostrzenicą Geli Raubal i szoferem Emilem Maurice’em⁴¹. Heike Görtemaker wyczerpująco opisała związek dyktatora z Ewą Braun⁴². Timothy Ryback zbadał jego nawyki czytelnicze, Bill Niven zaś – gust kinematograficzny⁴³. Fritz Redlich poddał Hitlera poważnej analizie psychiatrycznej⁴⁴, Johannes Hürter prześledził jego relacje z dowódcami wojskowymi wysokiego szczebla⁴⁵, a Stephen Fritz dowiódł, że w kwestiach militarnych wódz Rzeszy wcale nie był amatorem⁴⁶.

Istnieje też kilka ważnych analiz poświęconych roli Hitlera w Trzeciej Rzeszy. Christian Goeschel prześledził ewolucję jego „faszystowskiego sojuszu” z Mussolinim⁴⁷. Kurt Bauer dowiódł kluczowej roli w nieudanym puczu austriackim z 1934 roku⁴⁸. Studium Andreasa Krämera poświęcone kryzysowi z maja 1938 roku i jego następstwom ukazało dyktatora reagującego na wydarzenia zewnętrzne, ale w pełni kontrolującego niemiecki aparat służby bezpieczeństwa⁴⁹. Praca Angeli Hermann na temat kryzysu monachijskiego i jego konsekwencji udowodniła, że „konceptualny pluralizm” w polityce zagranicznej nazistowskich Niemiec funkcjonował jedynie w niższych warstwach władzy, a nie dotyczył samego Hitlera⁵⁰. Rolf-Dieter Müller przekonująco uargumentował, iż plan Führera na lata 1938–1939 przewidywał atak na Związek Radziecki, a został zmodyfikowany jedynie z powodu niechęci Polski do współpracy⁵¹. Centralną rolę kwestii amerykańskiej w latach 1940–1941 zaakcentował Ian Kershaw w swym studium na temat brzemiennych w skutki decyzji Hitlera⁵². Edward Westermann i Carroll Kakel porównali wojnę niemiecko-radziecką do podboju amerykańskiego Dzikiego Zachodu⁵³. Tomy _Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg_, będące _de facto_ oficjalną niemiecką wersją wydarzeń drugiej wojny światowej, ukazały centralną pozycję Hitlera w przebiegu tego konfliktu⁵⁴. I wreszcie jego kluczowej roli w zamordowaniu sześciu milionów Żydów dowiedli ponad wszelką wątpliwość Richard Evans, Peter Longerich i inni historycy, którzy zaangażowali się w obalanie tez negacjonisty Davida Irvinga⁵⁵. Magnus Brechtken i Maximilian Becker z Instytutu Historii Współczesnej w Monachium przygotowują zaś naukowe wydanie kanclerskich przemówień Hitlera⁵⁶.

Tezy zawarte w niniejszej książce oparte są na licznych i różnorodnych materiałach źródłowych. Niektóre z nich są doskonale znane i zaakceptowane, wartość innych, co zaskakujące, jest podważana, a jeszcze inne – wedle najlepszej wiedzy autora – są zupełnie nowe. Jeśli chodzi o pierwsze trzydzieści lat życia Hitlera, podstawowym źródłem jest kompletne wydanie jego korespondencji, pism i uwag (w tym tych przekazanych przez osoby trzecie) obejmujące okres do 1924 roku; materiały uznawane za falsyfikaty zostały naturalnie pominięte⁵⁷. Zbiór ten jest w miarę kompletny, gdy chodzi o źródła powstałe po 1919 roku, natomiast wcześniejsze teksty są dość wybiórcze. Nie istnieją na przykład żadne materiały dotyczące okresu między sierpniem 1908 a sierpniem 1909 roku⁵⁸. Co do okresu od połowy lat dwudziestych, dzieło to opiera się przede wszystkim na _Mein Kampf_⁵⁹, tzw. _Drugiej książce_ oraz na obszernym wydaniu mów i pism Hitlera z lat 1925–1933⁶⁰.

