Izabela i sześć zaginionych koron - ebook

PRO­LOG
1764–1795

22 sierp­nia 1764
49 lat wcze­śniej

Czwo­ro­kątna skrzy­nia, z każ­dej strony okuta po­dwójną bla­chą i że­la­znymi szta­bami, nie rzu­cała się spe­cjal­nie w oczy. Je­dy­nie te cztery po­tężne ry­gle zamka przy­trzy­mu­jące cięż­kie wieko mo­gły su­ge­ro­wać, że nie jest to zwy­kły ku­fer, w któ­rym byle szlach­ciura chowa swoje ro­dowe sre­bra. Ale i tak w każ­dej mie­ści­nie, przez którą prze­jeż­dżali, tłum ga­piów wpa­try­wał się w niego z uwiel­bie­niem i na­dzieją. Ogło­szona z ko­ściel­nych am­bon wieść o wo­zie okry­tym kar­ma­zy­no­wym płót­nem i strze­żo­nym przez do­bo­ro­wych kra­kow­skich gwar­dzi­stów roz­nio­sła się po Pol­sce lo­tem bły­ska­wicy. Zgro­ma­dzona przy trak­tach ga­wiedź stała na bacz­ność, czę­sto w od­święt­nych stro­jach. Pod roz­ło­ży­stymi li­pami, w bra­mach, na roz­sta­jach dróg tło­czyły się całe po­ko­le­nia ro­dzin. Lu­dzie ści­skali w dło­niach zdjęte z głów czapki. Wielu klę­kało i kre­śliło znak krzyża. Łzy pły­nęły im po po­licz­kach, nie ze smutku, a z ra­do­ści i wzru­sze­nia. Ro­zu­mieli, że uczest­ni­czą w czymś wiel­kim i waż­nym. Każdy chciał być świad­kiem wy­da­rze­nia, które ni­gdy wcze­śniej nie było prze­zna­czone dla oczu pro­stego czło­wieka. Wy­czu­wali to ja­koś in­stynk­tow­nie. Mało kto wie­dział, że to, co wła­śnie się dzieje, wy­da­rza się do­piero drugi raz w ciągu ostat­nich sied­miu­set lat.

Ge­ne­rał Piotr Wo­dzicki po­cią­gnął łyk wody z bu­kłaka, po­pra­wił opa­da­jącą na tył wozu czer­woną ma­te­rię, spiął ko­nia i zrów­nał się z woź­nicą.

– Mar­ci­nie, za­trzy­majmy się tu na chwilę, za­nim wje­dziemy do War­szawy. Trzeba spraw­dzić, czy wszystko jest do­brze upięte i go­towe... Pry­mas Łu­bień­ski nie da­ruje nam żad­nych nie­do­cią­gnięć.

– Tak jest, pa­nie ge­ne­rale! – Woź­nica cmok­nął dwa razy, a para gnia­dych koni po­tul­nie za­trzy­mała się na po­bo­czu drogi.

Sze­ściu gwar­dzi­stów ze­sko­czyło ze swo­ich wierz­chow­ców. Za­częli skru­pu­lat­nie spraw­dzać uprzęże, po­pra­wiać sukno na wo­zie i po­le­ro­wać że­la­zną skrzy­nię.

Wo­dzicki sta­nął w cie­niu przy­droż­nej lipy, oparł się o jej pień i spoj­rzał w bez­chmurne niebo.

Wtedy było jed­nak o wiele upal­niej, przy­po­mniał so­bie. Nie pierw­szy raz za­sta­na­wiał się, czy ob­razy, dźwięki i za­pa­chy, ja­kie wią­zał te­raz z elek­cją z ty­siąc sie­dem­set czwar­tego roku, elek­cją Sta­ni­sława Lesz­czyń­skiego, to jego naj­wcze­śniej­sze, dzie­cięce wspo­mnie­nia, czy ra­czej zo­stały one wy­ryte w jego pa­mięci póź­niej, na sku­tek opo­wie­ści jego dziadka. Bo tego, że ka­zał dziad­kowi do znu­dze­nia o tam­tych wy­da­rze­niach opo­wia­dać, był aku­rat pe­wien. Wtedy, w lipcu, lipy brzę­czały ro­jami psz­czół i pach­niały gę­stym mio­dem. Wi­dział sie­bie z dziad­kiem, jak stoją przy dro­dze, przy­pa­tru­jąc się zmie­rza­ją­cym na elek­cję szlach­ci­com, jak że­gnają od­da­la­ją­cego się na ko­niu ojca. Wtedy też wie­ści o wo­zie pod strażą zmie­rza­ją­cym do War­szawy wy­wo­łały ta­kie po­ru­sze­nie. Nie­stety, tam­tego lata nie było mu dane go zo­ba­czyć, a po­dobno prze­jeż­dżał nie­da­leko. Może dla­tego te­raz był tak wy­ro­zu­miały dla urwi­sów ob­le­pia­ją­cych za­przęg w każ­dej wsi. Za­miast ich od­ga­niać, ka­zał roz­da­wać im sło­dy­cze, któ­rych prze­zor­nie spa­ko­wał na drogę cały wo­rek.

– Mo­skali coś nie wi­dać – za­gad­nął woź­nica. – Bę­dzie ze dwa mie­siące, jak wio­złem tędy bi­skupa Soł­tyka na sejm, wtedy było ich tu całe mo­rze. – Sta­nął przy ko­niach, które za­czął te­raz poić.

– Od­su­nęli się na trzy mile od sto­licy. – Ge­ne­rał pa­trzył przed sie­bie, uni­ka­jąc wzroku męż­czy­zny. W końcu ob­cią­gnął mun­dur, splu­nął na buty i wy­do­był z nich blask małą szmatką, którą trzy­mał przy sio­dle.

– Ha! I to ma niby wy­star­czyć, tak?! Wolna elek­cja, psia... – Mar­cin urwał w pół słowa i splu­nął pod nogi. Odło­żył po­idło na wóz, przy­krył je derką i za­czął cze­sać roz­wi­chrzone koń­skie grzywy. Po chwili mil­cze­nia za­py­tał: – A kto te­raz do­wo­dzi ar­mią, ge­ne­rale, jak ode­brano wła­dzę het­ma­nowi Bra­nic­kiemu?

