MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
-
promocja
Homo (nie tylko) sapiens. Inna opowieść o naszych przodkach - ebook
Homo (nie tylko) sapiens. Inna opowieść o naszych przodkach - ebook
Na początku była ciekawość – nie miecze ani ogień, lecz pytania. Kim byliśmy naprawdę, zanim nazwaliśmy siebie cywilizacją? Jak wyglądało życie tych, których tak chętnie schematyzujemy: dzikich, prymitywnych, podporządkowanych naturze?
Obraz przeszłości, jaki znamy ze stereotypów, rozpada się w tej opowieści na naszych oczach. Mit o linearnym postępie ustępuje miejsca historii pełnej zwrotów, stagnacji i wyborów, które nie zawsze prowadziły w stronę rozwoju. Romantyczna wizja „zdrowego życia na łonie natury” okazuje się równie krucha – choroby, niedobory i ciężkie warunki były codziennością.
Równie zaskakująco jawią się kobiety – uczestniczki polowań i współtwórczynie rewolucji neolitycznej – oraz dzieci, którym okazywano zarówno surowość, jak i czułość. W tle wybrzmiewa dramatyczna historia gatunku Homo sapiens i jego krewniaków, z których na polu rywalizacji o przetrwanie pozostaliśmy tylko my.
Nie ma tu też miejsca na sentymentalny obraz człowieka żyjącego w harmonii z naturą. Od zarania dziejów towarzyszyła nam eksploatacja i niszczenie środowiska, a nasze społeczności były znacznie bardziej mobilne i dynamiczne, niż zwykliśmy sądzić. Migracje dotyczyły nie tylko ludzi, lecz także idei i sposobów życia.
Zamiast prostych odpowiedzi dostajemy fascynującą, nieoczywistą historię – opowieść o wyborach, sprzecznościach i dylematach, które wciąż brzmią zadziwiająco aktualnie. Bo pytanie o to, kim jesteśmy, nie zaczyna się w teraźniejszości, lecz w pradziejach.
Ta publikacja spełnia wymagania dostępności zgodnie z dyrektywą EAA.
| Kategoria: | Historia |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-08-08799-2 |
| Rozmiar pliku: | 3,6 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
WONNE DYMY
Nasi przodkowie doceniali woń palonych żywic. Aromatycznymi dymami o intensywniejszych zapachach okadzano się w celach kultowych i leczniczych. W woalach zapachów szamani wędrowali między światami i przyzywali duchy przodków, gęste dymy spowijały posągi bogów, symbole religijne i łoża chorych. Karol Marks miał rację, twierdząc, że religia to opium dla ludu, ponieważ unoszące się w świątyniach żywiczne aromaty miały silnie psychoaktywne działanie⁴³. Występujący w dymie kadzidłowca (_Boswellia carterii_) octan incenzolu aktywuje w mózgu kanały jonowe, dzięki czemu zmniejsza stany lękowe i depresyjne. Dym kadzidlany nie tylko rozgrzewa i odpręża, dzięki czemu daje poczucie szczęścia, ale też działa przeciwzapalnie i przyspiesza gojenie ran. Podobne działanie ma mirra – żywica drzew _Commiphora myrrha_. Zapach kadzidła i mirry leczył oraz dawał wrażenie kontaktu z bogami, dlatego stał się nieodzownym elementem ceremonii religijnych, balsamowania ciał oraz składnikiem leków i perfum.
Półwysep Arabski i Afryka Wschodnia, gdzie rosły kadzidłowce i mirrowce, były przez wieki producentami i eksporterami tych cennych substancji, które stamtąd trafiały na Bliski Wschód i do Europy. Daleki Wschód miał swój agar (oud) z kadzidłowca chińskiego (_Aquilaria sinensis_), Nowy Świat pachniał Palo Santo z drzewa _Bursera graveolens_ i kopalem z żywic różnych liściastych i iglastych drzew z Ameryki Środkowej. Australijscy Aborygeni okadzali dymem z liści eukaliptusa czy kory sandałowca australijskiego, choć w ich rytuałach nie zawsze musiało chodzić o zapach, na co wskazują ślady obrzędu sprzed 12 tysięcy lat w jaskini Cloggs w południowo-wschodniej Australii, na terenie zamieszkiwanym przez lud Gunai⁴⁴. Ponieważ temperatura w jaskini jest stabilna, zachowały się w niej pozostałości małych palenisk składających się z patyków z drewna _Casuarina_, pokrytych tłuszczem zwierzęcym. To nie tylko najstarsze drewno Australii, ale i najstarszy ślad jego użycia w ceremonii oraz – dowód na jej długowieczność, ponieważ jeszcze w XIX wieku etnografowie pisali o zwyczaju _mulla-mullung,_ podczas którego szamani Gunai używali ognia i patyków z tłuszczem do leczenia chorych i odegnania złych duchów.
Poza tym, że same drzewa były obiektami kultu i podziwu oraz miejscami spotkań i ceremonii, w drewnie rzeźbiono też wizerunki bóstw, do których wznoszono modły. Możemy jedynie zakładać, że w paleolicie strugano drewniane figurki zwierząt lub ludzi, podobne do tych z kości, gliny lub kamienia, które zachowały się do naszych czasów. Najstarszą drewnianą rzeźbą świata jest znaleziony w 1890 roku w torfowisku szygirskim, na wschodnich stokach Uralu, trzymetrowy (a pierwotnie ponadpięciometrowy) idol sprzed 11,5 tysiąca lat⁴⁵. Jest to zakończony głową totem z modrzewia, pokryty geometrycznymi wzorami i schematycznymi twarzami, które są interpretowane jako podobizny duchów lub bogów. Antropomorficzna figura z Szygiru stanowi dowód, że ludzie w mezolicie mieli nie tylko rozwinięte potrzeby duchowe, ale i poczucie estetyki. I wygląda na to, że były one wyjątkowo uniwersalne, ponieważ kształtem idol przypomina indiańskie totemy, a wzory na nim nawiązują do reliefów na stelach z najstarszej kamiennej budowli świata w Göbekli Tepe w Turcji, z tego samego okresu, oraz dendroglifów wykonanych przez różne inne ludy, u których silna była wiara w drzewa jako pośredników między światem ludzi i duchów.