Nietrudno zgadnąć, że materiałów dotyczących Hitlera gwałtownie przybyło po objęciu przezeń władzy w roku 1933. Ważnym źródłem dotyczącym Trzeciej Rzeszy jest pionierski zbiór Maksa Domarusa, złożony głównie z przemówień Führera, choć zastrzec należy, że jest on niekompletny, a jego redakcja pozostawia wiele do życzenia⁶¹. Istnieje też znacznie skromniejszy, ale lepiej opracowany wybór najważniejszych mów dyktatora stworzony przez Hildegard von Kotze i Helmuta Krausnicka⁶². Dokumenty poświęcone utworzonym przez Hitlera gabinetom dają cenny wgląd w sposób sprawowania przez niego władzy, a archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych utrwaliło wiele jego wypowiedzi⁶³. Wartościowym źródłem dotyczącym lat wojny są „dekrety” Hitlera zgromadzone przez Martina Molla, zbiór „dyrektyw” zebrany przez Walthera Hubatscha, opracowanie dotyczące spotkań Führera z Albertem Speerem autorstwa Williego Boelckego oraz _Lagebesprechungen_ – zachowane protokoły narad wojskowych z udziałem naczelnego wodza⁶⁴. Uzupełniają je pamiętniki i wspomnienia świadków wydarzeń, a także niezwykle cenny „zapis podróży” sporządzony przez Haralda Sandnera i inne źródła drukowane⁶⁵. Choć większość materiałów cytowanych w niniejszej biografii należy od pewnego czasu do domeny publicznej, znaczenie niektórych z nich nie zostało dostatecznie docenione – sporo jest kluczowych wypowiedzi, którymi przez dziesięciolecia nikt się nie zainteresował.

Jak wszystkie źródła historyczne, także te dotyczące Hitlera – zwłaszcza pamiętniki i wspomnienia – należy traktować z dużą ostrożnością. Na przykład Joseph Goebbels pisał swoje dzienniki z myślą o publikacji, toteż biografowie muszą być wyczuleni na grubą przesadę, którą ten nazistowski propagandzista raczy nas zza grobu⁶⁶. Albert Speer z kolei nie tylko otwarcie przeinaczał fakty i się usprawiedliwiał, ale także wyolbrzymiał znaczenie swojej szczególnej więzi z Hitlerem⁶⁷. Niektóre źródła, takie jak _Aufzeichnungen_ Ottona Wagenera czy dziennik Gerharda Engla, sprawiają wrażenie pisanych na gorąco, choć w rzeczywistości powstały wiele lat po wydarzeniach, do których się odnoszą. Mimo to szczegółowa analiza faktów pozwala uznać je niemal bez wyjątku za solidne źródła⁶⁸. Ostrożnie należy traktować również _Rozmowy przy stole_ zawierające wypowiedzi Hitlera z okresu wojny – choć generalnie dobrze oddają one ducha czasu, pełno w nich przeinaczeń i nie mogą być traktowane jako wierny zapis słów Führera⁶⁹. Dlatego też żadna z nich nie została potraktowana w tej biografii jako źródło cytatu, choć wiele wykorzystano ze stosownymi zastrzeżeniami.

