Jak ocenić dojrzałość dziecka do nauki - ebook

1 Wstęp

1.1. Przegląd zagadnień poruszanych w książce

Znaczny odsetek uczniów wykazuje niedojrzałość w zakresie sprawności ruchowej oraz niestabilności postawy¹. Taka niedojrzałość neuromotoryczna jest często uwarunkowana niezintegrowaniem odruchów pierwotnych (u prawidłowo rozwijających się dzieci odruchy pierwotne występują do 6. miesiąca życia, a następnie zostają z czasem zastąpione reakcjami posturalnymi). Badania wskazują na bezpośredni związek między niedojrzałością układu ruchowego a osiągnięciami w szkole. Dzięki odpowiedniemu wsparciu i poleceniom nauczyciele oraz inni specjaliści mogą nauczyć się, jak rozpoznawać oznaki opóźnienia motorycznego, aby dziecko mogło być skierowane do odpowiedniego terapeuty albo też objęte odpowiednim programem ćwiczeń. W książce zaprezentowano zestaw narzędzi pozwalających:

– rozpoznać, u których dzieci występują niedojrzałe odruchy,

– wprowadzić program ćwiczeń fizycznych,

– ocenić wyniki.

Istnieje wiele programów ruchowych, jednak model opisany w książce, opracowany przez Instytut Psychologii Neurofizjologicznej (The Institute for Neuro-Physiological Psychology – INPP), ma unikatowy charakter, ponieważ został sprawdzony w praktyce, a także umożliwia ocenę stanu układu neuromotorycznego u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym na początku oraz po zakończeniu programu.

Książka została podzielona na trzy części:

1. W części pierwszej przedstawiono serię testów przesiewowych dla dzieci w wieku 4–7 lat, pozwalających sprawdzić obecność trzech odruchów, kontrolę równowagi statycznej, koordynację, percepcję wzrokową oraz integrację wzrokowo-ruchową.
2. W części drugiej omówiono podobną serię testów przesiewowych dla dzieci od 7. roku życia wzwyż.
3. Część trzecia zawiera pełen program ćwiczeń integrujących, który można realizować w pracy z całą klasą lub też z mniejszymi grupami dzieci w trakcie jednego roku szkolnego.

Dodatkiem do książki i jej uzupełnieniem jest szkoleniowy materiał wideo INPP zabezpieczony hasłem, a także arkusze wyników, które są odpłatnie dostępne na stronie www.accessnmr.inpp.org.uk. Instytut INPP prowadzi także dodatkowe szkolenia na temat posługiwania się testami diagnostycznymi oraz programem ćwiczeń.

1.2. Podstawy testowania i korekcji niedojrzałości neuroruchowej

Program INPP dla szkół został oparty na programie klinicznym Instytutu Psychologii Neurofizjologicznej (INPP), który jest stosowany od lat siedemdziesiątych XX wieku. W 1996 roku z pełnego badania diagnostycznego INPP wyodrębniono kluczowe testy i zaadaptowano je dla większych grup dzieci w środowisku szkolnym.

Zmodyfikowana seria testów przesiewowych jest przeznaczona dla nauczycieli, lekarzy i innych specjalistów, którzy mają do czynienia z rozwojem dziecka oraz jego edukacją. Testy są narzędziem diagnostycznym, natomiast nie są wystarczającym instrumentem do postawienia szczegółowej diagnozy. Nie mogą też zastąpić standardowych badań neurologicznych, psychologicznych czy edukacyjnych przeprowadzanych przez licencjonowanych psychologów, pedagogów, personel medyczny i innych terapeutów niezwiązanych z medycyną. Dzięki tym testom nauczyciel będzie mógł określić, które dzieci mają problemy szkolne z powodu niedojrzałej sprawności ruchowej oraz które mogą odnieść korzyść z programów INPP lub innych programów ćwiczeń korekcyjnych.

Na program ćwiczeń integrujących INPP składa się seria codziennych ćwiczeń, opartych na ruchach wykonywanych przez prawidłowo rozwijające się dziecko w 1. roku życia. Ćwiczenia należy wykonywać codziennie pod nadzorem nauczyciela. Program INPP tym różni się od innych programów, mających na celu poprawę koordynacji, a także równowagi, że ćwiczenia INPP sięgają do samych początków nauki równowagi i kształtowania postawy.

1.3. Co to jest INPP?

Instytut Psychologii Neurofizjologicznej (INPP) został założony w 1975 roku przez psychologa dr. Petera Blythe’a w następujących celach:

1. Zbadania, jak niedojrzałość ośrodkowego układu nerwowego (OUN) wpływa na dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce i dorosłych cierpiących na stany lękowe, agorafobię oraz ataki paniki.
2. Opracowania wiarygodnych metod oceny dojrzałości OUN.
3. Opracowania skutecznych programów korekcyjnych.

Dzieci, które trafiają do INPP, są badane indywidualnie za pomocą serii standardowych testów medycznych, oceniających zakres możliwości fizycznych, takich jak:

- koordynacja motoryki dużej oraz równowaga,
- schematy rozwoju ruchowego,
- aktywność móżdżka,
- dysdiadochokinezę (umiejętność wykonywania szybkich ruchów naprzemiennych),
- występowanie nieprawidłowych odruchów pierwotnych oraz posturalnych,
- funkcjonowanie okoruchowe (kontrolę ruchów gałek ocznych),
- percepcję wzrokową,
- integrację wzrokowo-ruchową (VMI),
- badanie audiometryczne, słuchanie dychotyczne.

