Indie. Zarys historii - ebook

PRZEDMOWA

Stało się już tradycją, że na początku kolejnej książki z tej seriiautor przedstawia trudności związane z zadaniem, którego się podjął. W przypadku historii Indii taka uwaga jest szczególnie na miejscu. Dowodem może być niewielka liczba aktualnie dostępnych opracowań syntetycznych w języku francuskim. Zresztą, uznana specjalistka w dziedzinie indologii określiłaniegdyś takie zamierzenie jako „szaleństwo”¹. Intencją mojej wstępnej uwagi jest przede wszystkim usprawiedliwienie ewentualnych niedostatków niniejszego opracowania. Jego głównym celem jest wprowadzenie do historii Indii i zachęta do podjęcia badań na ten temat.

Jak wygląda we Francji stan badań z dziedziny indologii? Francja odegrała przecież rolę prekursora w poznawaniu Indii. Pionierem studiów indyjskich był Francuz, Antoine Hyacinthe Anquetil-Duperron (1731–1805), który po pobycie w Indiach opublikował w 1776 roku pierwszy europejski przekład tekstu upaniszadów (_upaniṣad_) na język francuski. Pierwszą katedrę sanskrytu utworzono w Collège de France w 1814 roku.Nieco później, w latach 1840–1847 ukazały się trzy kolejne tomy przekładu _Bhagawatapurany_ (_Bhāgavata Purāṇa_) dokonanego przez Eugène’a Burnoufa (1801–1852). Warto odnotować, że Société Asiatique, a także Collège de France, École pratique des hautes études, École des hautes études en sciences sociales tudzież Université Paris III czy Paris X (Nanterre) – to główne ośrodki rozwoju studiów indyjskich.

Od czasu pierwszego wydania w 1996 roku tego skromnego opracowania badania nad Indiami i południową Azją były kontynuowane. Wypada tu zaznaczyć wyraźny wzrost liczby publikacji poświęconych państwu liczącemu pod koniec ostatniego tysiąclecia ponad miliard mieszkańców, którego wspaniała cywilizacja, sięgająca trzeciego tysiąclecia p.n.e., należy do najstarszych na świecie. Warto też zasygnalizować, że Indie są jedynym krajem Trzeciego Świata, gdzie ustrój demokracji świeckiej trwa nieprzerwanie od momentu odzyskania niepodległości w 1947 roku.

Relacje między Indiami a Francją datują się od dawnych czasów. Francuzi osiedlili się na terenie Indii w Pondichéry już w 1674 roku, co stanowi początek ich obecności w tym kraju trwającej dwieście osiemdziesiąt dwa lata². Pomimo że ta obecność skurczyła się wkrótce do posiadłości tylko pięciu terytoriów: Pondichéry, Mahé, Yanaon, Karikal i Chandernagor, to dopiero w 1956 roku te sławne „kantory” francuskie zostały przyłączone w sposób pokojowy do młodej republiki indyjskiej. W tym momencie dziejowym ludność zamieszkująca te terytoria mogła dokonać wyboru obywatelstwa, francuskiego lub indyjskiego. W rezultacie wiele tysięcy ludzi wybrało obywatelstwo francuskie. Fenomen indyjski nie ograniczał się tylko do republiki indyjskiej czysubkontynentu indyjskiego. Nie mówiąc już o wpływach historycznych w Azji południowo-wschodniej, duża liczba ludności o pochodzeniu indyjskim znalazła się na terytoriach francuskich – zwłaszcza na wyspie Reunion³, ale również w Afryce wschodniej, na Antylach i na Pacyfiku. Fenomen indyjski jest znaczący z uwagi na swoją różnorodność iprzejawia się aktualnie na całym świecie.

Najstarsze okresy Indii są bardzo trudne do odtworzenia, ponieważ bramiński punkt widzenia, narzucony całemu społeczeństwu, był ahistoryczny. Dlatego też, pomimo bogatych wykopalisk archeologicznych, wyznaczenie dokładnych granic tych okresów nastręcza sporo trudności. A zatem, oprócz cennej pomocy archeologów, musimy koniecznie odwoływać się do historyków grecko-rzymskich bądź chińskich w celu potwierdzenia źródeł bramińskich, buddyjskich i dżinijskich. Cywilizacja starożytnych Indii jest dobrze znana we Francji dzięki specjalistycznym opracowaniom wybitnych uczonych z École française d‘Éxtrême-Orient⁴.

W ostatnich latach wzrosła wyraźnie liczba publikacji na temat Indii i Azji Południowej opracowanych we Francji. Są to zarówno prace naukowe, jak i publikacje przeznaczone dla szerszego kręgu odbiorców (por. _Bibliografia_). Biorąc pod uwagę, że jednym z głównych celów niniejszego zarysu historycznego jest ułatwienie czytelnikom zrozumienia fenomenu indyjskiego, jaki dokonuje się w naszych czasach, istotną sprawą staje się też przybliżenie okresów najnowszej historii Indii.

Uwagi wstępne

Kwestia transkrypcji terminów wschodnich nie została tu przedstawiona w sposób ściśle naukowy⁵. Takie ujęcie tematu byłoby zbyt skomplikowane w odniesieniu do dydaktycznego charakteru tego opracowania. Niemniej, w celu poprawnego odczytania niektórych terminów, wypada podać, zwłaszcza czytelnikowi nieobeznanemu z językami wschodnimi, kilka wskazówek:

j = dż/dź

ch = cz/ć

W tym miejscu chciałbym też podziękować pp. Rémiemu Hafizowi, Xavierowi Iqbâlowi i Juliette Marîam Tâj za wnikliwe przejrzenie rękopisu mojej pracy.

------------------------------------------------------------------------

PRZYPISY:

1 Madeleine Biardeau_, L’hindouisme. Antropologie d’une civilisation,_ Paris, Flammarion, 1981, s. 7.

2 Zob. J. Weber (red.) _Compagnie et comptoirs, l’Inde des Français, XVII-XIX siècle_. Société française d’histoire d’outre-mer, 1991. Przedmowa

3 Zob. Ch. Ghasarian_, Honneur, chance et destin: la culture indienne à la Reunion_, Paris, L’Harmattan, 1992_._

4 Zob. Bibliografia, prace S. Lévi, L. Renou, J. Filliozat etc.

5 Zasady spolszczania wyrazów sanskryckich (i palijskich) można znaleźć w czasopiśmie „Studia Indologiczne” 1/1994 i 5/1998 (zob. _www.orient.uw.edu.pl/studiaindologiczne_). – przyp. red. nauk.ROZDZIAŁ I
INDIE STAROŻYTNE

I. Okres prehistoryczny

1. CYWILIZACJA DOLINY INDUSU. – Ta cywilizacja rozprzestrzeniła się na ogromnym terytorium obejmującym całą dolinę Indusu oraz część Gudżaratu. Istniały też osady na terenie obecnego Iranu i na granicy afgańsko-uzbeckiej. Jedną z najbardziej wyrazistych cech tej cywilizacji stanowi jednolitość kultury materialnej. Dwa główne miasta, Mohendżo Daro i Harappa składały się z dwóch części: miasta górnego, czyli cytadeli, oraz miasta dolnego. W Mohendżo Daro, najlepiej zachowanym z miast, odkryto na terenie cytadeli „wielką łaźnię”, prostokątny basen otoczony galeriami. Dwa symetryczne biegi schodów prowadziły do basenu, którego szczelność zapewniały cegły spojone bituminem. Woda dopływała z pobliskiej studni, a odpływ ścieków uchodził kanałem o wysoko podpartym sklepieniu¹.