Autor uznał jednak, że należy zrezygnować z licznych „klasycznych” źródeł. Jeśli chodzi o wczesny okres życia Hitlera, którego obraz wypaczyły _Mein Kampf_ i późniejsze „wspomnienia” towarzyszy, zdecydował się na dość drastyczny krok: korzystał wyłącznie z materiałów z epoki. Tym sposobem wykluczone zostały między innymi wspomnienia Augusta Kubizka, przyjaciela Hitlera z wczesnej młodości⁷⁰. Wypowiedzi i cytaty Wernera Masera również zostały uznane za niegodne zaufania⁷¹. Źródła takie, jak „rozmowy z Breitingiem” czy wspomnienia Hermanna Rauschninga, od dawna traktowane podejrzliwie, lecz wciąż cytowane przez wielu badaczy, też nie zostały wykorzystane⁷². I wreszcie, po długim wahaniu, autor postanowił wykluczyć domniemany „testament” Hitlera z początku 1945 roku. Treść tego tekstu wydaje się zgodna z poglądami dyktatora – i z tezami zawartymi w tej biografii – ale ostatnie badania każą wątpić w jego pochodzenie⁷³.

Nowe źródła wykorzystane w tej biografii można podzielić na dwie kategorie. Niektóre tylko wyjaśniają lub szczegółowo omawiają dobrze poznane aspekty kariery Hitlera, inne zaś wspierają tezy stawiane przez autora. Z Bavarian Kriegsarchiv pochodzi nowy materiał dotyczący udziału Hitlera w pierwszej wojnie światowej, w tym jego ważnego spotkania z żołnierzami amerykańskimi oraz – w bardziej ogólnym wymiarze – zmagań jego pułku z nowym przeciwnikiem. Inne źródła monachijskie potwierdziły głęboką troskę Hitlera dotyczącą bawarskiego separatyzmu. Zasoby Ministerstwa Spraw Zagranicznych dostarczyły cennych danych na temat powracających niemieckich emigrantów oraz planu ich „wymiany” na opuszczających kraj niemieckich Żydów. Według wiedzy autora żaden z tych dokumentów nie został dotąd wykorzystany przez biografów Führera – najprawdopodobniej nawet nie wiedzieli oni o ich istnieniu.

Celem stworzenia ze wszystkich tych materiałów spójnej argumentacji autor posłużył się metodą „lejka”. Początek niniejszej biografii, dotyczący czasów i zagadnień słabo udokumentowanych źródłami, jest możliwie pełną analizą. Jednakże w kolejnych rozdziałach, w miarę jak tropy interpretacyjne stają się coraz wyraźniejsze, a materiałów przybywa, autor skupia uwagę na wybranych wątkach. W pewnym sensie odzwierciedla to drogę, jaką pokonał sam Hitler, we wczesnej fazie kariery otwarcie dzielący się swoimi przemyśleniami, a z czasem coraz ostrożniejszy w tej materii. Generalnie rzecz biorąc, autor stara się raczej pokazywać, niż opowiadać – stąd wiele cytatów z wypowiedzi Hitlera i rozległa egzegeza. Dlatego też, w przeciwieństwie do wielu innych biografii, pracę tę można określić jako „minimalistyczną kontekstowo” oraz „hitlerocentryczną”⁷⁴. Nie stracimy z oczu jej bohatera na więcej niż jeden czy dwa akapity. Nie oznacza to naturalnie, że Hitler jest tu traktowany jako myśliciel _sui generis_ – powszechnie wiadomo, że obficie czerpał z dorobku innych – a jedynie że czytelnik więcej dowie się o tym, w co Führer wierzył, niż o tym, jakie były źródła jego przekonań. Idąc za radą Richarda Evansa, będziemy stawiać „analizę, argumentację i interpretację” wyżej niż „język prokuratora czy kaznodziei moralisty”⁷⁵. Nie będzie tu więc prób systematycznego negowania przekonań i poczynań Hitlera, naruszyłyby one bowiem zasady przyjęte w tej biografii i gruntownie odmieniły jej oblicze. Dlatego też czytelnicy – jeśli nie mają powodów sądzić inaczej – powinni uważać każde słowo dyktatora za wierutne kłamstwo. Ocena „zawartości prawdy” w pismach i wypowiedziach Hitlera o wiele mniej liczy się w tej biografii niż ich znaczenie i intencje. Autor zamierzał dotrzeć do umysłu Führera, nie pozwalając, by ten przeniknął do jego.