Wydrapywanie miłosnych akrostychów w korze, które antyczni uważali za romantyczne, a my praktykujemy do dziś, to tylko odprysk o wiele szerszej tradycji, która rozwijała się w wielu kulturach czczących drzewa. Na korę drzew trafiały znaki o znaczeniu kulturotwórczym, czego ślady widać do dziś w Oceanii i Australii. Rdzenni mieszkańcy archipelagu Wysp Chatham w korze wawrzynu nowozelandzkiego (_Corynocarpus laevigatus_) wydrapywali wizerunki zmarłych przodków w pozycji złożenia do grobu, czyli jako kościotrupy z kolanami podciągniętymi pod brodę, oraz otaczającą mieszkańców wysp faunę – zwierzęta, ryby i ptaki. Australijscy Aborygeni od tysięcy lat za pomocą pozostawionych na baobabach wzorów oznaczają krajobraz, opowiadają historie klanowe – nawiązując do mitologii, czyli Czasu Snu – i przedstawiają wondżiny, czyli duchy chmur i deszczu. Australijskie dendroglify na długowiecznych _Adansonia gregorii_ o gładkiej korze są widoczne setki lat dlatego, że są regularnie „odświeżane” – ponownie ryte lub pokrywane farbą, co sprawia, że ich styl z czasem ewoluuje. Dbanie o to, by nie znikły, bierze się z wiary, że wondżiny dają życie, chronią przed suszą i nieurodzajem, gwarantują dobre zbiory i zapewniają trwanie. Ale i tak wysiłek wkładany w ich zachowanie na niewiele się zdaje, gdy drzewa umierają.
Drewniane rzeźby też nie są wieczne. Jeśli nie trafiły do bagien lub egipskich piasków, to szanse, że bez uszczerbku przetrwają więcej niż tysiąc lat, są minimalne. Średniowieczne krucyfiksy, piety, świątki i figury świętych miały szczęście, gdy trafiły na sprzyjające warunki w kościołach, klasztorach czy kryptach. Aby jeszcze wydłużyć ich życie, w muzeach wstawia się je do specjalnych pomieszczeń i stale poddaje konserwującym zabiegom. W archeologii od lat trwa debata na temat tego, czy należy wyjmować z bagien i wód wszystkie drewniane artefakty i wraki, skoro od momentu zetknięcia z powietrzem zaczynają niszczeć⁴⁶. To kolejny „drewniany paradoks”: z jednej strony będziemy mieli coraz więcej dowodów na siłę i znaczenie drewna w przeszłości, skoro wiemy, jak i gdzie go szukać i badać, z drugiej jednak – musimy pamiętać o jego podatności na zniszczenie, zanim zdecydujemy się je wydobyć.
Czy w takim razie epoka kamienia nie powinna być nazywana epoką drewna? Polski filolog klasyczny i historyk kultury Ryszard Gansiniec, chcąc dowartościować ten materiał, zaproponował w 1952 roku, by zamiast o paleolicie mówić o paleoksylu. Termin ten nie zyskał akceptacji i chyba słusznie, bo nie sposób wyznaczyć momentu, kiedy epoka ta przestała istnieć, przecież nadal wykorzystujemy drewno, i to z nie mniejszym rozmachem niż nasi przodkowie. Co więcej, zaczyna wracać nawet tam, skąd zostało wyparte. W XX wieku świat postawił w budownictwie na stal i beton, jednak gdy okazało się, że materiały te mają wiele wad, znów sięgnięto po drewno. W budownictwie zapanował wręcz neoksyl, a promujący go Skandynawowie już wznoszą drewniane osiedla i drapacze chmur⁴⁷. Choć materiałoznawcy wykorzystują najnowsze technologie, sięgają też po stare rozwiązania, jak znana w Japonii od setek lat technika _Shou Sugi Ban,_ polegająca na opalaniu drewna budowlanego, co ma je chronić przed ogniem, wodą, szkodnikami oraz pleśnią i przedłuża jego trwałość. Korzenie tej metody sięgają zresztą pradziejów – 300 tysięcy lat temu stosowali ją neandertalczycy w Schöningen, którzy hartowali w ogniu końcówki swoich oszczepów.
W czasach PRL-u bajkowe przygody pradziejowej rodziny zatytułowane _Między nami jaskiniowcami_ były jedną z ulubionych telewizyjnych kreskówek wielu dzieci. Fred Flintstone pracował w kamieniołomie, wraz z żoną Wilmą i córeczką Pebbles mieszkali w kamiennym domu z kamiennym wyposażeniem i mieli samochód z kołami z kamienia, który napędzano nogami. Co prawda, tu i ówdzie pojawiały się elementy drewniane, lecz w tej parodii współczesności w pradziejowym kostiumie nie zwracało się na nie uwagi. Tym, co miało odróżniać nas od Flintstonów – poza zwierzętami służącymi za różne sprzęty domowe – był właśnie wszechobecny kamień. Taką wizję paleolitu czas skorygować: nie dość, że nasi przodkowie znacznie częściej niż w jaskiniach mieszkali w drewnianych szałasach, to jeszcze zasiadali wokół ognisk, by ciosać, strugać, rzeźbić, pleść i dłubać w zębach drewnianymi drzazgami. Być może, snując opowieści o bogach i duchach żyjących w koronach i korzeniach drzew. Nie mamy pewności, kiedy homininy zaczęły się werbalnie porozumiewać i co przyczyniło się do rozwoju mowy, choć jedna z teorii zakłada, że była ona potrzebna do przekazywania wiedzy na temat technik kamieniarskich i instruowania, jak krok po kroku łupać krzemienie. Niewykluczone jednak, że jeszcze więcej tłumaczenia i objaśnień wymagała nauka oszczepnictwa, fletnerstwa (umiejętności wytwarzania grotów strzał i oszczepów), stolarstwa, plecionkarstwa, ciesiołki, smolarstwa, rzeźbiarstwa, snycerstwa, szkutnictwa, tokarstwa.