– Nie ode­brano, Mar­ci­nie, nie ode­brano, tylko upo­rząd­ko­wano pewne sprawy, skoro het­man wy­je­chał na Wę­gry. – Męż­czy­zna wsiadł na ko­nia i po­pra­wił przy­piętą do boku sza­blę. Wy­cią­gnął z kie­szeni ze­ga­rek. Do­bie­gało po­łu­dnie.

– Wy­je­chał... ta... – rzu­cił z nie­do­wie­rza­niem woź­nica. Po­kle­pał ko­nie po grzbie­cie i wrzu­cił zgrze­bło do skó­rza­nej sa­kwy przy­cze­pio­nej z boku wozu. – Tak jak wiel­możny pan Ka­rol Ra­dzi­wiłł wy­je­chał na Wo­łosz­czy­znę... za­pro­szony do tego mo­ska­lo­wym ba­gne­tem.

Wo­dzicki wes­tchnął ciężko i otarł pot z czoła. Mar­cina znał od ma­łego. Wie­dział, że choć od lat słu­żył on bi­sku­powi Soł­ty­kowi i wpa­try­wał się w eks­ce­len­cję jak w ob­ra­zek, to był on do­brym czło­wie­kiem i pa­triotą. Za­wsze mógł na nim po­le­gać, więc kiedy tylko pod­skarbi ko­ronny wy­zna­czył Wo­dzic­kiemu tę tajną mi­sję, od razu za­re­ko­men­do­wał on usługi Mar­cina. Mógł być pe­wien tego, że woź­nica do­trzyma ta­jem­nicy, a i wstydu nie przy­nie­sie. A że to, co u niego w gło­wie, to i na ję­zyku, no cóż... Chyba wo­lał tak niż te skryte żmije, które ma­mią czło­wieka mi­łym sło­wem, a po­tem po­tra­fią wbić mu nóż w plecy. Zresztą, gdyby Mar­cin się nie zgo­dził, to i Wo­dzicki mu­siałby od­mó­wić. Miał już swoje lata, na ko­nia wsia­dał co­raz rza­dziej – te­raz bar­dziej przy­da­wał się w szta­bie, nad ma­pami. Ta mi­sja miała być jed­nak uko­ro­no­wa­niem jego żoł­nier­skiej służby.

– Wła­dza w ar­mii nie może na­le­żeć do jed­nego czło­wieka. Źle to się u nas koń­czyło – tłu­ma­czył te­raz cier­pli­wie. – Usta­no­wie­nie Ko­mi­sji Woj­sko­wej Ko­ron­nej to był bar­dzo do­bry ruch. Mu­simy zre­for­mo­wać nasz kraj, ina­czej będą się nami za­ba­wiać, czy to Szwe­dzi, czy Pru­sacy, czy Mo­skale.

– No tak... – Woź­nica kiw­nął głową. – Czyli jed­nak książę Au­gust Czar­to­ry­ski bę­dzie do­wo­dził. To pew­nie za­raz, tak jak Ra­dzi­wiłła, rów­nież het­mana Bra­nic­kiego po­zba­wią urzędu i obejmą jego do­bra se­kwe­strem...

Wo­dzicki już nie od­po­wie­dział, scho­wał tylko ze­ga­rek do kie­szeni mun­duru. Mar­cin tym­cza­sem skoń­czył opo­rzą­dzać ko­nie i wy­tarł ręce w ko­szulę. Wy­cią­gnął z torby dwa ru­miane jabłka, z któ­rych jedno po­dał prze­ło­żo­nemu.

– Pan ge­ne­rał bie­rze, bo za­raz wszyst­kie wy­wiozą do Pe­ters­burga. – Za­to­pił zęby w dru­gim jabłku tak gwał­tow­nie, że sok z niego po­ciekł mu aż po bro­dzie.

Wo­dzicki ener­gicz­nie po­tarł po­da­ro­wany mu owoc o spodnie, aż sprę­ży­sta skórka za­częła lśnić ni­czym ta­fla je­ziora.

– Sza­nuję bar­dzo jego eks­ce­len­cję bi­skupa, ale to, co mówi, mu­sisz dzie­lić na pół... Wszy­scy wie­dzą, że Soł­tyk zwal­cza Czar­to­ry­skich.

– Niech pan ge­ne­rał mówi, co chce. Ja tam swoje wiem. Oby tylko nie wy­brali Po­nia­tow­skiego, bo to tak, jakby samą im­pe­ra­to­rową Ka­ta­rzynę na nasz tron wsa­dzić.

Wo­dzicki wrzu­cił swoje jabłko do sa­kwy, na póź­niej.

– Oj Mar­ci­nie, Mar­ci­nie. – Po­krę­cił głową z dez­apro­batą. – Wła­śnie po to jest elek­cja, na­sza cudna wolna elek­cja. Każdy ma prawo przy­być i za­gło­so­wać. Niech wy­gra naj­lep­szy. A te­raz ru­szajmy, bo jak się spóź­nimy na za­mek, to pry­mas już za­dba o to, by­śmy elek­cji nie do­żyli i wtedy nie prze­ko­namy się, kto bę­dzie kró­lem.

Woź­nica po­ki­wał głową, ale bez prze­ko­na­nia. Zer­k­nął w niebo.

– Z za­chodu nad­ciąga bu­rza. – Wska­zał pal­cem na cięż­kie chmury wi­szące nad ho­ry­zon­tem. – Jedźmy już.

Ge­ne­rał przy­tak­nął, wsiadł na wierz­chowca i ru­szył pierw­szy. Wóz po­cząt­kowo ugrzązł w pia­chu, ale Mar­cin sma­gnął ko­nie ba­tem i koła szybko wró­ciły na ubity trakt. Po bo­kach wozu i za nim kar­nie po­dą­żali gwar­dzi­ści.