Wyniki badania diagnostycznego stanowią podstawę stworzenia indywidualnego programu ćwiczeń, które dziecko wykonuje codziennie pod nadzorem rodziców. Ćwiczenia te trwają od pięciu do dziesięciu minut dziennie i wykonuje się je średnio przez dwanaście miesięcy. Co sześć lub osiem tygodni odbywają się wizyty kontrolne, podczas których ocenia się postępy dziecka i dokonuje weryfikacji programu.

Program kliniczny INPP wiąże się z koniecznością przeprowadzenia dokładnego badania dziecka. Wymaga od specjalistów poświęcenia znacznej ilości czasu, a tym samym dociera do wąskiej grupy spośród dzieci, które odniosłyby znaczne korzyści z tego typu badania i leczenia. Dlatego też w 1996 roku autorka dokonała wyboru testów spośród wszystkich stosowanych w diagnozie INPP oraz opracowała skrócone wersje testów, przedstawione w tej książce. Mogą one być wykorzystywane jako narzędzie przesiewowe przez nauczycieli i innych terapeutów zajmujących się edukacją oraz rozwojem dziecka. Pozwalają określić, u których dzieci występują oznaki niedojrzałości neuroruchowej².

1.4. Program ćwiczeń integrujących dla szkół

Autorka opracowała także unikalny program ćwiczeń integrujących dla szkół. Jego ideą jest, aby nauczyciele po jednodniowym przeszkoleniu mogli przeprowadzać testy diagnostyczne i rozpoznawać, u których dzieci w klasie występują oznaki niedojrzałości neuroruchowej, a następnie wprowadzić skuteczny program korekcyjny.

Program Ćwiczeń Integrujących INPP został opracowany tak, aby można go było prowadzić z całą klasą lub mniejszą grupą przez dziesięć minut dziennie, każdego dnia podczas zajęć przez cały rok szkolny. Nauczyciele nie dobierają ćwiczeń do każdego dziecka, korzystają z całej sekwencji ruchowej. Tempo jest dostosowane do najwolniejszego dziecka.

Program ten jest szeroko stosowany w szkołach w Wielkiej Brytanii i innych krajach europejskich, a także w tak odległych jak RPA czy Meksyk. Badania nad stosowaniem testów przesiewowych oraz programu ćwiczeń integrujących wykazały, że:

1. Niedojrzałość neuroruchowa występuje u dzieci uczęszczających do szkół masowych.
2. Istnieje powiązanie między niedojrzałością neuromotoryczną a słabymi wynikami w szkole.
3. Program Ćwiczeń Integrujących INPP skutecznie redukuje oznaki niedojrzałości neuromotorycznej.
4. W przypadku dzieci, u których występowały wyraźne oznaki niedojrzałości neuromotorycznej (> 25%) oraz które miały poważne problemy szkolne, po zrealizowaniu przez nie Programu Ćwiczeń Integrujących INPP odnotowano znaczne postępy w zakresie poznawczych funkcji pozawerbalnych i czytania³.
5. Badania przeprowadzone na małych grupach wskazują, że u dzieci, których wyniki w czytaniu są niższe o co najmniej rok od normy dla danego wieku i u których występowały wyraźne oznaki niedojrzałości neuromotorycznej (> 50%), nastąpiła znaczna poprawa w czytaniu w ciągu roku od rozpoczęcia Programu Ćwiczeń Integrujących INPP⁴.

1.5. Co to jest niedojrzałość neuromotoryczna?

Sprawność neuromotoryczna to złożone zachowanie funkcjonalne, które jest wynikiem aktywacji ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, włączając struktury motoryczne, które działają poprzez układ mięśniowo-szkieletowy przy współudziale bodźców ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. W trakcie rozwoju układy i struktury odpowiedzialne za ruch ewoluują w całym procesie rozwoju, ale na pewnym etapie rozwojowym oczekuje się od dziecka, że osiągnie określony poziom sprawności neuromotorycznej. Kluczowe etapy rozwoju ruchowego i sprawność ruchowa stanowią zewnętrzne oznaki funkcjonalnej dojrzałości neuromotorycznej.

Niedojrzałość układu neuroruchowego objawia się utrzymaniem niedojrzałych wzorców kontroli ruchowej. Mogą one występować pod postacią klasycznych objawów neurologicznych (patologii) bądź opóźnienia funkcjonalnego czy też rozwojowego danych dróg nerwowych. Testy przesiewowe INPP umożliwiają rozpoznanie „miękkich oznak” dysfunkcji neurologicznej, a także występowanie trzech odruchów pierwotnych u dzieci w wieku szkolnym. Testy te nie określają przyczyn zaburzeń, nie można również na ich podstawie przewidzieć, jakie wyniki będzie osiągało dziecko. Mogą za to pomóc określić przeszkody stojące na drodze do skutecznej nauki. Co więcej, w wielu przypadkach przeszkody te mogą być wyeliminowane przez zastosowanie specjalnego programu ćwiczeń integrujących.