Miasto dolne odznaczało się regularnym układem ulic o kierunku północ-południe i wschód-zachód oraz zwartą zabudową. W strefie rezydencjonalnej domy różniły się

wielkością powierzchni od 50 do 120 m². Na piętro prowadziły schody wewnętrzne. Niektóre domy miały własne studnie, inne były zaopatrywane przez studnie publiczne. Domybyły wyposażone w łazienki, skąd zużytą wodę odprowadzano rynnami do ścieków rynsztokowych na ulicy.

Żadnego z budynków w Mohendżo Daro czy w Harappie nie można uznać za świątynię lub pałac. Żadne ślady nie wskazują na dominację klasy królów czy kapłanów. Najczęściej spotykany w książkach wizerunek przedstawia brodatego mężczyznę z włosami uczesanymi z przedziałkiem, ubranego w szatę ozdobioną motywami trefli. Ta statuetka uznawana jest – bez podania przekonywującego argumentu – za wyobrażenie króla-kapłana Mohendżo Daro.

Odkryto również liczne pieczęcie ze steatytu, z czego ponad 1200 w samym Mohendżo Daro. Te pieczęcie opatrzone są krótką inskrypcją wykonaną pismem piktograficznym złożonym z ok. 450 znaków. Pismo to nie zostało jednoznacznie odczytane do dnia dzisiejszego, zakłada się jednak, że reprezentuje ono język predrawidyjski². Jedna z pieczęci przedstawia mężczyznę siedzącego w pozycji jogina, w otoczeniu zwierząt, co zostało zinterpretowane jako wyobrażenie jakiegoś proto-Śiwy jako „pana zwierząt” (_paśupati_).

Niektóre budowle zdają się świadczyć o znaczeniu aktywności gospodarczej. Wyroby ceramiczne mają charakter użytkowy. Styl zdobienia naczyń jest stereotypowy. Terakotowe figurki są za to bardziej zróżnicowane: niektóre przedstawiają kobiety w trakcie porodu albo wykonujące czynności domowe. Odkryto tysiące figurek byków zaprzężonych do wozów. Metal używany był do wyrobu oręża, a także do wytwarzania przedmiotów codziennego użytku (brzytwa). Najbardziej znana figurka z brązu pochodząca z Mohendżo Daro przedstawia tancerkę, niewątpliwie jednak jest to wizerunek prostytutki świątynnej. Z braku dokumentów trudno jest poznać podstawy ekonomiczne i handlowe cywilizacji Indusu. Dane paleobotaniczne pozwalają stwierdzić, że w okresie neolitycznym występują ślady roślin zbożowych – pszenicy i jęczmienia. Później, w drugim tysiącleciu, przeważają nowe gatunki, takie jak ryż, sorgo i proso.

Kres cywilizacji doliny Indusu, który nastąpił ok. 1800 roku p.n.e.,był przypuszczalnie spowodowany najazdem plemion z północnego zachodu, co uznaje się za pierwszą falę napływu Ariów. Badania prowadzone w Azji Centralnej udowodniły, że między tymi obszarami geograficznymi nawiązały się silne kontakty. O ile kultura harappańska wywarła duży wpływ na regiony położone między Azją Centralną a równiną Gangesu, o tyle pozostaje sprawą dyskusyjną, czy ona sama ulegała wpływowi kultur tych obszarów. Na przykład, gospodarka w dolinie Indusu, polegająca na uprawie zbóż ozimych i nawadnianiu gleby przez wylewy rzeki, mogła zostać stopniowo zmieniona przez wprowadzenie ryżu, który wymagał innych technik irygacyjnych, czy sorga, które potrzebuje rozległych terenów. Cywilizacja Indusu ukształtowana w ciągłości tradycji wiosek Beludżystanu ustąpiła w ten sposób miejsca specyfice regionów.

2. EKSPANSJA ARIÓW, OKRES WEDYJSKI. – Najstarszym źródłem literatury indyjskiej jest _Rygweda_ (_Ṛgveda_), ułożona w sanskrycie³, powstała w 2. połowie II tysiąclecia. Ten święty tekst dostarcza wskazówek na temat organizacji życia Ariów, natomiast wzmianki historyczne występują częściej w tekstach nowszych, np. w puranach⁴. Ariowie byli koczownikami, utrzymywali się z hodowli bydła, ale nie stronili od rolnictwa. Ich najazd na Indie ok. 2000 r. p.n.e. zbiega się z wyprawami innych ludów indoeuropejskich na Europę. Stopniowy podbój Indii można prześledzić na podstawie rozmaitych dokumentów historycznych, które im późniejsze, tym bardziej odnoszą się do terytoriów usytuowanych na Wschodzie.

Ustalenie porządku chronologicznego pozostaje sprawa nierealną, natomiast Wedy⁵ umożliwiają poznanie podstaw wedyjskiej kultury Ariów. W tamtych czasach Ariowie nie podporządkowali sobie jeszcze całkowicie ludności północnych Indii, ich ośrodkiem pozostawały bowiem tereny pomiędzy rzeką Jamuną a rzeką Satledż, a także w górnym biegu Saraswati. Rzekę Ganges wymieniono tylko jeden raz. W Wedach znajdujemy wzmianki o wrogach Ariów, nazywanych tu Dasami (Dāsa), czyli niewolnikami. Opisuje się ich jako osobników o ciemnej skórze, w których upatrywano wcześniej Drawidów. Tak czy inaczej, w Wedach zabrania się ich dowolnego zabijania.

Pod względem politycznym Ariowie tworzyli monarchie plemienne. Na czele takiej monarchii stał radża (_rājā_) – termin ten spokrewniony jest z łacińskim rex. Radża nie sprawował władzy absolutnej, lecz dzielił ją z dwiema radami plemiennymi, sabha i samiti. Te terminy powtarzają się często w tekstach, ale niełatwo uchwycić dzielącą je różnicę. Na wybór króla musiały wyrazić zgodę obie rady. Istniały również republiki plemienne, w których władzę sprawowała rada plemienna. Radży towarzyszył generał (_senāni_) i wielki kapłan (_purohita_), który składanymi przez siebie ofiarami zapewniał dobrobyt plemienia i zwycięstwo w przypadku wojny. Zdaje się, że purohita odprawiał również rytuały magiczne.

Jedyny radża wymieniony z imienia w Rygwedzie to Sudas (Sudās), król Bharatów, plemienia osiadłego w górnym biegu Saraswati. Opisany jest tam jako zwycięzca koalicji dziesięciu królów. Najpotężniejszym z nich miał być Puru (Pūru). Potem kontrolę nad terytorium Bharatów przejęło nowe plemię – Kuru. W ich genealogii Sudas i Puru występują jako przodkowie, co wskazywałoby, że po klęsce jednego z plemion oba te plemiona połączyły się. Najstarsze hymny wspominają o podziale społecznym między kszatrami (_kṣatra_), szlachtą, a wiś (viś), ludem, zwykłymi współplemieńcami.

W okresie wedyjskim ukształtował się w społeczności Ariów podział na cztery grupy: _bramini_ (_brāhmaṇa_, kapłani), _kszatrijowie_ (_kṣatriya_, wojownicy), wajśj_owie_ (_vaiśya_, chłopi) oraz _siudrowie_ (_śūdra_, słudzy). Przypuszcza się, że te grupy, zwane _warnami_⁶ (_varṇa_ = „kolor” w sanskrycie) utworzyły się w wyniku kontaktu Ariów z plemionami tubylczymi. Rodzina stanowiła podstawową komórkę społeczną. Wioskę opisywano raczej jako zjednoczenie rodoweniż zjednoczenie terytorialne. Rodzina reprezentowała typ patriarchalny i patrylinearny. Kobieta była podporządkowana mężczyźnie, a małżeństwo było monogamiczne i nierozerwalne.