Tak jak Wo­dzicki prze­wi­dy­wał, tłum ga­piów prę­żył się i fa­lo­wał wzdłuż ca­łego Kra­kow­skiego Przed­mie­ścia. Jed­nak, o dziwo, to nie wóz i eskor­tu­jąca go grupa byli tu główną atrak­cją, ale war­szaw­scy ma­gnaci szy­ku­jący się na po­lach Woli na elek­cję. Ta zaś miała się roz­po­cząć lada dzień. Re­pre­zen­ta­cyjny trakt sto­licy za­mie­nił się te­raz w ha­ła­śliwy od­pust i świą­teczny jar­mark w jed­nym. Pa­choł­ko­wie ukła­dali pi­ra­midy ekwi­punku i pro­wiantu na skrzy­pią­cych, ple­cio­nych wo­zach. Za­miast wzdłuż traktu prze­miesz­czały się one bar­dziej w po­przek i na ukos. Od sklepu do składu. Woź­nice to­ro­wali so­bie prze­jazd po­krzy­ki­wa­niami. Ko­nie, nie­przy­wy­kłe do ta­kiego zgiełku, co rusz pło­szyły się i par­skały. Drogę blo­ko­wały do­dat­kowo wozy z sia­nem, ar­ty­ści, mu­zycy, tań­czące psy i zwinne małpki. Nikt nie za­mie­rzał prze­pu­ścić tak do­sko­na­łej szansy na za­ro­bek. W naj­bliż­szych dniach drogą tą mieli prze­je­chać wszy­scy za­możni z Rzecz­po­spo­li­tej i Li­twy.

Ge­ne­rał Wo­dzicki i Mar­cin prze­bi­jają się z taj­nym trans­por­tem przez Kra­kow­skie Przed­mie­ście.

Na szczę­ście Mar­cin po­zo­stał tym za­mę­tem nie­wzru­szony – omi­jał ko­lejne prze­szkody i parł do przodu. Gwar­dzi­ści, wi­dząc całe to za­mie­sza­nie, stło­czyli się przy wo­zie, tak że cho­lew­kami bu­tów nie­mal ob­cie­rali się o wiel­kie, drew­niane koła. Co chwilę przy­sta­wali, wi­dząc pę­dzącą z na­prze­ciwka kulę ku­rzu. Z ta­kiej sza­rej chmury pierw­szy wy­ła­niał się za­wsze, uro­czy­ście ubrany, lau­fer, a tuż za nim już cały or­szak ko­lej­nego ary­sto­kraty. Każdą z bo­gato zło­co­nych ka­ret i ber­lin ob­le­piały, ni­czym roje, gro­mady sług i pa­choł­ków. Re­kor­dzi­ści, jak po­li­czył Wo­dzicki, cią­gnęli z sobą na pola elek­cyjne na­wet i osiem­dzie­siąt osób, w tym co naj­mniej czter­dzie­stu asy­sten­tów. Li­czeb­ność świty i jej ekwi­pu­nek – te­raz to one były wy­znacz­ni­kami po­zy­cji i zna­cze­nia.

– Pan pa­trzy, ge­ne­rale! – Woź­nica pu­ścił lejce jedną ręką i wska­zał nią na dwie grupki cho­wa­ją­cych się w bra­mie żoł­nie­rzy, z przy­pię­tymi do bia­łych mun­du­rów biało-czer­wono-zie­lo­nymi ko­kar­dami. – Mi­li­cja Czar­to­ry­skich, na żoł­dzie im­pe­ra­to­ro­wej. Za­miast po­rządku pil­no­wać, to stoją i tylko mury pod­pie­rają.

Wo­dzicki wo­lał jed­nak nie roz­glą­dać się na boki. Z da­leka wi­dział już po­ły­sku­jącą w słońcu sta­tuę króla Zyg­munta. Im bar­dziej zbli­żali się do zamku, tym tłum sta­wał się gęst­szy i bar­dziej ro­ze­dr­gany. Mar­cin po­gwiz­dy­wał pod no­sem i cal po calu po­su­wał wóz do przodu. W końcu do­tarli do Bramy Kra­kow­skiej. Wjazdu pil­no­wali tu żoł­nie­rze w bia­łych mun­du­rach. Ge­ne­rał pod­je­chał do jed­nego z nich.

– Prze­jazd! – krzyk­nął. – Prze­syłka z Kra­kowa dla Jego Eks­ce­len­cji pry­masa Łu­bień­skiego!

Żoł­nierz bez chwili wa­ha­nia od­su­nął się na bok. Ko­nie same ru­szyły do przodu, tak jakby znały ten ce­re­mo­niał i wie­działy, gdzie mają iść. Gdy tylko się za­trzy­mali, gwar­dzi­ści przy­mo­co­wali uzdy do że­la­znych kół w mu­rze i bez słowa za­częli roz­pi­nać pasy przy­trzy­mu­jące skrzy­nię. Czte­rech z nich zła­pało ją za boczne uchwyty i na sy­gnał Wo­dzic­kiego pod­nio­sło ją z wozu.

– Każ na­tych­miast przy­nieść siana i wody dla koni! – rzu­cił Wo­dzicki do sto­ją­cego obok straż­nika.

– Nie sły­szysz, co pan ge­ne­rał mówi? – do­dał Mar­cin, za­nim tam­ten zdą­żył za­re­ago­wać na roz­kaz. Po­tem zszedł z wozu, po­kle­pał czule że­la­zną skrzy­nię i wy­cią­gnął dłoń w kie­runku ge­ne­rała. – Pa­nie ge­ne­rale, nic tu po mnie. Ja swoje za­da­nie wy­ko­na­łem. Po­cze­kam tylko, aż te śla­ma­zary na­poją ko­nie i ru­szam da­lej.

– Wiel­kie dzięki, Mar­ci­nie! Oj­czy­zna ci tego nie za­po­mni. – Wo­dzicki ze­sko­czył z ko­nia i uści­snął po­daną mu dłoń, a drugą ręką po­kle­pał Mar­cina po ra­mie­niu.

– Tego to nie był­bym taki pe­wien, pa­nie ge­ne­rale. Oj, nie! – Woź­nica uśmiech­nął się, jesz­cze raz spoj­rzał na skrzy­nię, mach­nął ręką i już miał wsko­czyć na wóz, ale cof­nął się i znów od­wró­cił do Wo­dzic­kiego. – A pana, ge­ne­rale, to nie za­sta­na­wia? Elek­cja do­piero za parę dni, a nam ka­zali przy­być z trans­por­tem już dziś? – Wpa­try­wał się wprost w oczy prze­ło­żo­nego.

Ten umknął szybko wzro­kiem i tylko wzru­szył ra­mio­nami.