Nazwa paleolit dla najstarszych dziejów ludzkości jak na razie nie jest zagrożona, nie należy jednak zapominać, że w cieniu kamienia zawsze było miękkie, pachnące i żyjące drzewo, za którym kryły się zarówno technika, jak myśl i współdziałanie, nie tylko nasze. Zanim zaczęliśmy pisać historię _Homo sapiens_, ktoś inny już budował z drewna domy, konstruował narzędzia, broń i ozdoby, ponieważ umiejętność planowania i używania dostępnych materiałów nie była wyłączną domeną naszego gatunku. Przez długi czas nie byliśmy jedyni. Naszą planetę dzieliliśmy z innymi istotami, które chodziły, myślały i działały równolegle do nas – homininami.PRZYPISY
II. NIE TYLKO KAMIEŃ
43 Arieh Moussaieff i in., _Incensole Acetate: A Novel Neuroprotective Agent Isolated from Boswellia Carterii_, „Journal of Cerebral Blood Flow & Metabolism” 2008, nr 28 (7); https://doi.org/10.1038/jcbfm.2008.28. ↩
44 Bruno David i in., _Archaeological Evidence of an Ethnographically Documented Australian Aboriginal Ritual Dated to the Last Ice Age_, „Nature Human Behaviour” 2024, nr 8, s. 1481–1492; https://www.nature.com/articles/s41562-024-01912-w. ↩
45 Mikhail Zhilin, Svetlana Savchenko, Svend Hansen, Karl-Uwe Heussner, Thomas Terberger, _Early art in the Ural: new research on the wooden sculpture from Shigir_, „Antiquity” 2018, nr 92 (362), s. 334–350; https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/early-art-in-the-urals-new-research-on-the-wooden-sculpture-from-shigir/1EE151AB1E571968B10267E48B78362A. ↩
46 Agnieszka Krzemińska, _Grody, garnki i uczeni_..., dz. cyt., s. 276–307. ↩
47 Marcin Skrzypek, _Lasy domów drapią chmury_, „Polityka” 2024, nr 31 (3474), s. 64; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2264103,1,wiezowce-z-drewna-to-przyszlosc-szwecja-przoduje-japonia-struga-cienko-tylko-polska-wywozi-lasy-do-chin.read. ↩
III. NIE TYLKO MY
1 Morez Jacobs i in., _Wholegenome ancestry of an Old Kingdom Egyptian_, „Nature”, 2 lipca 2025; https://doi.org/10.1038/s41586-025-09195-5. ↩
2 Kevin G. Hatala i in., _Footprint Evidence for Locomotor Diversity and Shared Habitats among Early Pleistocene Hominins_, „Science” 2024, nr 386 (6725), s. 1004–1010; https://www.science.org/doi/10.1126/science.ado5275. ↩
3 Agnieszka Krzemińska, _Archeologia mniemana_, „Polityka” 2023, nr 39, s. 57; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2227544,1,archeologia-wedlug-netflixa-mizeria-uwiodl-mnie-tylko-swiat-oczami-cunk.read. ↩
4 Tom Higham, _Nie tylko Homo sapiens. Nowa historia pochodzenia człowieka_, Warszawa 2024. ↩
5 Zhaoyu Zhu i in., _Hominin Occupation of the Chinese Loess Plateau Since About 2.1 Million Years Ago_, „Nature” 2018, nr 559, s. 608–612; https://www.nature.com/articles/s41586-018-0299-4. ↩
6 Yan Rizal i in., _Last Appearance of Homo erectus at Ngandong, Java, 117,000–108,000 Years Ago_, „Nature” 2020, nr 577, s. 381–385; https://www.nature.com/articles/s41586-019-1863-2. ↩
7 Xijun Ni i in., _Massive cranium from Harbin in northeastern China establishes a new Middle Pleistocene human lineage_, „The Innovation” 2021, nr 2 (3); https://www.cell.com/the-innovation/fulltext/S2666-6758(21)00055-2. ↩
8 Ann Gibbons, _Stunning ‘Dragon Man’ skull may be an elusive Denisovan–or a new species of human_, „Science”, 25 czerwca 2021; https://www.science.org/content/article/stunning-dragon-man-skull-may-be-elusive-denisovan-or-new-species-human#:~:text=Today%2C_the_skull_is_finally,the%20new%20species_Homo_longi. ↩
9 Qiaomei Fu i in., _The proteome of the late Middle Pleistocene Harbin individual_, „Science”, 18 czerwca 2025; https://doi.org/10.1126/science.adu9677. ↩
10 Christopher J. Bae, Xiujie Wu, _Making Sense of Eastern Asian Late Quaternary Hominin Variability_, „Nature Communications” 2024, nr 15 (9479); https://www.nature.com/articles/s41467-024-53918-7. ↩
11 Johannes Krause i in., _The complete mitochondrial DNA genome of an unknown hominin from southern Siberia_, „Nature” 2010, nr 464, s. 894–897; 10.1038/nature08976. ↩
12 Fahu Chen i in., _A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau_, „Nature” 2019, nr 569, s. 409–412; https://www.nature.com/articles/s41586-019-1139-x. ↩
13 David Gokhman i in., _Reconstructing Denisovan Anatomy Using DNA Methylation Maps_, „Cell” 2019, nr 179 (1), s. 180–192; https://www.cell.com/cell/fulltext/S0092-8674(19)30954-7. ↩
14 Claire A. de March i in., _Genetic and functional odorant receptor variation in the Homo lineage_, „iScience” 2023, nr 26; https://www.cell.com/iscience/fulltext/S2589-0042(22)02181-2?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS2589004222021812%3Fshowall%3Dtrue. ↩
15 Vivian Slon, i in., _The genome of the offspring of a Neanderthal mother and a Denisovan father_, „Nature” 2018, nr 561, s. 113–116; https://www.nature.com/articles/s41586-018-0455-x. ↩
16 Emilia Huerta-Sánchez i in., _Altitude Adaptation in Tibetans Caused by Introgression of Denisovan-like DNA_, „Nature” 2014, nr 512, s. 194–197; https://www.nature.com/articles/nature13408. ↩
17 Demeter Fabrice i in., _A Middle Pleistocene Denisovan Molar from the Annamite Chain of Northern Laos_, „Nature Communications” 2022, nr 13 (2557); https://www.nature.com/articles/s41467-022-29923-z. ↩
18 Betty Bonfante i in., _A GWAS in Latin Americans Identifies Novel Face Shape Loci, Implicating VPS13B and a Denisovan Introgressed Region in Facial Variation_, „Science Advances” 2021, nr 7 (6); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.abc6160. ↩
19 Marcin Ryszkiewicz, _Co wiadomo o Homo_, „Polityka” 2021, nr 37 (3329), s. 63; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2133244,1,co-wiadomo-o-homo-jeszcze-wiecej-gatunkow-czlowieka.read. ↩
20 Hugo Zeberg, Svante Pääbo, _The major genetic risk factor for severe COVID-19 is inherited from Neanderthals_, PNAS 2020, nr 117 (29), s. 16172–16175; https://www.nature.com/articles/s41586-020-2818-3. ↩
21 Hugo Zeberg, Svante Pääbo, _A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals_, PNAS 2021, nr 118 (9); https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2026309118. ↩
22 Mercedes Conde-Valverde i in., _The Child Who Lived: Down Syndrome among Neanderthals?_, „Science Advances” 2024, nr 10 (26); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adn9310. ↩
23 Laura Weyrich i in., _Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus_, „Nature” 2017, nr 544 (7650), s. 357–361; https://doi.org/10.1038/nature21674. ↩
24 Lutz Kindler i in., _Large-scale Processing of Within-Bone Nutrients by Neanderthals, 125,000 Years Ago,_ „Science Advances”, 2 lipca 2025; https://doi.org/10.1126/sciadv.adv1257. ↩
25 Agnieszka Krzemińska, _Z miłością, przy kościach_, „Polityka” 2021, nr 30, s. 58; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2126415,1,tajemnice-neandertalczykow.read. ↩