Gospodarka Ariów była mieszanego typu – pasterska i rolnicza; hodowla bydła miała duże znaczenie. Gospodarz zanosił modły o powiększenie liczby bydła; wojownik oczekiwał zwierzęcia pociągowego jako wynagrodzenia. Bydło miało swoją wartość, zwłaszcza krowa stanowiła środek płatniczy. Koń, podobnie jak bydło, miał również wielkie znaczenie, służył głównie dla celów wojskowych, o czym wzmiankuje opis dwukołowego wozu ciągniętego przez konia prowadzonego przez dwóch żołnierzy. Kozy i barany dostarczały wełny. Wzmianki dotyczące rolnictwa są rzadkie; jak się zdaje, ta działalność uznawana była za plebejską. Archeolodzy indyjscy odkopali osady w Hastināpurze, Ahicchatrze i Kausāmbī, które datują się na okres między 900 a 600 rokiem p.n.e. HastinŚpura została zniszczona przez powodzie; odkryto tam szarą ceramikę malowaną, resztki wyrobów z miedzi oraz pozostałości mieszkań zbudowanych z cegły⁷.

3. RELIGA WEDYJSKA. – Religia wedyjska to przede wszystkim religia społeczna, a nie religia indywidualna. Chłopiec w wieku 7 lat, wychowywany do tego czasu przez kobiety w gineceum, zostawał poddany inicjacji (upanayana) i od tej chwili uczył się powinności religijnych. Wyznaczony mistrz wprowadzał go w tajniki rytuałów, kazał nieustannie powtarzać formuły modlitewne, zaznajamiał z mitami wyjaśniającymi rytuały. W wieku 17 lat, opanowawszy już wiedzę religijną (veda), młodzieniec mógł wstąpić w związek małżeński. Dziewczynki nie przechodziły procesu inicjacji i nauki i w rezultacie nie znały tekstów Wed.

Religia domowa zawierała pewną liczbę rytuałów obowiązkowych, na przykład _agnihotrę_, czyli codzienną ofiarę polegającą na wylewaniu mleka (ze świeżego udoju) przed świtem i o zachodzie słońca. _Agnihotra_ prezentuje w sposób idealny podstawową relację między człowiekiem, bogami i wszechświatem, opartą na wzajemnej wymianie. Wszystkie inne formy ofiar były – do pewnego stopnia – objaśnieniami do _agnihotry_. Ofiary zwierzęce, a niekiedy i ludzkie – teksty wedyjskie nie pozostawiają w tej kwestii wątpliwości – były uśmiercane, a ich ciała, przyrządzane wedle ścisłych reguł, konsumowali wyznawcy. W ofierze składano jednocześnie produkty roślinne, istniała też pewna grupa rytuałów polegająca na konsumpcji świętego napoju, _somy_. Obecnie uważa się, że był to rodzaj narkotyku halucynogennego otrzymywanego z określonego gatunku grzybów. Picie _somy_ umożliwiało dostęp do wyższego poznania, które, jak się wydaje, było przeznaczone tylko dla wąskiego kręgu wtajemniczonych.

Stosownie do podziału funkcji na użytek ówczesnych Indoeuropejczyków, w panteonie wedyjskim zasiadali trzej wielcy bogowie: Mitra, Waruna (Varuṇa) i Indra. _Wedy_ prezentują bogów, którzy podobnie jak ludzie tworzą swoiste społeczeństwo. Najwyższą władzę sprawują Mitra i Waruna. Pierwszy symbolizuje przymierze między bogami a ludźmi, drugi – karę wymierzaną tym wszystkim, którzy łamią to przymierze. Najwyższym bogom towarzyszą Arjaman (Aryaman) i Bhaga. W porządku kosmicznym Mitra czuwa nad światłem i ruchem słońca, a Waruna strzeże nocy. Indra pełni funkcję opiekuna wojowników. Ale jego najważniejszą rolą jest utrzymanie porządku Wszechświata i bezlitosna eliminacja wszystkiego, co by zagrażało temu porządkowi. Bogowie odpowiedzialni za dobrobyt i przyrost bogactw zajmują w _Wedach_ trzeciorzędne miejsca. Są powiązani ze światłem, podobnie jak bliźnięta Aświnowie (Aśvin), rycerze nieba, którzy ukazują się o świcie⁸.

4. OKRES POWEDYJSKI. – Teksty późniejsze od _Wed_, epopeje, a zwłaszcza _purany_ dostarczają zdecydowanie więcej informacji historycznych, jakkolwiek nie sposób ich dzisiaj zakwestionować lub potwierdzić. Początkowo uważano, że jedna z tych głównych epopei, _Mahabharata_ (_Mahābhārata_), zredagowana w okresie między Maurjami (IV–III wiek p.n.e.) a Guptami (IV–V wiek), odnosi się do wydarzeń z 3102 roku p.n.e. Jednak bardziej prawdopodobne byłoby wskazanie na początek IX wieku p.n.e. W tych czasach ośrodek życia politycznego i kulturalnego przeniósł się na terytorium Doabu nad Gangesem i stolicy plemienia Kuru – Hastinapury lub Asandiwat (Āsandīvat). Ariowie posuwali się na wschód i zakładali swoje królestwa na terenie Kosali, na wschód od Doabu i w Kasi (Kāśī), w regionie Waranasi (Vārāṇaī; Benares). Kosala było królestwem Ramy (Rāma), bohatera drugiej wielkiej epopei – _Ramajany_ (Rāmāyaṇa). Materiały źródłowe wykazują jednak pewne rozbieżności, ponieważ według najstarszego z nich, Rama był królem Waranasi (Benares).

Innym ważnym królestwem była Wideha. Jeden z _brahmanów_, tekstów uważanych za kontynuację _Wed_, zawiera opowieść o bogu ognia Agni, który podpalił ziemię aż do rzeki Sadanira (Sadānīrā) (Gandak). Żaden z Ariów nie ośmielił się przekroczyć tej rzeki, dopóki bóg nie oczyści jej drugiego brzegu. Ale bóg Agni zwrócił się do jednego z wodzów Ariów, Widehy Mathawy (Videha Māthava), aby ten przewiózł go na drugi brzeg. W ten sposób kraj Widehy został „zarianizowany”, zanim otrzymał imię swego kolonizatora. Ta legenda ma duże znaczenie, ponieważ stanowi jedyne ówczesne źródło nawiązujące do kolonizacji dokonywanej przez Ariów. Dżanaka (Janaka), król Widehy, teść Ramy, jest w tej epopei opisany jako opiekun ascetów głoszących nowe doktryny mistyczne _upaniszadów_ (_upaniṣad_)⁹. Na południe od Widehy znajduje się region znany pod nazwą Magadha, rządzony wówczas przez plemiona Ariów odszczepieńców, którzy nie praktykowali rytuałów wedyjskich.