– No tak, tak... – Mar­cin spu­ścił głowę i wsko­czył na wóz.

Je­den z żoł­nie­rzy pod­szedł do nich i zła­pał ko­nia ge­ne­rała za uzdę.

– Jego Eks­ce­len­cja czeka na pana ge­ne­rała w Sali Se­na­tor­skiej. – Stuk­nął ob­ca­sami i ręką wska­zał drogę na zam­kowy dzie­dzi­niec.

Ge­ne­rał mach­nął na gwar­dzi­stów, a ci po­pra­wili chwyt i ru­szyli ze skrzy­nią w kie­runku wej­ścia do za­chod­niego skrzy­dła zamku. Mar­mu­rowe schody do­pro­wa­dziły ich na pierw­sze pię­tro, do Ga­le­rii Warty. Tam na­ka­zano im cze­kać.

Wo­dzicki usiadł na pi­ko­wa­nej, mocno już wy­sie­dzia­nej, ka­na­pie na­prze­ciwko wej­ścia do Sali Se­na­tor­skiej. Wy­pro­sto­wał nogi i roz­ma­so­wał obo­lałe od dłu­giej jazdy ko­lana. Wpa­try­wał się w za­mknięte, zdo­bione zło­tem drzwi. Zdzi­wiło go, że do­stępu do nich strze­gła nie straż mar­szał­kow­ska, a dwóch mi­li­cjan­tów Czar­to­ry­skich. Na pewno jest ku temu ja­kiś ważny po­wód, po­my­ślał.

Gdy opu­ścił go stres zwią­zany z wy­peł­nie­niem tak waż­nej mi­sji, ge­ne­rał po­czuł głód. Przy­po­mniał so­bie, że nie jadł przez cały dzień. Jak na­trętne mu­chy w gło­wie kłę­biły mu się te­raz je­dy­nie my­śli o so­czy­stych scha­bach, sal­ce­so­nach i ozo­rach. Cie­kawe, co po­da­dzą na obiad? Bez­wied­nie ob­li­zał górną wargę. Na szczę­ście pry­mas lu­bił do­brze zjeść.

W po­miesz­cze­niu pa­no­wała upiorna ci­sza, uroz­ma­icana je­dy­nie gra­ją­cymi mar­sza kisz­kami ge­ne­rała i jego pod­ko­mend­nych.

Tylko co pry­mas robi w Sali Se­na­tor­skiej? – za­sta­na­wiał się da­lej Wo­dzicki. Sala była udo­stęp­niana wy­łącz­nie na po­sie­dze­nia se­natu, a to miało roz­po­cząć się do­piero za kilka dni. Oczy­wi­ście, był naj­star­szym rangą se­na­to­rem, ale pra­cami tej izby kie­ro­wał mar­sza­łek wielki ko­ronny. Zresztą, sala była ol­brzy­mia. Nie nada­wała się na ga­bi­net... No chyba, że pry­mas nie był tam sam...

Na­gle drzwi się otwo­rzyły.

– Pro­szę, może pan wejść – po­wie­dział nie­mal szep­tem straż­nik.

Wo­dzicki przy­trzy­mał drzwi i pu­ścił przo­dem gwar­dzi­stów. Szli po­woli, po po­sadzce uło­żo­nej w kształt sza­chow­nicy. Ciężko było im ukryć za­chwyt i cie­ka­wość, z ja­kimi roz­glą­dali się wo­kół. Mniej chyba po­dzi­wiali zło­cone ko­lumny, lu­stra w cięż­kich ra­mach i rzeź­bione głowy or­łów – byli prze­cież sy­nami za­cnych urzęd­ni­ków kra­kow­skich, wiele już wi­dzieli. Tym ra­zem cho­dziło ra­czej o ma­gię sa­mego miej­sca – miej­sca, gdzie król spo­ty­kał się z se­na­to­rami, gdzie za­pa­dały ważne dla kraju de­cy­zje.

Wzdłuż dłu­giej i wy­so­kiej na dwa pię­tra sali cią­gnął się rząd obi­tych czer­woną ma­te­rią fo­teli. Na jej końcu, na trzy­stop­nio­wym pod­wyż­sze­niu, pod bal­da­chi­mem stał tron. Sie­dział na nim ja­kiś słusz­nej po­stury, star­szy męż­czy­zna, oto­czony przez grupkę in­nych osób. Do­piero gdy Wo­dzicki pod­szedł bli­żej, roz­po­znał w nim pry­masa Łu­bień­skiego. Cały w czer­wieni, prze­pa­sany sze­roką, błę­kitną wstęgą z za­wie­szo­nym na niej po­ły­sku­ją­cym Or­de­rem Orła Bia­łego, ge­stem pulch­nej dłoni, ozdo­bio­nej wiel­kim pier­ście­niem o błę­kit­nym oku, zmu­sił zgro­ma­dzone przed nim osoby do roz­stą­pie­nia się.

Sto­ją­cego obok pry­masa wy­so­kiego, szczu­płego męż­czy­znę o dłu­gim, lekko gar­ba­tym no­sie ge­ne­rał roz­po­znał od razu. Był to książę Au­gust Alek­san­der Czar­to­ry­ski, sta­ro­sta ge­ne­ralny, a obec­nie re­gi­men­tarz ge­ne­ralny ar­mii ko­ron­nej. Byli pra­wie rów­no­lat­kami, i na­wet no­mi­na­cje ge­ne­ral­skie do­stali w po­dob­nym cza­sie. Wo­dzicki ucie­szył się na jego wi­dok. Książę Au­gust naj­wy­raź­niej też go po­znał, bo kiw­nął po­ro­zu­mie­waw­czo głową. Obok księ­cia stał inny, sporo młod­szy męż­czy­zna. Cha­rak­te­ry­styczne, czarne, krza­cza­ste brwi, a przede wszyst­kim strój, nie po­zo­sta­wiały wąt­pli­wo­ści. Na mo­dłę hisz­pań­ską, czyli w ka­ftan, ka­mi­zelkę, krót­kie spodnie z poń­czo­chami i kryzę pod szyją, ubie­rał się, i to po­mimo po­wszech­nego obu­rze­nia braci szla­chec­kiej, nie kto inny jak sam Sta­ni­sław An­toni Po­nia­tow­ski, stol­nik li­tew­ski, sio­strze­niec księ­cia Au­gu­sta, i obecny kan­dy­dat do tronu pol­skiego. Za nimi, nieco z boku, stała piękna, młoda dama, która z wy­raźną cie­ka­wo­ścią i uśmie­chem przy­glą­dała się Wo­dzic­kiemu.