26 Dirk Leder i in., _A 51,000-year-old engraved bone reveals Neanderthals’ capacity for symbolic behaviour_, „Nature Ecology & Evolution” 2021, nr 5, s. 1273–1282; https://www.nature.com/articles/s41559-021-01487-z. ↩
27 Ewelina Krajczyńska-Wujec, _Nowe oblicze znanych artefaktów dzięki tomografii komputerowej_, „Nauka w Polsce”, 4 października 2024; https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C104735%2Cnowe-oblicze-znanych-artefaktow-dzieki-tomografii-komputerowej.html. ↩
28 Izrael Hershhkovitz i in., _A Middle Pleistocene Homo from Nesher Ramla, Israel_, „Science” 2021, nr 372 (6549), s. 1424–1428; https://doi.org/10.1126/science.abh3169. ↩
29 Katerina Harvati i in., _Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia_, „Nature” 2019, nr 571 (7766), s. 500–504; https://www.nature.com/articles/s41586-019-1376-z. ↩
30 Ludovic Slimak i in., _Modern human incursion into Neanderthal territories 54,000 years ago at Mandrin, France_, „Science Advances 2022, nr 8 (6); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.abj9496. ↩
31 Marcin Ryszkiewicz, _Moja grota z kraja_, „Polityka” 2024, nr 14, s. 76; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2250069,1,moja-grota-z-kraja-dlaczego-nasze-relacje-z-neandertalczykami-byly-tak-przelotne.read. ↩
32 Jan Krause i in., „Nature” 2024, nr 615; https://www.nature.com/articles/s41586-024-08420-x. ↩
33 Sriram Sankararaman i in., _The Genomic Landscape of Neanderthal Ancestry in Present-Day Humans_, „Nature” 2014, nr 507, s. 354–357; https://www.nature.com/articles/nature12961; Benjamin Vernot, Joshua M. Akey, _Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes_, „Science” 2014, nr 343, s. 1017–1021; https://www.science.org/doi/10.1126/science.1245938. ↩
34 Rini Pauly i in., „_Enrichment of a Subset of Neanderthal Polymorphisms in Autistic Probands and Siblings_. „Molecular Psychiatry” 2024, nr 29, s. 3452–3461; https://www.nature.com/articles/s41380-024-02593-7#S.embed_link-K.C-B.1-L.4.zw. ↩
35 Agnieszka Krzemińska, _Dowód z czaszki_, „Polityka” 2015, nr 32, s. 62; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1628055,1,jak-sie-kiedys-scigalo-i-karalo-zbrodniarzy.read. ↩
36 Qiaomei Fu i in., _An early modern human from Romania with a recent Neanderthal ancestor_, „Nature” 2015, nr 524 (7564), s. 216–219; https://doi.org/10.1038/nature14558. ↩
37 Martin Petr i in., _The Evolutionary History of Neanderthal and Denisovan Y Chromosomes_, „Science” 2020, nr 369 (6511), s. 1653–1656; https://doi.org/10.1126/science.abb6460. ↩
38 Ludovic Slimak i in., _Long Genetic and Social Isolation in Neanderthals Before Their Extinction_, „Cell Genomics” 2024, nr 4 (9100593); DOI: 10.1016/j.xgen.2024.9100593. ↩
39 Agnieszka Krzemińska, _Homo cooperativus_, „Polityka” 2024, nr 20, s. 58; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2254913,1,homo-cooperativus-czyli-jak-sie-stalismy-zwierzetami-stadnymi-na-pewno-dzieki-chciwosci.read. ↩
40 Sabine Gaudzinski-Windheuser, Lutz Kindler, Katarine MacDonald, Wil Roebroeks, _Hunting and Processing of Straight-Tusked Elephants 125,000 Years Ago: Implications for Neanderthal Behavior_, „Science Advances” 2023, nr 9 (5); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.add8186. ↩
41 Ian Gilligan i in., _Paleolithic eyed needles and the evolution of dress_, „Science Advances” 2024, nr 10 (26); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adp2887. ↩
42 Anneline Pinson i in., _Human TKTL1 Implies Greater Neurogenesis in Frontal Neocortex of Modern Humans Than Neanderthals_, „Science” 2022, nr 377 (6611); https://www.science.org/doi/10.1126/science.abl6422. ↩
43 Liming Li i in. _Recurrent Gene Flow Between Neanderthals and Modern Humans Over the Past 200,000 Years_, „Science” 2024, nr 385 (6705); https://doi.org/10.1126/science.adi1768. ↩
44 Benjamin Vernot i in., _Unearthing Neanderthal Population History Using Nuclear and Mitochondrial DNA from Cave Sediments_, „Science” 2021, nr 372 (6542); https://www.science.org/doi/10.1126/science.abf1667. ↩
45 Hugo Zeberg, Janet Kelso, Svante Pääbo, _The Neandertal Progesterone Receptor_, „Molecular Biology and Evolution” 2020, nr 37 (9), s. 2655–2660; https://academic.oup.com/mbe/article/37/9/2655/5841671?login=false. ↩
46 Laura Sophia Limmer i in., _Differences in childhood stress between Neanderthals and early modern humans as reflected by dental enamel growth disruptions_, „Scientific Reports” 2024, nr 14 (11293); https://www.nature.com/articles/s41598-024-61321-x. ↩
47 Stéphane Mazières i in., _Rapid change in red cell blood group systems after the main Out of Africa of Homo sapiens,_ „Scientific Reports” 2025, nr 15(1597); https://www.nature.com/articles/s41598-024-83023-0. ↩
48 Tom Higham, _Nie tylko Homo sapiens_..., dz. cyt., s. 275–279. ↩
49 L. Li, T.J. Comi, R.F. Bierman, J.M. Akey, _Recurrent Gene Flow Between Neanderthals and..._; https://doi.org/10.1126/science.adi1768. ↩
50 David Reich, _Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy..._, Warszawa 2019. ↩
51 Marcin Ryszkiewicz, _Instytut pamięci genowej_, „Polityka” 2024, nr 5, s. 58; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2242475,1,nasze-genomy-to-skarbnice-zaginionych-swiatow-to-jest-dopiero-bagaz-przeszlosci.read. ↩
52 Úlfur Árnason, Bjorn Hallström, _The reversal of human phylogeny: Homo left Africa as erectus, came back as sapiens sapiens_, „Hereditas” 2020, nr 157 (51); https://hereditasjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s41065-020-00163-9. ↩
53 Sarah A. Tishkoff i in., _Diverse African genomes reveal selection on ancient modern human introgressions in Neanderthals_, „Current Biology” 2023, nr 33 (22), s. 4905–4916; https://www.cell.com/current-biology/abstract/S0960-9822(23)01315-5. ↩
54 Marcin Ryszkiewicz, _Wybacz, Lucy!_, „Polityka” 2024, nr 52/53, s. 88; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2281999,1,wybacz-lucy-nie-ona-byla-pramatka-ludzkosci-byc-moze-nie-byla-nawet-kobieta.read. ↩
55 Durvasula Arun, Sriram Sankararaman, _Recovering Signals of Ghost Archaic Introgression in African Populations_”, „Science Advances” 2020, nr 6 (7); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aax5097. ↩
56 Agnieszka Krzemińska, _Wszyscy jesteśmy MacGyverami_, „Polityka”, 7 stycznia 2023, s. 103; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2195044,1,wszyscy-jestesmy-macgyverami-czyli-sensacyjne-odkrycie-polskich-archeologow.read. ↩
57 Qing Li i in., _Automatic Landmarking Identifies New Loci Associated with Face Morphology and Implicates Neanderthal Introgression in Human Nasal Shape_, „Communications Biology”, nr 6 (481); https://www.nature.com/articles/s42003-023-04838-7. ↩
.