Kultura okresu powedyjskiego wykazuje szereg zmian w porównaniu z okresem _Wed_. W odniesieniu do polityki rzadko już natrafiamy na wzmianki o radach plemiennych. Samowładztwu królewskiemu sprzeciwili się bramini. Plemiona stopniowo rozpadały się,ustępując miejsca królestwom zakładanym na nowych zasadach. Pojawiła się nowa kategoria społeczna – dworzanie, do których zaliczali się: _purohita_ (wielki kapłan), generał (_senānī_, _senāpati_), szambelan, minister (_mantrin_) i inni. Ten okres charakteryzuje się też znaczącym rozwojem kultu ofiarniczego pozostającego w ścisłym związku z władzą królewską. Najbardziej znaną z tych ofiar jest ofiara konia (aś_vamedha_). Koń przeznaczony na ofiarę może przemieszczać się na dowolnym terenie przez okres jednego roku, pod nadzorem starannie dobranych wojowników. Wodzowie bądź królowie terytoriów, przez które przebiega koń, muszą złożyć hołd władcy lub podjąć walkę. Jeżeli koń nie zostanie schwytany przez jednego z nich, zostaje doprowadzony do stolicy i tu pod koniec roku złożony w ofierze.

II. Najazdy i odnowa religijna

1. PERSOWIE I GRECY W INDIACH. – Pierwsza cenna data w historii Indii to 326 rok p.n.e., kiedy Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) dotarł nad Indus. Wiadomo też, że imperium Achemenidów rozciągało się aż po zachodnie prowincje Indii. Za panowania Dariusza I (521– 485 p.n.e.) Persowie zawładnęli Pendżabem i Sindem, które utworzyły dwudziestą satrapię. W 517 roku p.n.e. Grek Skylaks z Karyandy (522– 486) badał bieg Indusu od miejsca, gdzie rzeka staje się żeglowna, aż do jej ujścia, a następnie odkrywał drogę morską przez Morze Czerwone aż do Egiptu. W jakiś czas później Ktezjasz z Knidos (415–397) zainteresował się gatunkami fauny i flory oraz produktami tego kraju, nie odróżniając jednak rzeczywistości od mitów¹⁰.

Niektóre źródła indyjskie wspominają o Grekach, których określają od IV wieku p.n.e. terminem _jawana_ (_yavana_) pochodzącym od perskiego _yauna_, czyli „z Jonii”. W starym tekście znanym jako _Prawa Manu_ (_Manusmṛti_), często zresztą przerabianym, którego ostatnia wersja pochodzi z początku nowej ery, Greków uważa się za _kszatrijów_, a zatem wojowników, ze względu na ich waleczność, pomimo ich „nieczystości” związanej z niewyznawaniem religii bramińskiej.

2. NARODZINY BUDDYZMU. – Pojawienie się Persów w Indiach być może miało pewne konsekwencje religijne, mianowicie początki buddyzmu i dżinizmu zbiegają się z reformą podjętą przez Zoroastra. ?ródła buddyjskie i dżinijskie nie pozwalają ustalić dokładnych dat tych wydarzeń. _Nirwana_¹¹ Buddy miałaby nastąpić w 543 roku p.n.e. według źródeł syngaleskich, jednak bardziej prawdopodobny wydaje się rok 478 p.n.e., z kolei „wyzwolenie” Mahawiry, twórcy dżinizmu, jest związane z rokiem 468. Zbieżność tych doniosłych wydarzeń wskazuje, że braminizm przeżywał poważny kryzys.

Przyszły Budda (Buddha) urodził się około połowy VI lub V wieku p.n.e. w plemieniu Siakjów (Śākya) sprawujących władzę w państwie, którego stolicą było Kapilawastu. Zachowały się pozostałości tego miastausytuowanego 225 km na północ od Benaresu, na pograniczu indyjsko-nepalskim. Wywodził się z rodu Gautama z kasty _kszatrijów_. Powodowany smutkiem egzystencji opuścił rodzinę i rozpoczął wędrowne życie ascety. Zgłębiając problem cierpienia i śmierci, doznał „przebudzenia” (_bodhi_) i stał się Przebudzonym (_buddha_). Swoje pierwsze kazanie wygłosił w gaju na północ od Benaresu (dzisiaj Sarnath) w obecności pięciu ascetów, którzy zostali jego pierwszymi uczniami. Kazania Buddy głoszone podczas jego wędrówek w dorzeczu Gangesu przysporzyły mu wielu wyznawców i zwolenników. Zmarł w podeszłym wieku 80 lat w Kusinagara (Kasiana północny wschód od Gorakpuru) około 480 roku p.n.e.

Pierwotną doktrynę Buddy można poznać, zestawiając różne wersje jego kazań (_sūtra_). Główną ideą jest przeświadczenie, że wszystkie istoty żywe podlegają nieustannej wędrówce z jednej formy istnienia do drugiej, przechodząc przez różne stany, w zależności od swoich wcześniejszych uczynków. Ten ostatni punkt stanowi zasadnicze novum: odrodzenie w stanie niższym (jako zwierzę) lub najwyższym (bóg) jest uwarunkowane moralnością. Pierwotna doktryna zawiera się w „czterech świętych (szlachetnych) Prawdach”, które Budda wyłożył w swoim pierwszym kazaniu; są to: Prawda o cierpieniu, Prawda o przyczynie cierpienia, Prawda o uwolnieniu się od cierpienia i Prawda o drodze prowadzącej do uwolnienia się od cierpienia. Prawdziwy uczeń Buddy to mnich wiodący surowe życie wędrownego ascety. O ile życie mnichów zostało wkrótce ujęte w szczegółowe przepisy, o tyle kult Buddy rozwijał się stopniowo, koncentrując się wokół przypuszczalnych szczątków jego ciała, przedmiotów należących do niego, a później wokół „kopców” (_stūpa_), które je zawierały. Na początku ery chrześcijańskiej, pod wpływem kultury helleńskiej zaczęto rzeźbić posągi i płaskorzeźby wyobrażające Buddę, zwłaszcza w regionie Kabulu (Gandhara).

3. NARODZINY DŻINIZMU. – Wardhamana urodził się w VI wieku p.n.e. na południe od Biharu. Znany również pod przydomkiem Mahawiry (Mahāvīra), jest założycielem dżinizmu (lub dżainizmu), którego nazwa pochodzi od słowa _dżina_ (_jina_) – „zwycięzca”, za jakiego uchodził w opinii swoich uczniów. Jego życiorys ma wiele punktów wspólnych z biografią Buddy. Wardhamana urodził się w książęcym rodzie z kasty kszatrijów, był spokrewniony przez matkę z dynastią Liczczhawi (Licchavi). W wieku 30 lat, po śmierci rodziców rozdał swoje dobra i zaczął wieść życie wędrownego ascety na terenie dorzecza Gangesu. W wieku 72 lat osiągnął stan _nirwany_, w Pawie (Pāvā), w pobliżu dzisiejszej Patny.

Mahawira jest ostatnim z grupy dwudziestu czterech _tirthankarów_ (_tīrthaṃkara_) – „tych, którzy torują drogę przez bród”,czyli proroków, którzy uwolnili się od łańcucha ponownych narodzin. Doktryna ta zakłada specyficzną kulturę, właściwą dżinistom, zawierającą kosmogonię, fizykę, logikę etc. Wyzwolenie uzależnione jest od widzenia (_darśana_), wiedzy (_jñāna_) i właściwego postępowania (_cāritra_). To ostatnie polega na okazywaniu szacunku wobecwszystkich żywych istot, owego sławnego zakazu krzywdzenia (_ahiṃsā_), które dla Gandhiego stało się podstawą jego idei niestosowania przemocy.