Trzy główne tezy postawione w tej pracy znajdują poparcie w kilku pomniejszych. O wielu z nich słyszeli nawet czytelnicy nieobeznani z tematem, a specjaliści znają je doskonale. Inne być może były już prezentowane, ale nie dostrzeżono ich prawdziwego znaczenia. Są jednak i takie kluczowe wątki proponowanych tu tez, które autor, według swej wiedzy, uważa za zupełnie nowe. Nawet jeśli mania Hitlera na punkcie Wielkiej Brytanii nie jest tajemnicą, a w ostatnich badaniach często przewija się wątek jego żywego zainteresowania Stanami Zjednoczonymi, to do tej pory historycy nie dostrzegali obsesji demograficznej przywódcy Trzeciej Rzeszy – tego, że sprawa niemieckiej emigracji była centralnym punktem jego światopoglądu. Choć często też zauważa się związek między jego antysemityzmem i antykapitalizmem i był on przedmiotem kilku opracowań, to jego kluczowe znaczenie, a także to, z jaką zaciekłością Hitler od początku do końca walczył z „międzynarodową finansjerą” oraz „plutokracją”, do dziś nie zostały w ogóle zrozumiane. Skala jego obawy o rasową spójność narodu niemieckiego, przez stulecia podzielonego politycznie i kulturowo, także nie doczekała się właściwej oceny. Z tego powodu kwestie takie, jak groźba bawarskiego separatyzmu, wyzwanie europejskiej integracji, widmo restauracji Habsburgów czy „czarne” (kościelne) zagrożenie, które zajmowały Hitlera na różnych etapach jego kariery, wymagają stosownego naświetlenia.

Praca niniejsza została podzielona na sześć części. Pierwsza dotyczy młodości Hitlera aż po zakończenie Wielkiej Wojny, kiedy to – po stosunkowo ospałych początkach – zaczęła się w nim budzić świadomość polityczna, choć jeszcze bez śladu politycznego powołania czy potencjału przywódczego. Wojna zgotowała mu traumatyczne spotkanie z wojskową, gospodarczą, finansową i demograficzną potęgą Anglo-Ameryki, która zmiażdżyła starą Rzeszę i jego świat. W latach 1919–1922 pojawiły się pierwsze zarysy światopoglądu Adolfa Hitlera: lęk przed Anglo-Ameryką, powiązana z nim wrogość wobec globalnego kapitalizmu i międzynarodowego żydostwa, a także niepokój o to, że wewnętrzne słabości, takie jak socjalizm, bolszewizm, masowa emigracja, a zwłaszcza bawarski separatyzm, uczynią Rzeszę bezbronną wobec wrogów zewnętrznych. W tym okresie Hitler, jak się wydaje, wychodził z założenia, że na odrodzenie Niemiec potrzeba wielu lat, jeśli nie pokoleń. W części drugiej, poświęconej latom 1923–1927, zobaczymy, jak w jego oczach czas gwałtownie przyspieszył, gdy trzeba było przeciwdziałać groźbie separatystycznego puczu oraz wykorzystać sprzyjające okoliczności w kraju i na świecie. Gdy jego własny pucz zakończył się klęską, Hitler przestał się spieszyć i skupił na rozwijaniu koncepcji _Lebensraum_, mającej być odpowiedzią na rasową degenerację Niemiec wykrwawiających się z każdym zdrowym emigrantem wybierającym życie w Ameryce. Był to projekt długoterminowy, więc czas przyszłego dyktatora znowu płynął wolniej.