Nasi przodkowie doceniali woń palonych żywic. Aromatycznymi dymami o intensywniejszych zapachach okadzano się w celach kultowych i leczniczych. W woalach zapachów szamani wędrowali między światami i przyzywali duchy przodków, gęste dymy spowijały posągi bogów, symbole religijne i łoża chorych. Karol Marks miał rację, twierdząc, że religia to opium dla ludu, ponieważ unoszące się w świątyniach żywiczne aromaty miały silnie psychoaktywne działanie⁴³. Występujący w dymie kadzidłowca (_Boswellia carterii_) octan incenzolu aktywuje w mózgu kanały jonowe, dzięki czemu zmniejsza stany lękowe i depresyjne. Dym kadzidlany nie tylko rozgrzewa i odpręża, dzięki czemu daje poczucie szczęścia, ale też działa przeciwzapalnie i przyspiesza gojenie ran. Podobne działanie ma mirra – żywica drzew _Commiphora myrrha_. Zapach kadzidła i mirry leczył oraz dawał wrażenie kontaktu z bogami, dlatego stał się nieodzownym elementem ceremonii religijnych, balsamowania ciał oraz składnikiem leków i perfum.
Półwysep Arabski i Afryka Wschodnia, gdzie rosły kadzidłowce i mirrowce, były przez wieki producentami i eksporterami tych cennych substancji, które stamtąd trafiały na Bliski Wschód i do Europy. Daleki Wschód miał swój agar (oud) z kadzidłowca chińskiego (_Aquilaria sinensis_), Nowy Świat pachniał Palo Santo z drzewa _Bursera graveolens_ i kopalem z żywic różnych liściastych i iglastych drzew z Ameryki Środkowej. Australijscy Aborygeni okadzali dymem z liści eukaliptusa czy kory sandałowca australijskiego, choć w ich rytuałach nie zawsze musiało chodzić o zapach, na co wskazują ślady obrzędu sprzed 12 tysięcy lat w jaskini Cloggs w południowo-wschodniej Australii, na terenie zamieszkiwanym przez lud Gunai⁴⁴. Ponieważ temperatura w jaskini jest stabilna, zachowały się w niej pozostałości małych palenisk składających się z patyków z drewna _Casuarina_, pokrytych tłuszczem zwierzęcym. To nie tylko najstarsze drewno Australii, ale i najstarszy ślad jego użycia w ceremonii oraz – dowód na jej długowieczność, ponieważ jeszcze w XIX wieku etnografowie pisali o zwyczaju _mulla-mullung,_ podczas którego szamani Gunai używali ognia i patyków z tłuszczem do leczenia chorych i odegnania złych duchów.
Poza tym, że same drzewa były obiektami kultu i podziwu oraz miejscami spotkań i ceremonii, w drewnie rzeźbiono też wizerunki bóstw, do których wznoszono modły. Możemy jedynie zakładać, że w paleolicie strugano drewniane figurki zwierząt lub ludzi, podobne do tych z kości, gliny lub kamienia, które zachowały się do naszych czasów. Najstarszą drewnianą rzeźbą świata jest znaleziony w 1890 roku w torfowisku szygirskim, na wschodnich stokach Uralu, trzymetrowy (a pierwotnie ponadpięciometrowy) idol sprzed 11,5 tysiąca lat⁴⁵. Jest to zakończony głową totem z modrzewia, pokryty geometrycznymi wzorami i schematycznymi twarzami, które są interpretowane jako podobizny duchów lub bogów. Antropomorficzna figura z Szygiru stanowi dowód, że ludzie w mezolicie mieli nie tylko rozwinięte potrzeby duchowe, ale i poczucie estetyki. I wygląda na to, że były one wyjątkowo uniwersalne, ponieważ kształtem idol przypomina indiańskie totemy, a wzory na nim nawiązują do reliefów na stelach z najstarszej kamiennej budowli świata w Göbekli Tepe w Turcji, z tego samego okresu, oraz dendroglifów wykonanych przez różne inne ludy, u których silna była wiara w drzewa jako pośredników między światem ludzi i duchów.
Wydrapywanie miłosnych akrostychów w korze, które antyczni uważali za romantyczne, a my praktykujemy do dziś, to tylko odprysk o wiele szerszej tradycji, która rozwijała się w wielu kulturach czczących drzewa. Na korę drzew trafiały znaki o znaczeniu kulturotwórczym, czego ślady widać do dziś w Oceanii i Australii. Rdzenni mieszkańcy archipelagu Wysp Chatham w korze wawrzynu nowozelandzkiego (_Corynocarpus laevigatus_) wydrapywali wizerunki zmarłych przodków w pozycji złożenia do grobu, czyli jako kościotrupy z kolanami podciągniętymi pod brodę, oraz otaczającą mieszkańców wysp faunę – zwierzęta, ryby i ptaki. Australijscy Aborygeni od tysięcy lat za pomocą pozostawionych na baobabach wzorów oznaczają krajobraz, opowiadają historie klanowe – nawiązując do mitologii, czyli Czasu Snu – i przedstawiają wondżiny, czyli duchy chmur i deszczu. Australijskie dendroglify na długowiecznych _Adansonia gregorii_ o gładkiej korze są widoczne setki lat dlatego, że są regularnie „odświeżane” – ponownie ryte lub pokrywane farbą, co sprawia, że ich styl z czasem ewoluuje. Dbanie o to, by nie znikły, bierze się z wiary, że wondżiny dają życie, chronią przed suszą i nieurodzajem, gwarantują dobre zbiory i zapewniają trwanie. Ale i tak wysiłek wkładany w ich zachowanie na niewiele się zdaje, gdy drzewa umierają.