– Wa­sza Eks­ce­len­cjo. – Wo­dzicki się ukło­nił.

– Zo­staw­cie skrzy­nię tam, na stole. – Pry­mas wska­zał dło­nią na róg sali.

Gwar­dzi­ści z ulgą od­sta­wili pa­ku­nek na wska­zane miej­sce. Wo­dzicki kiw­nął na nich tylko głową, a ci po­słusz­nie opu­ścili salę, on sam zaś sta­nął tuż przy skrzyni. Zgro­ma­dzeni po­wró­cili do prze­rwa­nej roz­mowy. Po­nia­tow­ski na­chy­lał się nad pry­ma­sem, gdy ten wy­trwale coś mu tłu­ma­czył, mocno przy tym ge­sty­ku­lu­jąc.

Na­gle Łu­bień­ski prze­rwał swoją ty­radę i po­now­nie za­wie­sił wzrok na ge­ne­rale. Po­zo­stali po­szli jego śla­dem.

– No i co, bę­dzie pan tak tu stał? Może pan już iść. Czy czeka pan na uchwałę se­natu w tej spra­wie? – Nie cze­ka­jąc na od­po­wiedź, pry­mas wzniósł tylko oczy ku gó­rze i znów pod­jął prze­rwany wą­tek.

– Wa­sza Eks­ce­len­cjo! Nie­stety, nie mogę uczy­nić za­dość wa­szej proś­bie. Nie wolno mi po­zo­sta­wiać skrzyni bez opieki.

Po tych sło­wach za­pa­dła ci­sza. Łu­bień­ski wsparł się o rękę Sta­ni­sława i z mo­zo­łem, chwie­jąc się, pod­niósł się z tronu.

– Bez opieki? – wy­ce­dził przez zęby. – Czy pan, ge­ne­rale, uważa mnie, ar­cy­bi­skupa gnieź­nień­skiego, pry­masa Pol­ski, naj­wyż­szego rangą se­na­tora Rzecz­po­spo­li­tej, za zło­dzieja? – Każde ze słów wy­po­wia­dał po­woli, jakby wsłu­chi­wał się w echo, któ­rym od­bi­jały się od ścian. Po­czer­wie­niał na twa­rzy, a broda za­częła mu drżeć.

– Eks­ce­len­cjo! Nie śmiał­bym choćby tak po­my­śleć. Je­stem pro­stym żoł­nie­rzem na­szej wspól­nej, uko­cha­nej Rzecz­po­spo­li­tej. Je­dy­nie wy­ko­nuję roz­kazy i prze­strze­gam prawa. Zgod­nie z kon­sty­tu­cją sej­mową...

– A czyje to roz­kazy pan niby wy­peł­niasz? Chyba nie księ­cia Au­gu­sta – prze­rwał mu pry­mas, spo­glą­da­jąc przy tym na Czar­to­ry­skiego – naj­wyż­szego zwierzch­nika woj­ska. Ani nie moje... – Na mo­ment za­wie­sił głos. – In­ter­rexa, peł­nią­cego obo­wiązki króla, do czasu wy­bra­nia mi­ło­ści­wie nam pa­nu­ją­cego. O ja­kim pra­wie śmiesz za­tem mó­wić, skoro to ja te­raz sta­no­wię prawo?

Wzmianka o kon­sty­tu­cji sej­mo­wej, która okre­ślała szcze­gó­łowo po­stę­po­wa­nie z prze­syłką z Kra­kowa, a któ­rej treść za­pro­po­no­wał sej­mowi nie kto inny jak syn obec­nego tu­taj księ­cia Au­gu­sta, mar­sza­łek Adam Czar­to­ry­ski, nie obe­szła pry­masa, ale naj­wy­raź­niej tra­fiła do sa­mego księ­cia.

– Eks­ce­len­cjo, ge­ne­rał Wo­dzicki nie miał nic złego na my­śli. Rę­czę za to. Znam go od lat. A rze­czy­wi­ście kon­sty­tu­cja sej­mowa na­ka­zuje mu strzec skrzyni. Jako żoł­nierz, po­dobny panu ge­ne­ra­łowi, pro­szę, by­śmy nie ka­zali mu ła­mać roz­kazu.

Pry­mas po­czer­wie­niał jesz­cze bar­dziej i za­czął łap­czy­wie ły­kać po­wie­trze, jak ryba wy­cią­gnięta z wody. Nie przy­wykł do tego, by kto­kol­wiek dys­ku­to­wał z jego roz­ka­zami.

– A poza tym, Eks­ce­len­cjo – kon­ty­nu­ował spo­koj­nie książę Au­gust – jak sam mó­wi­łeś, za­leży nam nie­zwy­kle na tym, by ta elek­cja i wszyst­kie zwią­zane z nią pro­ce­dury zo­stały do­cho­wane w naj­mniej­szym szcze­góle, by wro­gie siły nie pró­bo­wały pod­wa­żać wy­niku na­szego wy­boru...

Pry­mas, czy to pod wpły­wem na­głego zmę­cze­nia, czy stresu, czy też słów księ­cia, opadł na tron i za­milkł. Po­gła­skał po dłoni sto­jącą przy nim dziew­czynę i uśmiech­nął się do niej. Ona po­dała mu za­raz kie­lich z czer­wo­nym wi­nem. Wziął łyk i od­dał jej pu­ste już na­czy­nie.

– Pan ge­ne­rał prze­był długą drogę z Kra­kowa, może niech się po­sili i od­pocz­nie? – za­su­ge­ro­wała panna, cały czas świ­dru­jąc Wo­dzic­kiego spoj­rze­niem.