4. ALEKSANDER WIELKI I HELLENIZACJA WSCHODU. – W 330 roku p.n.e. Aleksander Wielki wyprawił się przeciwko Dariuszowi III (pan. 336–330 p.n.e.), ostatniemu władcy z dynastii Achemenidów. Po długich walkach na terytorium Baktrii Aleksander przekroczył góry Hindukusz, a wiosną 326 roku p.n.e. dotarł nad Indus. Podporządkował sobie króla Taksili, Omfisa (w sanskrycie Ambhi), a potem Porusa (Paurava), króla Pendżabu. Aleksander chciał posuwać się dalej, ale w pobliżu rzeki Hyfasis (Beas) wojsko odmówiło mu posłuszeństwa. W pobliżu delty Indusu armia podzieliła się na dwie części. Jedna powróciła do Mezopotamii drogą morską, zaś Aleksander z resztą armii wrócił drogą lądową, posuwając się wzdłuż wybrzeża.

W Indiach Aleksander pozostawił swoje garnizony oraz mianował satrapów, którzy mieli zarządzać nowymi prowincjami. Po jego śmierci w 323 roku p.n.e. wybuchły na tych terenach bunty i w 317 roku ostatni generał Aleksandra, Eudemus, został zmuszony do opuszczenia regionu. Najważniejszym skutkiem wyprawy Aleksandra było założenie kolonii greckich w północno-zachodnich Indiach. Siedemdziesiąt lat później język grecki był jeszcze znaczącym językiem w tym regionie, o czym świadczą inskrypcje cesarza Asioki. Wycofanie się Aleksandra z Indii miało brzemienne skutki polityczne.

III. Maurjowie

1. CZANDRAGUPTA MAURJA, ZAŁOŻYCIEL DYNASTII. – Plutarch w swoich pismach wspominał, że niejaki Sandrokottos radził Aleksandrowi, aby ten dotarł do Gangesu i zaatakował ostatniego władcę z dynastii Nandów, który miał bardzo złą opinię. Sandrokottos zaś to nikt inny jak Czandragupta Maurja (Candragupta Maurya). To wydarzenie, które miało miejsce pomiędzy 324 a 313 rokiem p.n.e., było początkiem założenia pierwszego potężnego imperium indyjskiego w czasach starożytnych. Według źródeł indyjskich doradcą Czandragupty był bramin Kautilja (Kauṭilya, znany także jako Cānakya lub Viṣṇugupta). Prawdopodobnie to on był prawdziwym zarządcą imperium. Przypisuje się mu traktat polityczny _Arthasiastra_ (Arthaśāstra), który dostarcza cennych informacji na temat tego państwa i jego administracji¹².

Administracja imperium Maurjów opierała się na scentralizowanej biurokracji, która kontrolowała życie gospodarcze, a dysponując służbami śledczymi,informowała władcę o działalności wszystkich grup społecznych. Oficjalnym językiem imperium był sanskryt. Władca rezydował w ogromnym pałacu, żył jednak w ciągłym lęku przed ewentualnymi mordercami. Stolicą imperium była Pataliputra (Pāṭaliputra), wielkie i piękne miasto, otoczone drewnianymi obwarowaniami, a zarządzała nim rada miejska złożona z trzydziestu członków odpowiedzialnych za sprawy gospodarcze i społeczne.

2. ASIOKA I ROZKWIT IMPERIUM. – Wedle tradycji dżinijskiej Czandragupta po konwersji na dżinizm abdykował i wstąpił do klasztoru. Rządy po nim przejął syn Bindusara (Bindusāra), a następnie ok. 269 roku p.n.e. po krótkim okresie bezkrólewia syn tego ostatniego, Asioka (Aśoka). Okres panowania Asioki jest wyjątkowo dobrze znany, a to dzięki inskrypcjom tego cesarza stanowiącym najstarsze pisane dokumenty indyjskie o znaczeniu historycznym. Edykty Asioki, teksty ryte na kamieniu, były rozsyłane na cztery strony cesarstwa. Być może, wzorem poprzednika z dynastii Achemenidów, Asioka zawarł w edyktach oficjalne oświadczenia o charakterze politycznym oraz rozporządzenia kierowane do urzędników i poddanych¹³.

Te wyjątkowe źródła ukazują, że w polityce cesarstwa nastąpiła ok. 257 roku p.n.e. wyraźna zmiana. Najprawdopodobniej była ona związana z nawróceniem się cesarza na buddyzm. Jeden z edyktów informuje, że po zdobyciu Kalingi „Miły Bogom” zaczął przestrzegać dharmy, a ten termin oznaczał w tym przypadku doktrynę buddyjską. Cesarz zakazywał zabijać, zobowiązywał też poddanych do wzajemnego wybaczania win. Wojnę zaczepną powinna zastępować dharma. Cesarz głosił, że w ten sposób odniósł już wiele zwycięstw i ma nadzieję na „przemianę” całego społeczeństwa. Było rzeczą oczywistą, że Asioka nie zrezygnował ze swoich ambicji ekspansjonistycznych, ale zamierzał je zharmonizować z postawą moralną buddyzmu. W odniesieniu do spraw wewnętrznych reforma wprowadzała złagodzenie metod rządzenia. Cesarz głosił, że traktuje poddanych jak własne dzieci i jest rzecznikiem niestosowania przemocy (_ahiṃsā_). Ofiary ze zwierząt zostały zakazane, a w stolicy ubój zwierząt na cele żywnościowe był ściśle uregulowany. Wyprawy na polowania zostały zastąpione przez pielgrzymki do świętych miejsc buddyzmu. Tradycja buddyjska głosi, że Asioka zniósł stosowanie tortur, ale z innych źródeł wiadomo, że kara śmierci została utrzymana. Wprowadzono wiele ulepszeń w kwestii poruszania się po kraju i w rolnictwie. Chcąc wprowadzić w życie te wszystkie reformy, Asioka powołał specjalną grupę urzędników, _dharma mahamatrów_ (dharmamahāmātra), czyli „tych, którzy pozostają na służbie dharmy”. Podlegali oni bezpośrednio cesarzowi, a ich służba polegała na obserwacji tego, co dzieje się w prowincjach.

Asioka, jakkolwiek buddysta, nie był jednak metafizykiem. Termin _nirwana_ nie jest wymieniany w jego edyktach, natomiast pojawia się tam pojęcie nieba. Dlatego też _dharma_, oficjalnie głoszona przez cesarza, była w istocie rzeczy systemem etycznym opartym na wierzeniach głównych religii istniejących w cesarstwie i skonstruowanym w ten sposób, żeby popierać pokojową współegzystencję na tym i na tamtym świecie. W polityce religijnej cesarz prezentował ugodowość i głosił, że należy odnosić się z szacunkiem do każdej religii. Za jego panowania buddyzm stał się religią światową. Według tradycji buddyjskiej zwołano wielki sobór do Pataliputry, na którym ustalono kanon tekstów buddyjskich, spisanych w języku _pali_¹⁴, a misjonarze zostali rozesłani na całe Indie i poza granice imperium. ?ródła donoszą, że to syn lub brat Asioki, Mahendra (Mahinda), miał nawrócić na buddyzm Dewanampiję (Devānampiya), króla Cejlonu¹⁵.

Śmierć starego cesarza, która nastąpiła ok. 232 roku p.n.e., wywołała wojnę o tron pomiędzy jego synami. Zarządcy prowincji, zazwyczaj członkowie cesarskiej rodziny, skorzystali z okazji i ogłosili niezależność swoich terytoriów. Następcy Asioki nie dorównywali mu potęgą i stąd niewiele mamy informacji na ich temat.