Drewniane rzeźby też nie są wieczne. Jeśli nie trafiły do bagien lub egipskich piasków, to szanse, że bez uszczerbku przetrwają więcej niż tysiąc lat, są minimalne. Średniowieczne krucyfiksy, piety, świątki i figury świętych miały szczęście, gdy trafiły na sprzyjające warunki w kościołach, klasztorach czy kryptach. Aby jeszcze wydłużyć ich życie, w muzeach wstawia się je do specjalnych pomieszczeń i stale poddaje konserwującym zabiegom. W archeologii od lat trwa debata na temat tego, czy należy wyjmować z bagien i wód wszystkie drewniane artefakty i wraki, skoro od momentu zetknięcia z powietrzem zaczynają niszczeć⁴⁶. To kolejny „drewniany paradoks”: z jednej strony będziemy mieli coraz więcej dowodów na siłę i znaczenie drewna w przeszłości, skoro wiemy, jak i gdzie go szukać i badać, z drugiej jednak – musimy pamiętać o jego podatności na zniszczenie, zanim zdecydujemy się je wydobyć.
Czy w takim razie epoka kamienia nie powinna być nazywana epoką drewna? Polski filolog klasyczny i historyk kultury Ryszard Gansiniec, chcąc dowartościować ten materiał, zaproponował w 1952 roku, by zamiast o paleolicie mówić o paleoksylu. Termin ten nie zyskał akceptacji i chyba słusznie, bo nie sposób wyznaczyć momentu, kiedy epoka ta przestała istnieć, przecież nadal wykorzystujemy drewno, i to z nie mniejszym rozmachem niż nasi przodkowie. Co więcej, zaczyna wracać nawet tam, skąd zostało wyparte. W XX wieku świat postawił w budownictwie na stal i beton, jednak gdy okazało się, że materiały te mają wiele wad, znów sięgnięto po drewno. W budownictwie zapanował wręcz neoksyl, a promujący go Skandynawowie już wznoszą drewniane osiedla i drapacze chmur⁴⁷. Choć materiałoznawcy wykorzystują najnowsze technologie, sięgają też po stare rozwiązania, jak znana w Japonii od setek lat technika _Shou Sugi Ban,_ polegająca na opalaniu drewna budowlanego, co ma je chronić przed ogniem, wodą, szkodnikami oraz pleśnią i przedłuża jego trwałość. Korzenie tej metody sięgają zresztą pradziejów – 300 tysięcy lat temu stosowali ją neandertalczycy w Schöningen, którzy hartowali w ogniu końcówki swoich oszczepów.
W czasach PRL-u bajkowe przygody pradziejowej rodziny zatytułowane _Między nami jaskiniowcami_ były jedną z ulubionych telewizyjnych kreskówek wielu dzieci. Fred Flintstone pracował w kamieniołomie, wraz z żoną Wilmą i córeczką Pebbles mieszkali w kamiennym domu z kamiennym wyposażeniem i mieli samochód z kołami z kamienia, który napędzano nogami. Co prawda, tu i ówdzie pojawiały się elementy drewniane, lecz w tej parodii współczesności w pradziejowym kostiumie nie zwracało się na nie uwagi. Tym, co miało odróżniać nas od Flintstonów – poza zwierzętami służącymi za różne sprzęty domowe – był właśnie wszechobecny kamień. Taką wizję paleolitu czas skorygować: nie dość, że nasi przodkowie znacznie częściej niż w jaskiniach mieszkali w drewnianych szałasach, to jeszcze zasiadali wokół ognisk, by ciosać, strugać, rzeźbić, pleść i dłubać w zębach drewnianymi drzazgami. Być może, snując opowieści o bogach i duchach żyjących w koronach i korzeniach drzew. Nie mamy pewności, kiedy homininy zaczęły się werbalnie porozumiewać i co przyczyniło się do rozwoju mowy, choć jedna z teorii zakłada, że była ona potrzebna do przekazywania wiedzy na temat technik kamieniarskich i instruowania, jak krok po kroku łupać krzemienie. Niewykluczone jednak, że jeszcze więcej tłumaczenia i objaśnień wymagała nauka oszczepnictwa, fletnerstwa (umiejętności wytwarzania grotów strzał i oszczepów), stolarstwa, plecionkarstwa, ciesiołki, smolarstwa, rzeźbiarstwa, snycerstwa, szkutnictwa, tokarstwa.
Nazwa paleolit dla najstarszych dziejów ludzkości jak na razie nie jest zagrożona, nie należy jednak zapominać, że w cieniu kamienia zawsze było miękkie, pachnące i żyjące drzewo, za którym kryły się zarówno technika, jak myśl i współdziałanie, nie tylko nasze. Zanim zaczęliśmy pisać historię _Homo sapiens_, ktoś inny już budował z drewna domy, konstruował narzędzia, broń i ozdoby, ponieważ umiejętność planowania i używania dostępnych materiałów nie była wyłączną domeną naszego gatunku. Przez długi czas nie byliśmy jedyni. Naszą planetę dzieliliśmy z innymi istotami, które chodziły, myślały i działały równolegle do nas – homininami.PRZYPISY
II. NIE TYLKO KAMIEŃ
43 Arieh Moussaieff i in., _Incensole Acetate: A Novel Neuroprotective Agent Isolated from Boswellia Carterii_, „Journal of Cerebral Blood Flow & Metabolism” 2008, nr 28 (7); https://doi.org/10.1038/jcbfm.2008.28. ↩
44 Bruno David i in., _Archaeological Evidence of an Ethnographically Documented Australian Aboriginal Ritual Dated to the Last Ice Age_, „Nature Human Behaviour” 2024, nr 8, s. 1481–1492; https://www.nature.com/articles/s41562-024-01912-w. ↩
45 Mikhail Zhilin, Svetlana Savchenko, Svend Hansen, Karl-Uwe Heussner, Thomas Terberger, _Early art in the Ural: new research on the wooden sculpture from Shigir_, „Antiquity” 2018, nr 92 (362), s. 334–350; https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/early-art-in-the-urals-new-research-on-the-wooden-sculpture-from-shigir/1EE151AB1E571968B10267E48B78362A. ↩
46 Agnieszka Krzemińska, _Grody, garnki i uczeni_..., dz. cyt., s. 276–307. ↩
47 Marcin Skrzypek, _Lasy domów drapią chmury_, „Polityka” 2024, nr 31 (3474), s. 64; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2264103,1,wiezowce-z-drewna-to-przyszlosc-szwecja-przoduje-japonia-struga-cienko-tylko-polska-wywozi-lasy-do-chin.read. ↩
III. NIE TYLKO MY
1 Morez Jacobs i in., _Wholegenome ancestry of an Old Kingdom Egyptian_, „Nature”, 2 lipca 2025; https://doi.org/10.1038/s41586-025-09195-5. ↩