– Iza­belo. – Pry­mas uca­ło­wał dłoń dziew­czyny, ale jego głos znów brzmiał już szorstko. – Sły­sza­łaś prze­cież, co mó­wił książę Au­gust. Nie mo­żemy na­ma­wiać pana ge­ne­rała do zła­ma­nia wy­da­nego mu roz­kazu. Niech za­tem pil­nuje skrzyni, jak mu przy­ka­zano. Niechże nam tylko nie prze­szka­dza, na li­tość bo­ską – mó­wiąc to, na mo­ment pod­niósł ręce do góry. – Mamy masę spraw do omó­wie­nia. Mu­simy przy­go­to­wać two­jego ku­zyna do ko­ro­na­cji... zna­czy się elek­cji – po­pra­wił się na­tych­miast.

Młoda dama znów nie­śmiało uśmiech­nęła się do Wo­dzic­kiego.

Ge­ne­rał ro­zej­rzał się wo­kół, ale przy stole, na któ­rym stała skrzy­nia, nie było żad­nych krze­seł, a je­dy­nie fo­tele se­na­tor­skie. Obiadu to się tu jed­nak nie do­cze­kam – po­my­ślał. A jabłka z sa­kwy nie wy­pa­dało mu wy­cią­gać.

Pry­mas, książę Au­gust i stol­nik Po­nia­tow­ski wró­cili do roz­mowy. Dziew­czyna tym­cza­sem znik­nęła za bocz­nymi drzwiami sali. Po chwili wró­ciła, za nią ma­sze­ro­wał zaś słu­żący ze srebrną tacą, którą ka­zała po­sta­wić na stole. Bez wa­ha­nia usia­dła na jed­nym z fo­teli i po­cią­gnęła Wo­dzic­kiego za rękę, by za­jął miej­sce obok niej. Pry­mas łyp­nął na nich okiem, ale jej uśmiech i gest księ­cia Au­gu­sta, by dać spo­kój, po­mo­gły. Prze­stał zwra­cać na nich uwagę.

– Nie­stety, ni­czego in­nego tu nie mają. – Panna wska­zała na kilka ba­be­czek i kie­lich z wi­nem. – An­toś spro­wa­dził się tu do­piero kilka dni temu. Ale wie pan, pa­nie ge­ne­rale, jak on już tym kró­lem zo­sta­nie, to zro­bimy tu cudną kuch­nię, bę­dziemy urzą­dzać wy­tworne bale i uczty, ale nie ta­kie, wie pan, z tłu­stymi sal­ce­so­nami i ozo­rami. Czas, by Po­lacy za­częli jeść wy­kwint­nie, po fran­cu­sku. Czyż nie bę­dzie fan­ta­stycz­nie?

– O tak... na pewno bę­dzie fan­ta­stycz­nie – przy­tak­nął i skosz­to­wał ba­be­czek, po­pi­ja­jąc je wi­nem.

– Ale ja się nie przed­sta­wi­łam, gapa ze mnie. – Dziew­czyna wstała i dy­gnęła wdzięcz­nie. – Iza­bela Czar­to­ry­ska.

Wo­dzicki nie­mal się nie udła­wił ostat­nim ciast­kiem. Jakże mógł nie po­znać księż­nej Czar­to­ry­skiej, żony mar­szałka Adama Czar­to­ry­skiego! Jesz­cze mie­siąc temu wszy­scy wi­dzieli w nich przy­szłą parę kró­lew­ską. Cie­kawe – po­my­ślał męż­czy­zna, co mu­siało się wy­da­rzyć, że książę Adam tak na­gle zre­zy­gno­wał z kan­dy­do­wa­nia i ustą­pił miej­sca wła­śnie Sta­ni­sła­wowi Po­nia­tow­skiemu. Z tego, co te­raz mó­wiła księżna, wy­ni­kało, że nie ma mię­dzy Czar­to­ry­skimi a stol­ni­kiem kon­fliktu, że ona sama cie­szy się z moż­li­wo­ści wy­boru ku­zyna na króla.

Ge­ne­rał wresz­cie po­de­rwał się miej­sca i ukło­nił.

– Pro­szę mi wy­ba­czyć, droga księżno. Ostatni raz wi­dzia­łem księżną z dzie­sięć lat temu...

Ojca Iza­beli, ge­ne­rała lejt­nanta wojsk ko­ron­nych, pod­skar­biego wiel­kiego li­tew­skiego Je­rzego De­tloffa Flem­minga, też znał do­brze, choćby z per­trak­ta­cji, ja­kie pro­wa­dzili przy po­dwój­nej elek­cji w ty­siąc sie­dem­set trzy­dzie­stym trze­cim roku. Je­rzy Flem­ming re­pre­zen­to­wał Au­gu­sta III, zaś Wo­dzicki był w de­le­ga­cji Sta­ni­sława Lesz­czyń­skiego.

Tylko się uśmiech­nęła i ge­stem po­ka­zała mu, by usiadł.

– W pełni pana ro­zu­miem, ge­ne­rale. Dzie­sięć lat temu wy­glą­da­łam jak wy­chu­dzone, brzyd­kie ka­czątko. Sama bym się pew­nie nie po­znała.

Wo­dzicki wró­cił na fo­tel i spoj­rzał, czy pry­mas na­dal ich ob­ser­wuje.

– Jego Eks­ce­len­cja jest tro­chę przy­głu­chy, niech się pan nie mar­twi. – Iza­bela nie za­mie­rzała ści­szać głosu do szeptu. – Ale to do­bry czło­wiek. Tro­chę wy­bu­chowy, to prawda, ale chce do­brze dla nas, dla Pol­ski. Jest bar­dzo po­wa­żany przez króla Prus i im­pe­ra­to­rową Ro­sji. Nie uwie­rzy pan ge­ne­rał, jak go w li­stach ty­tu­łują. Po­ka­zy­wał mi te li­sty... – Księżna na­chy­liła się do Wo­dzic­kiego. – Cel­sis­si­mus prin­ceps. Czyż to nie wspa­niałe, że tak się z nim li­czą? Bar­dzo mu za­leży, by ta ko­ro­na­cja An­to­sia wy­pa­dła do­brze, by tra­dy­cji stało się za­dość, by wszy­scy się w końcu po­go­dzili.

– Ko­ro­na­cja? – Wo­dzicki uniósł brwi. – Ale przed nami do­piero...