W części trzeciej, opowiadającej o latach 1928–1932, widzimy Hitlera rozwijającego wielki projekt odnowy i wzmocnienia Rzeszy w obliczu wyzwania rzuconego przez Amerykę, zwłaszcza utraty „najlepszego elementu” niemieckiego społeczeństwa związanej z emigracją do Nowego Świata, i zaoferowanie alternatywy dla bardzo popularnej idei integracji europejskiej. Wykorzystując niepokoje wywołane przez Wielki Kryzys, opracował też wtedy strategię znacznie szybszego, niż dotąd uważał za możliwe, przejęcia władzy. Część czwarta, obejmująca lata 1933–1936, jest analizą projektu transformacji społecznej, gospodarczej i rasowej, który miał według Hitlera wyeliminować z niemieckiego społeczeństwa „negatywne elementy” – na przykład Żydów i niepełnosprawnych – i przyczynić się do rozwinięcia bardziej „pozytywnej” struktury rasowej. O ile kwestie rasowe były, ze swej natury, planem na długie lata, o tyle polityka wojskowa i dyplomacja Hitlera podążały znacznie krótszymi ścieżkami. Na tym etapie nie było jeszcze mowy o światowej dominacji – chodziło tylko o powiększenie terytorium Niemiec, co uważał za niezbędne do ich przetrwania w świecie globalnych mocarstw.

W części piątej, poświęconej okresowi 1937–1940, czas Hitlera raz jeszcze przyspieszył w odpowiedzi na wrogość Anglo-Ameryki. Przekonamy się, jak doszło do tego, że choć Führer pierwotnie nie marzył o władzy nad światem, a nawet o okupowaniu tak wielkiej części Europy, dał się ponieść logice wojny i ekspansji i doprowadził do rozszerzenia konfliktu. I wreszcie w części szóstej, obejmującej lata 1941–1945, kariera Hitlera osiągnęła punkt kulminacyjny w konfrontacji z Ameryką doby Roosevelta, czego rezultatem były walka o _Lebensraum_ oraz unicestwienie europejskich Żydów. Gdy anglosaskie potęgi zwierały szyki przeciwko niemu, Führer nabrał przekonania, że tylko prawdziwie globalna polityka może obronić Rzeszę przed jej wrogami. Niemieckie armie były już na dwóch kontynentach i sposobiły się do wkroczenia na trzeci. Hitler planował też inwazję – a przynajmniej ataki z powietrza – na zachodnią półkulę. Przez chwilę zdawało się, że ma w zasięgu ręki cały świat, lecz właśnie wtedy rozpoczął się nieunikniony upadek, którego kulminacją była druga, jeszcze bardziej druzgocąca klęska Rzeszy w starciu z – jak to postrzegał jej przywódca – Anglosasami, Żydami i ich sojusznikami.

1.

W wydaniu polskim drugi tom podzielony został na dwie części – przyp. red.CZĘŚĆ PIERWSZA

UPOKORZENIE

Pierwsze trzy dziesięciolecia życia Adolfa Hitlera to czas trudny i w dużej mierze zapomniany. Kilkanaście lat po tym, jak przyszedł na świat w niezamożnej, ale i niebiednej rodzinie na zachodnim krańcu cesarstwa Habsburgów, jego sytuacja gwałtownie się pogorszyła. Utracił rodziców – matka zmarła po ciężkiej chorobie – i szybko roztrwonił skromną schedę po nich. Jego talent artystyczny nie został doceniony w Wiedniu. Hitler pokonał wiele trudności, zanim przeniósł się do Monachium, wówczas drugiego co do wielkości miasta Niemiec. Tam także nie było mu łatwo. Nie licząc otwartej pogardy dla cesarstwa Habsburgów, do dwudziestego piątego roku życia nie zdradzał wyraźnego zainteresowania polityką. Wielka Wojna okazała się dla niego doświadczeniem zarówno traumatycznym, jak i wyzwalającym. Podczas czteroletniej służby wojskowej był ranny, przeżył wstrząsające ostrzały artyleryjskie, został odznaczony, oślepiony i pokonany – jak wielu jego rodaków. Zakończył tę wojnę tak, jak ją rozpoczął – jako osamotniona postać na marginesie dziejów Niemiec i świata.