2 Kevin G. Hatala i in., _Footprint Evidence for Locomotor Diversity and Shared Habitats among Early Pleistocene Hominins_, „Science” 2024, nr 386 (6725), s. 1004–1010; https://www.science.org/doi/10.1126/science.ado5275. ↩
3 Agnieszka Krzemińska, _Archeologia mniemana_, „Polityka” 2023, nr 39, s. 57; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2227544,1,archeologia-wedlug-netflixa-mizeria-uwiodl-mnie-tylko-swiat-oczami-cunk.read. ↩
4 Tom Higham, _Nie tylko Homo sapiens. Nowa historia pochodzenia człowieka_, Warszawa 2024. ↩
5 Zhaoyu Zhu i in., _Hominin Occupation of the Chinese Loess Plateau Since About 2.1 Million Years Ago_, „Nature” 2018, nr 559, s. 608–612; https://www.nature.com/articles/s41586-018-0299-4. ↩
6 Yan Rizal i in., _Last Appearance of Homo erectus at Ngandong, Java, 117,000–108,000 Years Ago_, „Nature” 2020, nr 577, s. 381–385; https://www.nature.com/articles/s41586-019-1863-2. ↩
7 Xijun Ni i in., _Massive cranium from Harbin in northeastern China establishes a new Middle Pleistocene human lineage_, „The Innovation” 2021, nr 2 (3); https://www.cell.com/the-innovation/fulltext/S2666-6758(21)00055-2. ↩
8 Ann Gibbons, _Stunning ‘Dragon Man’ skull may be an elusive Denisovan–or a new species of human_, „Science”, 25 czerwca 2021; https://www.science.org/content/article/stunning-dragon-man-skull-may-be-elusive-denisovan-or-new-species-human#:~:text=Today%2C_the_skull_is_finally,the%20new%20species_Homo_longi. ↩
9 Qiaomei Fu i in., _The proteome of the late Middle Pleistocene Harbin individual_, „Science”, 18 czerwca 2025; https://doi.org/10.1126/science.adu9677. ↩
10 Christopher J. Bae, Xiujie Wu, _Making Sense of Eastern Asian Late Quaternary Hominin Variability_, „Nature Communications” 2024, nr 15 (9479); https://www.nature.com/articles/s41467-024-53918-7. ↩
11 Johannes Krause i in., _The complete mitochondrial DNA genome of an unknown hominin from southern Siberia_, „Nature” 2010, nr 464, s. 894–897; 10.1038/nature08976. ↩
12 Fahu Chen i in., _A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau_, „Nature” 2019, nr 569, s. 409–412; https://www.nature.com/articles/s41586-019-1139-x. ↩
13 David Gokhman i in., _Reconstructing Denisovan Anatomy Using DNA Methylation Maps_, „Cell” 2019, nr 179 (1), s. 180–192; https://www.cell.com/cell/fulltext/S0092-8674(19)30954-7. ↩
14 Claire A. de March i in., _Genetic and functional odorant receptor variation in the Homo lineage_, „iScience” 2023, nr 26; https://www.cell.com/iscience/fulltext/S2589-0042(22)02181-2?_returnURL=https%3A%2F%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS2589004222021812%3Fshowall%3Dtrue. ↩
15 Vivian Slon, i in., _The genome of the offspring of a Neanderthal mother and a Denisovan father_, „Nature” 2018, nr 561, s. 113–116; https://www.nature.com/articles/s41586-018-0455-x. ↩
16 Emilia Huerta-Sánchez i in., _Altitude Adaptation in Tibetans Caused by Introgression of Denisovan-like DNA_, „Nature” 2014, nr 512, s. 194–197; https://www.nature.com/articles/nature13408. ↩
17 Demeter Fabrice i in., _A Middle Pleistocene Denisovan Molar from the Annamite Chain of Northern Laos_, „Nature Communications” 2022, nr 13 (2557); https://www.nature.com/articles/s41467-022-29923-z. ↩
18 Betty Bonfante i in., _A GWAS in Latin Americans Identifies Novel Face Shape Loci, Implicating VPS13B and a Denisovan Introgressed Region in Facial Variation_, „Science Advances” 2021, nr 7 (6); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.abc6160. ↩
19 Marcin Ryszkiewicz, _Co wiadomo o Homo_, „Polityka” 2021, nr 37 (3329), s. 63; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2133244,1,co-wiadomo-o-homo-jeszcze-wiecej-gatunkow-czlowieka.read. ↩
20 Hugo Zeberg, Svante Pääbo, _The major genetic risk factor for severe COVID-19 is inherited from Neanderthals_, PNAS 2020, nr 117 (29), s. 16172–16175; https://www.nature.com/articles/s41586-020-2818-3. ↩
21 Hugo Zeberg, Svante Pääbo, _A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals_, PNAS 2021, nr 118 (9); https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.2026309118. ↩
22 Mercedes Conde-Valverde i in., _The Child Who Lived: Down Syndrome among Neanderthals?_, „Science Advances” 2024, nr 10 (26); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adn9310. ↩
23 Laura Weyrich i in., _Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus_, „Nature” 2017, nr 544 (7650), s. 357–361; https://doi.org/10.1038/nature21674. ↩
24 Lutz Kindler i in., _Large-scale Processing of Within-Bone Nutrients by Neanderthals, 125,000 Years Ago,_ „Science Advances”, 2 lipca 2025; https://doi.org/10.1126/sciadv.adv1257. ↩
25 Agnieszka Krzemińska, _Z miłością, przy kościach_, „Polityka” 2021, nr 30, s. 58; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2126415,1,tajemnice-neandertalczykow.read. ↩
26 Dirk Leder i in., _A 51,000-year-old engraved bone reveals Neanderthals’ capacity for symbolic behaviour_, „Nature Ecology & Evolution” 2021, nr 5, s. 1273–1282; https://www.nature.com/articles/s41559-021-01487-z. ↩
27 Ewelina Krajczyńska-Wujec, _Nowe oblicze znanych artefaktów dzięki tomografii komputerowej_, „Nauka w Polsce”, 4 października 2024; https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C104735%2Cnowe-oblicze-znanych-artefaktow-dzieki-tomografii-komputerowej.html. ↩
28 Izrael Hershhkovitz i in., _A Middle Pleistocene Homo from Nesher Ramla, Israel_, „Science” 2021, nr 372 (6549), s. 1424–1428; https://doi.org/10.1126/science.abh3169. ↩
29 Katerina Harvati i in., _Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia_, „Nature” 2019, nr 571 (7766), s. 500–504; https://www.nature.com/articles/s41586-019-1376-z. ↩
30 Ludovic Slimak i in., _Modern human incursion into Neanderthal territories 54,000 years ago at Mandrin, France_, „Science Advances 2022, nr 8 (6); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.abj9496. ↩