IV. Wielkie najazdy i Kuszanowie

1. KRÓLESTWO SIUNGÓW. – Maurjowie zachowali władzę jeszcze przez pięćdziesiąt lat. Około 187 roku p.n.e. bramin Puszjamitra Siunga (Puṣyamitra Śuṅga), generał ostatniego Maurji, Bryhadrathy (Bṙhadratha), przejął władzę w wyniku rewolucji pałacowej (panował w latach 187–151 p.n.e.). Był on ortodoksyjnym wyznawcą hinduizmu, przywrócił dawne wedyjskie ofiary, w tym ofiarę konia. Królestwo Siungów nie było państwem scentralizowanym, jak za Maurjów, lecz raczej państwem, które można by określić jako feudalne. Głównym ośrodkiem była Widisia (Vidiśā) we wschodniej części Malwy (Māvā). Posiadłości znajdujące się pod bezpośrednią kontrolą króla były otoczone przez większe lub mniejsze państwa pozostające w rozmaitej zależności, zaś ich autonomię mógł potwierdzać fakt, że niektóre z nich biły własną monetę. Imiona kolejnych władców królestwa Siungów przetrwały w _puranach_.

Ten model polityczny zadomowił się w Indiach na długi okres czasu.Historię Indii po okresie Maurjów naznaczają nieustanne walki o władzę w różnych regionach. Indie utraciły swoją jedność na prawie dwa tysiące lat.

2. NAJAZDY I KRÓLESTWA GRECKO-BAKTRYJSKIE. – Połowa III wieku p.n.e. – połowa I wieku p.n.e. to okres nowych najazdów, które doprowadziły do tego, że zachodnia część obecnego Pakistanu, podobnie jak Mala, Saurashtra, większa część Uttar Pradesz oraz Radżastanu znalazły się pod rządami obcych władców. Pierwszego najazdu dokonali Grecy z Baktrii. W połowie III wieku p.n.e. Diodot, zarządca prowincji, ogłosił niezależność względem Seleucydów i przyjął tytuł króla. Antioch III Wielki (223–187 p.n.e.) zawarł pakt z Eutydemosem, królem Baktrii, i wyprawił się do Indii (208–206 p.n.e.). Na początku II wieku p.n.e. Demetrios, syn Eutydemosa, skierował swoje wojska ku Indiom. On i jego następcy zajęli znaczną część dorzecza Indusu i terytorium Pendżabu, dokonywali także zbrojnych wypadów w dolinę Gangesu.

Jedna z takich ekspedycji dotarła do Pataliputry. Potomkowie Eutydemosa sprawowali rządy w licznych małych królestwach. Na monetach z tego okresu figurują napisy greckie z jednej strony i napisy w prakrycie (_prākṙta_)¹⁶ z drugiej strony. W źródłach buddyjskich znajduje się wzmianka, że jeden z tych królów, Menander (panował w latach 163–150 p.n.e.), był patronem mnicha-filozofa Nagaseny (Nāgasena). Menander prawdopodobnie przeszedł na buddyzm. Królestwa grecko-baktryjskie nie przetrwały długo. W 2. połowie II wieku Baktrię podbili Partowie.

W obliczu migracyjnych wędrówek koczowniczych plemion Jüe-czy (Yuezhi) Scytowie, znani w Indiach jako Siakowie, zaatakowali Partów w Iranie i Greków w Indiach. W połowie I wieku przetrwało w Indiach jeszcze kilku pomniejszych władców greckich. Scytowie dotarli do Mathury i aż do końca I wieku jeden z rodów królewskich noszący imiona irańskie i znany pod nazwą rodu Pahlawów kontrolował północno-zachodnią część Indii. Święty Tomasz przybył do Indii za rządów Gundaforosa (Gondophernes, 19– 45 n.e.), jednego z tych królów¹⁷. Królestwo Pahlawów zostało ostatecznie podbite przez Jüe-czy, lud indoeuropejski używający języka irańskiego, wymieniany w kronikach chińskich.

3. KUSZANOWIE. – W Baktrii Jüe-czy (Yuezhi) tworzyli niezależne plemiona, aż do chwili, kiedy Kudżula Kadphises z plemienia Kuszanów (Kuṣāṅa) połączył te plemiona i wyprawił je w kierunku subkontynentu. Około połowy I wieku jego syn Wima Kadphises objął kontrolę nad północno-zachodnimi Indiami, przyjmując tytuł sarwa-logiswara (sanskr. _sarvalokeśvara_, „pan całego świata”). Z kolei jego syn i następca, Kaniszka (Kaniṣka, 120–144?) rządził już rozległym cesarstwem rozciągającym się od Azji centralnej do Benaresu. Nosił indyjski tytuł maharadży (mahārājā, „wielki król”), irański „króla królów” i chiński „syna Niebios”.

Kaniszka uchodził za wielkiego protektora buddyzmu i to za jego czasów ta religia zaczęła się rozpowszechniać w Azji centralnej, a potem na Dalekim Wschodzie. Odnosił się też z szacunkiem do innych religii, w tym zoroastryzmu, mitraizmu czy religii greckiej. Stolicą jego imperium była Puruszapura (Puru·apura), dzisiejszy Peszawar. Jego panowanie rozciągało się na obszar dorzeczy Tarimu, Indusu i sporej części dorzecza Gangesu, aż do Benaresu. W imperium Kuszanów nastąpił znaczny rozwój sztuk pięknych, zwłaszcza rzeźby posągowej, na co wskazują dzieła dwóch szkół, z Gandhary i Mathury. Zmierzch tego imperium nastąpił wraz z objęciem rządów przez Huwiszkę (Huvi·ka, 162–185?), syna i następcę cesarza Kaniszki.

Sasanidzi odebrali Azję centralną Kuszanom, a w późniejszym okresie cesarz Wasudewa (Vāsudeva, panował ok. 185– 220?) został pokonany przez Szapura I, co doprowadziło do podziału imperium. Małe dynastie kuszańskie przetrwały w górach Hindukuszu aż do IV wieku ery chrześcijańskiej; z czasem zostały zdetronizowane przez nowy najazd plemion Jüe-czy.

V. Guptowie i ostatnie królestwa hinduskie

Niewiele da się powiedzieć o historii Indii północnych po upadku Kuszanów. Około III wieku północna część Indii była, jak się zdaje, podzielona pomiędzy małe królestwa, na których czele stali władcy będący zhinduizowanymi potomkami najeźdźców z poprzednich stuleci.

1. CZANDRAGUPTA I ZAŁOŻENIE IMPERIUM. – W 320 roku rządy objął nowy Czandragupta (Candragupta). Wstąpienie na tron zawdzięczał częściowo małżeństwu z księżniczką Kumaradewi (Kumāradevī) z plemienia Liczczhawi. Wydarzenie to musiało mieć duże znaczenie, skoro wybito specjalne monety, ażeby je upamiętnić. Przypuszcza się, że Liczczhawi wykorzystali fakt nieobecności silnej władzy centralnej, co umożliwiło im ustanowienie nowego królestwa. Królestwo Czandragupty I obejmowało Magadhę i Kosalę.

Za czasów jego następcy, Samudragupty (335–376), miasto Pataliputra stało się na nowo stolicą wielkiego imperium rozciągającego się od Assamu do Pendżabu. Wkrótce okazało się, że nowy władca zamierza odtworzyć imperium Maurjów. Swoją potęgę militarną Samudragupta skierował przeciwko Siakom, którzy od dwóch stuleci rządzili w Gudżaracie i Malwie. Rezultat tych wojen jest niepewny, niewykluczone że Samudragupta został pokonany.