– No tak! Na­wet pan ge­ne­rał nie wie, jak taka ko­ro­na­cja jest skom­pli­ko­wana, ale i fa­scy­nu­jąca. Naj­pierw cały or­szak, ma­gi­strat, urzęd­nicy i bi­skupi przy­będą tu, do zamku, gdzie za­trzy­mają się na dzie­dzińcu. Do apar­ta­men­tów wejdą tylko bi­skupi. Biedny pry­mas, po­wie­dział, że jest na to zbyt scho­ro­wany i że po­czeka w ka­te­drze – księżna Iza­bela, z wy­pie­kami na twa­rzy, zre­fe­ro­wała Wo­dzic­kiemu, jak ko­ro­na­cję wy­obra­żał so­bie Łu­bień­ski.

W sali au­dien­cyj­nej na bi­sku­pów mieli cze­kać mar­szał­ko­wie ko­ronny i li­tew­ski oraz se­na­to­ro­wie i sam elekt, oczy­wi­ście pod bal­da­chi­mem. Tam też miały być roz­sta­wione dwa stoły. Na jed­nym wy­ło­żone będą ko­rona, berło, jabłko i dwa mie­cze – te po­da­ro­wane Ja­gielle pod Grun­wal­dem przez Krzy­ża­ków. Szczer­biec i płaszcz miały już cze­kać w ka­te­drze. Na dru­gim stole będą roz­ło­żone strój ko­ro­na­cyjny i łań­cuch Or­deru Orła Bia­łego. Elekt usią­dzie na tro­nie, a bi­skupi po­mogą mu za­ło­żyć strój ce­re­mo­nialny. Przy­szły król, pod­trzy­my­wany przez bi­sku­pów, wraz or­sza­kiem, do­łą­czy do pro­ce­sji cze­ka­ją­cej na dzie­dzińcu i wszy­scy ru­szą do ka­te­dry, gdzie przy­wita ich pry­mas. Od­bie­rze on nie­sione przez se­na­to­rów in­sy­gnia i złoży je na oł­ta­rzu. Pod­czas uro­czy­stej mszy elekt złoży przy­sięgę. Po­tem musi paść krzy­żem na roz­ło­żo­nym ko­biercu. Gdy się pod­nie­sie, bi­skupi zdejmą z niego płaszcz, a on klęk­nie przed sie­dzą­cym przed nim pry­ma­sem, który to na­ma­ści mu głowę, ra­miona, pierś i prze­guby rąk. Pry­mas ogłosi, iż elekt staje się obrońcą oj­czy­zny, naj­męż­niej­szym z kró­lów i zwy­cięzcą nad nie­przy­ja­ciółmi. Po­tem król za­łoży po­świę­cony płaszcz i łań­cuch Or­deru Orła Bia­łego. W cza­sie mszy od­bę­dzie się jesz­cze uro­czy­ste i nie­zwy­kle skom­pli­ko­wane – przy­naj­mniej tak opi­sy­wała to księżna Iza­bela – wrę­cze­nie kró­lowi Szczerbca i prze­ka­za­nie mu dwóch na­gich mie­czy. Do­piero na sam ko­niec uro­czy­sto­ści pry­mas, wy­po­wia­da­jąc słowa „przyj­mij ko­ronę kró­le­stwa” i zo­bo­wią­zu­jąc elekta do obrony chrze­ści­jań­stwa, ko­ścioła i spra­wie­dli­wo­ści, weź­mie z oł­ta­rza ko­ronę i na­łoży ją na skro­nie króla.

– A na za­koń­cze­nie – kon­ty­nu­owała księżna – pry­mas po­wie: „Przyj­mij berło, któ­rym po­wi­nie­neś gła­skać na­boż­nych a stra­szyć od­stęp­ców, błą­dzą­cym drogę wska­zy­wać, upa­dłym rękę po­da­wać, roz­pra­szać pysz­nych i pod­no­sić po­kor­nych”. Czyż to nie brzmi fan­ta­stycz­nie? Nie mogę się wręcz do­cze­kać!

Wo­dzicki je­dy­nie przy­tak­nął. Po­woli tra­fiały do niego słowa Czar­to­ry­skiej i pry­masa.

– Niech pan za­raz mówi, ge­ne­rale, jak ona wy­gląda?

– Ale kto? – zdzi­wił się męż­czy­zna.

– Oj, niech pan nie bę­dzie taki ta­jem­ni­czy. – Iza­bela wska­zała na skrzy­nię. – Jak ona wy­gląda z bli­ska? – Prze­sta­wiła
tacę na bok i przy­sia­dła się bli­żej Wo­dzic­kiego. Po­ło­żyła drobną dłoń na skrzyni i prze­su­nęła po niej pal­cami.

– Ależ... droga księżno... Ja... nie wiem... Do­sta­łem skrzy­nię już za­mkniętą. Mia­łem ją tu tylko przy­wieźć.

– Oj, niechże pan da spo­kój, prze­cież ni­komu nie po­wiem... – Prze­wró­ciła oczami.

Ge­ne­rał za­krył twarz dłońmi. Chciał ja­koś po­ukła­dać my­śli. Czy rze­czy­wi­ście elek­cja była już prze­są­dzona? Czy oni tu, z pry­ma­sem... Fa­mi­lia... pod­jęli de­cy­zję za całą brać szla­checką? Może Mar­cin miał ra­cję...

– Ogłuchł pan, ge­ne­rale?

Z roz­my­ślań wy­bił Wo­dzic­kiego do­no­śny głos pry­masa.

– Prze­pra­szam, Eks­ce­len­cjo, za­my­śli­łem się.

– To niech pan bę­dzie czujny, bo ina­czej nie tylko skrzy­nię, ale i pana ktoś nam skrad­nie. – Łu­bień­ski za­czął się gło­śno śmiać, aż pod­ska­ki­wały mu ra­miona.

Wtó­ro­wali mu, ale chyba bar­dziej z grzecz­no­ści, Po­nia­tow­ski i książę Au­gust. Śmiech eks­ce­len­cji szybko jed­nak prze­szedł w du­szący go ka­szel. Do­piero ko­lejny łyk wina po­zwo­lił mu uspo­koić od­dech.

– Mó­wi­łem – pod­jął po chwili – kiedy pan mnie nie słu­chał, żeby pan w końcu otwo­rzył tę skrzy­nię.