31 Marcin Ryszkiewicz, _Moja grota z kraja_, „Polityka” 2024, nr 14, s. 76; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2250069,1,moja-grota-z-kraja-dlaczego-nasze-relacje-z-neandertalczykami-byly-tak-przelotne.read. ↩
32 Jan Krause i in., „Nature” 2024, nr 615; https://www.nature.com/articles/s41586-024-08420-x. ↩
33 Sriram Sankararaman i in., _The Genomic Landscape of Neanderthal Ancestry in Present-Day Humans_, „Nature” 2014, nr 507, s. 354–357; https://www.nature.com/articles/nature12961; Benjamin Vernot, Joshua M. Akey, _Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes_, „Science” 2014, nr 343, s. 1017–1021; https://www.science.org/doi/10.1126/science.1245938. ↩
34 Rini Pauly i in., „_Enrichment of a Subset of Neanderthal Polymorphisms in Autistic Probands and Siblings_. „Molecular Psychiatry” 2024, nr 29, s. 3452–3461; https://www.nature.com/articles/s41380-024-02593-7#S.embed_link-K.C-B.1-L.4.zw. ↩
35 Agnieszka Krzemińska, _Dowód z czaszki_, „Polityka” 2015, nr 32, s. 62; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1628055,1,jak-sie-kiedys-scigalo-i-karalo-zbrodniarzy.read. ↩
36 Qiaomei Fu i in., _An early modern human from Romania with a recent Neanderthal ancestor_, „Nature” 2015, nr 524 (7564), s. 216–219; https://doi.org/10.1038/nature14558. ↩
37 Martin Petr i in., _The Evolutionary History of Neanderthal and Denisovan Y Chromosomes_, „Science” 2020, nr 369 (6511), s. 1653–1656; https://doi.org/10.1126/science.abb6460. ↩
38 Ludovic Slimak i in., _Long Genetic and Social Isolation in Neanderthals Before Their Extinction_, „Cell Genomics” 2024, nr 4 (9100593); DOI: 10.1016/j.xgen.2024.9100593. ↩
39 Agnieszka Krzemińska, _Homo cooperativus_, „Polityka” 2024, nr 20, s. 58; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2254913,1,homo-cooperativus-czyli-jak-sie-stalismy-zwierzetami-stadnymi-na-pewno-dzieki-chciwosci.read. ↩
40 Sabine Gaudzinski-Windheuser, Lutz Kindler, Katarine MacDonald, Wil Roebroeks, _Hunting and Processing of Straight-Tusked Elephants 125,000 Years Ago: Implications for Neanderthal Behavior_, „Science Advances” 2023, nr 9 (5); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.add8186. ↩
41 Ian Gilligan i in., _Paleolithic eyed needles and the evolution of dress_, „Science Advances” 2024, nr 10 (26); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adp2887. ↩
42 Anneline Pinson i in., _Human TKTL1 Implies Greater Neurogenesis in Frontal Neocortex of Modern Humans Than Neanderthals_, „Science” 2022, nr 377 (6611); https://www.science.org/doi/10.1126/science.abl6422. ↩
43 Liming Li i in. _Recurrent Gene Flow Between Neanderthals and Modern Humans Over the Past 200,000 Years_, „Science” 2024, nr 385 (6705); https://doi.org/10.1126/science.adi1768. ↩
44 Benjamin Vernot i in., _Unearthing Neanderthal Population History Using Nuclear and Mitochondrial DNA from Cave Sediments_, „Science” 2021, nr 372 (6542); https://www.science.org/doi/10.1126/science.abf1667. ↩
45 Hugo Zeberg, Janet Kelso, Svante Pääbo, _The Neandertal Progesterone Receptor_, „Molecular Biology and Evolution” 2020, nr 37 (9), s. 2655–2660; https://academic.oup.com/mbe/article/37/9/2655/5841671?login=false. ↩
46 Laura Sophia Limmer i in., _Differences in childhood stress between Neanderthals and early modern humans as reflected by dental enamel growth disruptions_, „Scientific Reports” 2024, nr 14 (11293); https://www.nature.com/articles/s41598-024-61321-x. ↩
47 Stéphane Mazières i in., _Rapid change in red cell blood group systems after the main Out of Africa of Homo sapiens,_ „Scientific Reports” 2025, nr 15(1597); https://www.nature.com/articles/s41598-024-83023-0. ↩
48 Tom Higham, _Nie tylko Homo sapiens_..., dz. cyt., s. 275–279. ↩
49 L. Li, T.J. Comi, R.F. Bierman, J.M. Akey, _Recurrent Gene Flow Between Neanderthals and..._; https://doi.org/10.1126/science.adi1768. ↩
50 David Reich, _Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy..._, Warszawa 2019. ↩
51 Marcin Ryszkiewicz, _Instytut pamięci genowej_, „Polityka” 2024, nr 5, s. 58; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2242475,1,nasze-genomy-to-skarbnice-zaginionych-swiatow-to-jest-dopiero-bagaz-przeszlosci.read. ↩
52 Úlfur Árnason, Bjorn Hallström, _The reversal of human phylogeny: Homo left Africa as erectus, came back as sapiens sapiens_, „Hereditas” 2020, nr 157 (51); https://hereditasjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s41065-020-00163-9. ↩
53 Sarah A. Tishkoff i in., _Diverse African genomes reveal selection on ancient modern human introgressions in Neanderthals_, „Current Biology” 2023, nr 33 (22), s. 4905–4916; https://www.cell.com/current-biology/abstract/S0960-9822(23)01315-5. ↩
54 Marcin Ryszkiewicz, _Wybacz, Lucy!_, „Polityka” 2024, nr 52/53, s. 88; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2281999,1,wybacz-lucy-nie-ona-byla-pramatka-ludzkosci-byc-moze-nie-byla-nawet-kobieta.read. ↩
55 Durvasula Arun, Sriram Sankararaman, _Recovering Signals of Ghost Archaic Introgression in African Populations_”, „Science Advances” 2020, nr 6 (7); https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.aax5097. ↩
56 Agnieszka Krzemińska, _Wszyscy jesteśmy MacGyverami_, „Polityka”, 7 stycznia 2023, s. 103; https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/2195044,1,wszyscy-jestesmy-macgyverami-czyli-sensacyjne-odkrycie-polskich-archeologow.read. ↩
57 Qing Li i in., _Automatic Landmarking Identifies New Loci Associated with Face Morphology and Implicates Neanderthal Introgression in Human Nasal Shape_, „Communications Biology”, nr 6 (481); https://www.nature.com/articles/s42003-023-04838-7. ↩
.
więcej..