Indie starożytne

2. CZANDRAGUPTA II (376–415) I ROZKWIT IMPERIUM. – Dopiero synowi i spadkobiercy Samudragupty, Czandragupcie II, udało się pokonać Siaków. Nastąpiło to po 388 roku. W ten sposób cesarz objął swym panowaniem całe Indie północne, z wyjątkiem północno-zachodnich, a potem rozciągnął swoją władzę na ogromną część Dekanu. Stolicą państwa ustanowił Udżdżajini (Ujjayinī). Za jego czasów kultura starożytnych Indii osiągnęła najwyższy poziom. Czandragupta, noszący również tytuł _Wikramaditja_ (Vikramāditya, „słońce bohaterstwa”), jest – według legendy – założycielem nowego kalendarza, rozpoczynającego się w rzeczywistości w 58 roku p.n.e., tzw. ery Wikramy, stanowiącej jeden z najważniejszych systemów datowania indyjskiego i używanej do dziś w północnych Indiach. Na okres panowania tego cesarza przypada też twórczość Kalidasy (Kālidāsa), wielkiego poety i dramaturga indyjskiego. Jego dzieła wiernie odtwarzają ideały hinduskie, ich zasady i etykę, mogą też stanowić wzór literackiej doskonałości.

O pomyślnej sytuacji imperium zaświadczają zapiski chińskiego mnicha Fa Hsiena (Faxian), który przebywał w Indiach (ok. 399–410) w celu uzyskania kopii autentycznych tekstów buddyjskich¹⁸. Zauważa on, że przestępstwa zdarzają się tu rzadko, a administracja dobrze działa. Imperium składało się z wielu prowincji podzielonych na dystrykty, te zaś na okręgi. Dobrobyt zapewniała głównie przedsiębiorczość prywatna. Istniały zrzeszenia (gildie), które zajmowały się tworzeniem i utrzymywaniem świątyń, fundacji charytatywnych i kulturalnych, wyrobem dzieł sztuki, a także zarządzaniem instytucjami porównywalnymi do banków.

Fa Hsien pisze dalej, że ludzie szacowni byli wegetarianami, zaś niższe kasty i niedotykalni nie stronili od mięsa. Guptowie, jako ortodoksyjni hinduiści, wyznawcy wisznuizmu, praktykowali rytualne składanie wedyjskich ofiar.

3. NAJAZD HUNÓW HEFTALITÓW I ROZPAD IMPERIUM. – W 415 roku, po śmierci Czandragupty II rządy objął jego syn Kumaragupta I (Kumāragupta, 415–455). Za jego panowania w Indiach pojawili się Hunowie. Lista następców Kumaragupty nie jest zbyt klarowna, niemniej wiadomo, że po nim władzę objął syn i zarazem generał armii, Skandagupta. Bhanugupta (Bhānugupta alias Bālāditya) został pokonany w bitwie pod Eran (510 rok) przez Toramanę, wodza Heftalitów. Toramana objął swym panowaniem region Pendżabu, Kaszmiru i Radżastanu. Hsiuen Tsang (Xuanzang), pielgrzym chiński z VII wieku, określał go jako prześladowcę buddyzmu. Syn Toramany, Mihirakula, ok. 515 roku przejął władzę i ustanowił stolicę w Sakala (Sialkot); został on pokonany ok. 533 roku przez króla Mandasoru (zach. Malwa), Jasiodharmana (Yaśodharman). Dzięki temu zwycięstwu Hunowie zostali całkowicie wyparci z Indii.

Ciągłe najazdy powodowały stopniowy upadek imperium Guptów, które ok. 550 roku przestało istnieć. Młodsza linia tej dynastii rządziła jeszcze Magadhą do VIII wieku. W 672 roku najpotężniejszym królem w „Krainie Środka” (Madhyadeśa) był Aditjasena (Ādityasena), który odprawił ofiarę konia. Inne części imperium stały się niezależnymi królestwami, jak np. królestwo Maitraków na terytorium Gudżaratu.

4. HARSZA, KONTYNUATOR I DYNASTIE NASTĘPNE. – W basenie utworzonym przez rzeki Satledż i Jamunę król Thanesaru, Prabhakarawardhana (Prabhākaravardhana), umocnił swoje wpływy,dokonując zwycięskich wypadów przeciwko Hunom. On sam należał do rodu Puszjabhutich (Puṣyabhūti), natomiast jego matka była księżniczką z rodu Guptów. Po śmierci tego króla jego syn i następca, Radżjawardhana (Rājyavardhana), zmierzył się zbrojnie zSiasianką (Śaśāṅka), władcą królestwa Gauda, i poległ zdradziecko zabity. Z kolei Grahawarman, władca Kanaudż (Kanyākubja), szwagier Harszy, poległ w bitwie z królem Malwy. W tej sytuacji władcą obu królestw, Thaneswaru i Kanaudż, został w 606 roku Harsza (Harṣa), drugi syn Prabhakarawardhany. Objał tron, mając 16 lat i podczas swoich rządów, które trwały czterdzieści jeden lat, udało mu się częściowo odtworzyć imperium Guptów. Podporządkował sobie całe północne Indie, od Gudżaratu do Bengalu. Jednak na obszarze Dekanu jego usiłowania okazały się bezowocne. Harsza nieustannie przemierzał swoje cesarstwo, osobiście sprawując nad nim kontrolę. Nic zatem dziwnego, że kiedy umarł bezpotomnie, imperium wkrótce się rozpadło.

Pielgrzym Hsiuen Tsang zauważył, że buddyzm przeżywał w królestwie Harszy rozkwit, a sam władca uległ wpływom tej religii pod koniec swego panowania, aczkolwiek widoczne też były pewne oznaki przyszłego schyłku buddyzmu. W hinduizmie natomiast pojawiły się nowe praktyki, w tym kulty tantryczne¹⁹ oraz _sati_, zwyczaj, zgodnie z którym wdowa poświęca swoje życie na stosie ofiarnym zmarłego męża. Pielgrzym Hsiuen Tsang nadmienia jeszcze, że został dwukrotnie napadnięty przez rozbójników na terytorium posiadłości Harszy.

Po śmierci Harszy nastąpiły niekończące się wojny pomiędzy rywalizującymi ze sobą dynastiami. Druga dynastia Guptów przeżyła pewne odrodzenie: król Aditjasena Gupta, najbardziej znaczący władca w 2. połowie VII wieku był ostatnim, który odprawił ofiarę konia. W następnym okresie, od VIII do X wieku dwie wielkie dynastie, Palowie (Pāla) z Bengalu i Gurdżara-Pratiharowie z Kanjakubdży (Kanaudż), podzieliły się władzą nad północnymi Indiami. Potęga Palów osiągnęła swój szczyt w czasach panowania króla Dharmapali (ok. 770–821). Za jego rządów nastąpiło odrodzenie buddyzmu, powstał sławny klasztor-uniwersytet Wikramaśila (Vikramaśīla), zostały też nawiązane bliskie kontakty kulturalne z Tybetem. W VIII–IX wieku dynastia Gurdżara-Pratiharów (Gurjara-Pratihāra), pochodząca najprawdopodobniej z Radżastanu, przejęła władzę nad północnymi Indiami. Oparli się zwycięsko najazdowi Arabów na Sind w 712 roku. Pod koniec VIII wieku ich władza rozciągała się od Radżastanu po Kanaudż. W późniejszym okresie dwaj potężni władcy, Mihira Bhodża (Bhoja, 836–885) i Mahendrapala (Mahendrapāla, 885–910) rozszerzyli swe królestwo dalej na wschód, pokonując władców z dynastii Palów.