Wo­dzicki wstał, zmarsz­czył brwi, spoj­rzał na księżną Iza­belę, a po­tem na księ­cia Au­gu­sta. Szu­kał w ich oczach wy­ja­śnie­nia. Oni jed­nak mil­czeli.

– Wa­sza Eks­ce­len­cjo, ale ja nie mam do tego upraw­nień...

– A pro­szę bar­dzo! – Pstryk­nął pal­cami pry­mas. – Już pan ma!

– Eks­ce­len­cjo, ale do tego po­trzebne są klu­cze oraz zgoda pod­skar­biego wiel­kiego ko­ron­nego.

Łu­bień­ski się­gnął dło­nią na sto­jącą obok niego, nie­wielką oto­manę, wziął z niej coś, za­mach­nął się i ci­snął tym w kie­runku ge­ne­rała. Rzut był nieco za krótki, ale Wo­dzicki po­pi­sał się re­flek­sem i udało mu się zła­pać le­cący w jego stronę przed­miot. Były to dwa nie­duże, że­la­zne klu­cze.

– Prawo i klu­cze pan ma! Za­tem? – Pry­mas ewi­dent­nie ba­wił się jego kosz­tem.

– Eks­ce­len­cjo, po­trzebne są trzy klu­cze. Je­śli bra­kuje jed­nego z nich, po­sia­da­cze po­zo­sta­łych mu­szą we­zwać tego, który klu­cza nie prze­ka­zał, by go wy­dał, a je­śli... – Wo­dzicki cy­to­wał kon­sty­tu­cję sej­mową. Znał ją na pa­mięć.

Twarz pry­masa znów po­czer­wie­niała, a broda i lewa ręka za­częły mu wy­raź­nie drżeć.

– Ge­ne­rale – wtrą­cił się książę Au­gust, wi­dząc zde­ner­wo­wa­nie Łu­bień­skiego. – O ile do­brze pa­mię­tam, treść kon­sty­tu­cji sej­mo­wej i pro­ce­dura, o któ­rej pan ge­ne­rał mówi, do­ty­czą sy­tu­acji, gdy za­brak­nie jed­nego z klu­czy do drzwi skarbca, a nie tego do skrzyni do skrzyni...

Wo­dzicki prze­łknął ślinę i ob­ró­cił klucz w pal­cach.

– Tak, ma książę ra­cję. To kon­sty­tu­cja, ale zgod­nie z tra­dy­cją...

Książę Au­gust już miał od­po­wie­dzieć, ale pry­mas zła­pał go za rękę. Po­woli, z jesz­cze więk­szym tru­dem niż po­przed­nio, pod­niósł się z tronu. Po­pra­wił szarfę i pod­pie­ra­jąc się wy­soką, zdo­bioną la­ską, zszedł po stop­niach. Jego świsz­czący od­dech był co­raz płyt­szy. W końcu sta­nął tuż przed ge­ne­ra­łem. Byli nie­mal rów­nego wzro­stu. Na czole eks­ce­len­cji po­ja­wiły się drobne kro­pelki potu. Pęk­nięta żyłka roz­lała krew w jego pra­wym oku.

– Tra­dy­cja? Niech pan się ro­zej­rzy, ge­ne­rale! To wła­śnie ta pań­ska tra­dy­cja do­pro­wa­dziła nas do tej ru­iny! Skarb świeci pust­kami, żoł­nie­rzy mamy mniej niż Ra­dzi­wiłł po­my­wa­czy. Od stu lat króla wy­bie­rają nam są­sie­dzi. W kraju sze­rzą się za­przań­stwo, pi­jań­stwo, le­ni­stwo i dur­nota! To jest ta pań­ska tra­dy­cja! – Ostat­nie słowa pry­mas wręcz wy­sa­pał.

Zła­pali go pod ra­miona książę Au­gust i stol­nik Sta­ni­sław. Chcieli go od­pro­wa­dzić na miej­sce, ale wy­szar­pał się z ich uści­sku.

– Po­trze­bu­jemy sil­nego króla! Po­trze­bu­jemy re­form! Po­trze­bu­jemy no­wej tra­dy­cji. I bę­dziemy to mieli, nie­za­leż­nie od tego, czy się to panu i panu po­dob­nym po­doba, czy nie!

– I te re­formy ma nam dać im­pe­ra­to­rowa i jej woj­ska? – Wo­dzicki nie po­tra­fił ugryźć się w ję­zyk.

Łu­bień­ski, który tym­cza­sem drep­tał już z po­wro­tem na swoje miej­sce, znów od­wró­cił się w kie­runku męż­czy­zny, by mu od­po­wie­dzieć, ale ubiegł go książę Au­gust.

– Ge­ne­rale, pan na­dal nie ro­zu­mie? To nie Mo­skale nas wy­ko­rzy­stują, ale my ich. Jak tylko po­mogą nam utrwa­lić wła­dzę, prze­pro­wa­dzimy re­formy, od­bu­du­jemy skarb i woj­sko i znów bę­dziemy silni. Za­nim się zo­rien­tują, usa­mo­dziel­nimy się i uwol­nimy spod ich jarzma. Ktoś musi jed­nak po­móc nam ze­brać siły. Na­sza uko­chana Rzecz­po­spo­lita jest za słaba, by sama wstała z ko­lan.

– Nie mo­żemy dać się po­wstrzy­mać! – grzmiał pry­mas. – To ostat­nia szansa. I je­śli taki bi­skup cheł­miń­ski my­śli, że zni­ka­jąc z klu­czem do skrzyni, w po­je­dynkę, za­blo­kuje nasz plan, to się grubo myli. To, co on te­raz robi, to li­be­rum veto, tym ra­zem nie dla sejmu, ale dla na­szej wol­no­ści. – Du­chowny do­tarł wresz­cie do tronu, ale nie usiadł na nim, tylko pod­niósł wy­soko ręce. – To, co pan przy­wiózł, ge­ne­rale, to sym­bol na­szej po­tęgi, za­lą­żek na­szego od­ro­dze­nia. To jest na­sza tra­dy­cja! Au­gu­ście, nich wo­łają ślu­sa­rza!

------------------------------------------------------------------------

Za­pra­szamy do za­kupu peł­nej wer­sji książki

------------------------------------------------------------------------