5. SYTUACJA POLITYCZNA W INDIACH POŁUDNIOWYCH. – Po załamaniu się potęgi Guptów w północnych Indiach kultura hinduska zaczęła przeżywać rozkwit w Indiach południowych. W połowie VI wieku na północy Dekanu doszła do władzy dynastia Czalukjów (Cālukya), a ich stolicą zostało Watapi (Vātāpi) na terytorium Majsuru (Mysore). Najpotężniejszy z monarchów, Pulakesin II (Pulakeśin, 609–642) oparł się wojskom Harszy, ale został pobity (642) przez Narasimhawarmana (Narasiṃhavarman, ok. 625–645), króla z rodu Pallawów z Kańczi (Kāñcī). Pallawowie, rządzący od IV wieku, wsławili się jako wielcy budowniczowie świątyń. Popierali także rozwój instytucji aryjskich na południu. Ich królestwo przetrwało do IX wieku, a potem zostało podbite przez królów z dynastii Czolów (Cola) z Tańdżawuru (Tanjore). Odrodzenie królestwa Czolów zapewniło półwyspowi indyjskiemu prawie trzy wieki pokojowej egzystencji. Towarzyszył jej rozkwit życia kulturalnego i społecznego.

Najświetniejszy okres ich rządów przypada na czasy Radżaradży I (Rājarāja, 985–1014) i Radżendry I (Rājendra, 1014–1042). Pierwszy podbił Cejlon, drugi zaś wysłał ekspedycję morską, która zakończyła się częściowym zajęciem Birmy, Malezji i Sumatry. W końcu XI wieku Czolowie zostali wypędzeni z Cejlonu, a władca Maduraj odzyskał niepodległość. Czolom udało się jednak utrzymać swoje zwierzchnictwo w środkowej części królestwa, w rejonie wokół Kańczi i Tańdżawuru. Stabilizacja polityczna sprzyjała rozwojowi kultury tamilskiej, a liczne inskrypcje świadczą o dobrej sytuacji gospodarczej.

Na uwagę zasługuje administracja królestwa, która opierała się na niezależnych instytucjach lokalnych. Na przykład w Uttaramerur, wiosce zamieszkałej przez braminów, terytorium dzieliło się na 30 sekcji. Każda z nich była administrowana przez radę utworzoną z członków wybieranych drogą losowania. Rada składała się z pięciu komisji, trzy pierwsze zajmowały się sadami, ogrodami, zbiornikami wodnymi i systemem nawadniania, a także rozstrzygały lokalne spory. Członkowie rad nie otrzymywali wynagrodzenia, mogli też zostać usunięci z powodu niewłaściwego postępowania. W XII wieku nastąpił upadek Czolów, ich terytorium podzielili między siebie Hojsalowie z Majsuru i Pandjowie z Maduraj.

------------------------------------------------------------------------

PRZYPISY:

1 Zob. B. Allchin, R. Allchin, _Narodziny cywilizacji indyjskiej_, PWN, Warszawa 1973, s. 348 i nast. – przyp. red. nauk. Indie. Zarys historii

2 Zob. Asko Parpola, „Deciphering the Indus script: Methods and select interpretations”, Keynote address delivered at the 25th Annual South Asia Conference, University of Wisconsin, Madison, Wisconsin, 18–20 October 1996. Center for South Asia, University of Wisconsin-Madison, 1997. Occasional Papers Series, Vol. 2. – przyp. red. nauk.

3 Na określenie języka _Rygwedy_ używa się również terminu „wedyjski”. Termin „sanskryt”, który pojawił się dopiero w V–VI wieku, wszedł w użycie z chwila ujęcia jego zasad w pewien system. Zob. P.S. Filliozat, _Le sanskrit,_ Paris, PUF („Que sais-je?” nr 1416), 1992.

4 Są to teksty o charakterze epickim, skomponowanepomiędzy IV a XIV wiekiem. Opowiadają o początkach ludzkości i historii Indii. Zawierają wszystko to,co Hindus powinien wiedzieć, żeby zachować się właściwie w każdej sytuacji.

5 _Rygweda_ czyli Księga Hymnów, przeł. z sanskrytu A. Langlois_,_ 2e ed. Paris, A. Maisonneure, 1984.

6 Każda _warna_ dzieli się na liczne podgrupy zwanedżati (_jāti_)_._ Są to grupy endogamiczne, o ścisłej hierarchii, odpowiadające terminowi kasta.

Zob. R. Deliège, _Le système des castes_, Paris, PUF („Que sais-je?”, nr 2788), 1993. – Zob. klasyczne opracowanie: L. Dumont, _Homo hierarchicus. System kastowy i jego implikacje_, Nomos, Kraków 2009. – przyp. red. nauk.

7 Zob. B. Allchin, R. Allchin, _Narodziny cywilizacji indyjskiej_, PWN, Warszawa 1973, s. 295 i nast. – przyp. red. nauk.

8 G. Dumézil_, Dieux souverains indo-européens,_ Paris, Gallimard, 1977. – Zob. _Słownik mitologii hinduskiej_, Dialog, Warszawa 1994. – przyp. red. nauk.

9 _Upaniszady,_ wyd. i przeł. pod red. L. Renou, XIX t., 1978–1986, Paris, A. Maisonneuve

10 Zob. Joanna Sachse, „Ź?ródła greckie i rzymskie do dziejów Indii starożytnych”, Meander XXXIV: 8, 1979, s. 393– 405. – przyp. red. nauk.

11 _Nirwana_ (_nirvāṇa_) oznacza zaprzestanie ciągłej wędrówki istot z jednej egzystencji do drugiej. Termin używany zwłaszcza w buddyzmie, określający zbawienie jako wyzwolenie od konieczności bezustannych narodzin i śmierci.

12 Marinette Dambuyant_, Kautiliya. L’Arthashastra, le traité politique de l’Inde ancienne_. Extraits choisis. M. Rivière, 1971. – Zob. Eugeniusz Słuszkiewicz, „Kautilja (Kautalja) – staroindyjski Makiawel”, Przegląd Orientalistyczny 2 (74), 1970, s. 103–117. – przyp. red. nauk.

13 Zob. Jadwiga Makowiecka, _Orędzia króla Asioki_, PWN, Warszawa 1964. – przyp. red. nauk.

14 Spokrewniony z sanskrytem, język _pali_ (_pāli_) pojawił się jeszcze przed III wiekiem p.n.e. Jest to język starych pism buddyzmu południowego, praktykowanego w Sri Lance, Birmie, Laosie, Tajlandii i Kambodży.

15 R. Linga_, Royautés bouddhiques: Asoka et la fonction royale à Ceylan,_ Paris, EHEES, 1979_._

16 Prakryty – języki średnioindyjskie, zaświadczone od pierwszych wiekówpoprzedzających erę chrześcijańską do X wieku, spokrewnione z sanskrytem. – Zob. Marek Mejor, _Sanskryt_. 2. wyd. Dialog, Warszawa 2004, s. 22 i nast. – przyp. red. nauk.

17 Zob. Luiza Rzymowska, _Dzieje Świętego Tomasza Apostoła_, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002. – przyp. red. nauk.

18 Zob. _Zapiski z krajów buddyjskich_, przekł. M.J. Künstler, G. Zduń. Dialog, Warszawa 1997. – przyp. red. nauk.

19 Sanskrycki termin _tantra_ oznacza „osnowę”, a w szerszym znaczeniu „doktrynę”. Stanowi ona zbiór tekstów zawierających naukę rytuałów bądź praktyk opartych na jodze. Ta doktryna o charakterze ezoterycznym dowodzi, że boskość wynika ze związku boga z jego żeńskim odpowiednikiem _siakti,_ co zapewnia jej przejawienie się w kosmosie. Zob. Jean Varenne_, Le Tantrisme. Mythes, rites et métaphysique_, Paris, Albin Michel, 1997. – Zob. także Gavin Flood, _Hinduizm. Wprowadzenie_, Kraków, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008. – przyp. red. nauk.