-
W empik go
Jakbyś kamień jadła - ebook
Wydawnictwo:
Data wydania:
20 czerwca 2018
Format ebooka:
EPUB
Format
EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie.
Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu
PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie
jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz
w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Format
MOBI
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najczęściej wybieranych formatów wśród czytelników
e-booków. Możesz go odczytać na czytniku Kindle oraz na smartfonach i
tabletach po zainstalowaniu specjalnej aplikacji. Więcej informacji
znajdziesz w dziale Pomoc.
Multiformat
E-booki w Virtualo.pl dostępne są w opcji multiformatu.
Oznacza to, że po dokonaniu zakupu, e-book pojawi się na Twoim koncie we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego tytułu.
Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na karcie produktu.
Multiformat
E-booki sprzedawane w księgarni Virtualo.pl dostępne są w opcji
multiformatu - kupujesz treść, nie format. Po dodaniu e-booka do koszyka
i dokonaniu płatności, e-book pojawi się na Twoim koncie w Mojej
Bibliotece we wszystkich formatach dostępnych aktualnie dla danego
tytułu. Informacja o dostępności poszczególnych formatów znajduje się na
karcie produktu przy okładce. Uwaga: audiobooki nie są objęte opcją
multiformatu.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire
dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy
wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede
wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach
PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną
aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego,
który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla
EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu
w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale
Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Pobierz fragment w jednym z dostępnych formatów
LUB
24,99 zł za tytuł
Tytuł dostępny w abonamencie Empik Go już od 24,99 zł / 30 dni
Sprawdź
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Jakbyś kamień jadła - ebook
Jak wielkiego nieszczęścia potrzeba, żeby świat w nie uwierzył?
Wstrząsająca opowieść Wojciecha Tochmana o konsekwencjach wojny
Zakończenie wojny w Bośni i Hercegowinie (1992-1995) ocalałym kobietom nie przynosi ulgi. Muszą odnaleźć swoich mężczyzn, którzy zaginęli. Pochować ich i opłakać. Bez pomocy dr Ewy Elwiry Klonowski byłoby to niemożliwe.
Wojciech Tochman wielokrotnie powracał do Bośni. Brał udział w ekshumacjach masowych mogił i i scalaniu ludzkich szczątków. Jakbyś kamień jadła to dramatyczna opowieść o silnych kobietach, które mimo ogromu okrucieństwa, próbują przywrócić wartość życiu każdego człowieka.
Książka znalazła się w finale Nagrody NIKE 2003 oraz prestiżowej nagrody Prix RFI Témoin du Monde. Wydana m.in. w Londynie i Nowym Jorku była rekomendowana czytelnikom przez English Pen.
Lapidarność, z jaką Tochman opowiada o potwornościach wojny i jej toksycznych konsekwencjach, wywołuje potężny efekt właśnie dzięki oszczędności stylu: okrucieństwo mówi samo za siebie, nie potrzebuje opisu ani koloryzowania. „The Times”
| Kategoria: | Literatura faktu |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-08-06681-2 |
| Rozmiar pliku: | 1,7 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
Imitacja
Jest sierpień. Jasna czeka na nas w kawiarni Big Ben.
Ma dojrzałą twarz, pogodne ciemne oczy (delikatnie podkreślone kredką), umalowane usta (czasem na krótko się uśmiecha), rudą zadbaną fryzurę, złoty łańcuszek, koszulkę na ramiączkach, wojskowe zielone spodnie z kieszeniami na nogawkach, lekkie beżowe pantofle. Piękna, dumna. Taką chce być.
– Taką kochał mnie mąż.
Jedziemy razem w stronę Nevesinja (Republika Serbska BiH).
Jasna (teraz w ciemnych okularach) siedzi na przednim fotelu.
– Tutaj się urodziłam, tutaj umarłam.
Uchyla okno, wiatr rozwiewa jej włosy.
– Życie to imitacja.
Mijamy miasteczko: ludzie spacerują, piją kawę w kawiarniach.
– W każdym z nich widzę mordercę.
Motel nad jeziorem
Pięć najpiękniejszych zabrano nad jezioro Boraćko (motel, domki kempingowe, dawny ośrodek wypoczynkowy), gdzie stacjonowały Białe Orły – paramilitarna organizacja serbska. Byli tam serbscy żołnierze z Banja Luki, z Knina. W czerwonych beretach. Pili.
Jeden z nich to Petar Divjaković – zwany Divjak. Według Jasny najbardziej okrutny. Teraz żyje w Nowym Sadzie (Serbia) i ma szczęśliwą rodzinę.
Kobiety rozdzielono. Jasnę zabrano do motelu. Po drodze zdjęła złoto z rąk i schowała do kieszeni, odruchowo, nie zastanawiała się nad tym. Wepchnęli ją do małego pomieszczenia, dwa na dwa metry. W środku – mężczyzna, którego twarzy Jasna dzisiaj nie pamięta.
Pamięta jego ogromny nóż za pasem.
Siedział na krześle, jej kazał usiąść naprzeciwko.
– Skąd jesteś? Mężatka? Ile masz dzieci?
Odpowiedziała.
– Mąż Muzułmanin?
Odpowiedziała. I dodała, że jej jest wszystko jedno, czy człowiek jest Serbem, czy Muzułmaninem. Nie po narodowości ani nie po religii trzeba ludzi oceniać.
– Balinko! Jak ci tak wszystko jedno, to dlaczego nie wyszłaś za Serba, żeby cię Serb pierdolił.
Balinka – tak w Bośni pogardliwie mówi się o muzułmańskiej kobiecie, tak się ją obraża.
Jasna skłamała, że miała chłopaka Serba, w liceum. Ale nie chciał się żenić.
– Jak miał na imię? – mężczyzna spytał natychmiast.
Cały czas przeszywał ją wzrokiem. Bała się, że gdy tylko spojrzy w bok, on poderżnie jej gardło.
Patrzyła mu prosto w oczy.
– Goran – podała imię kolegi z liceum, tego z pierwszej ławki. I dodała nazwisko.
– Jak się żenicie, to dostajecie dużo złota? Gdzie masz złoto?
Pomyślała, że jeśli się przyzna, że je ukryła – on ją zabije.
– Zostało w Mostarze.
– Teraz ci przejrzę kieszenie – mężczyzna ściszył głos i wyjął nóż zza pasa. – Sam Bóg ci nie pomoże, jeśli coś znajdę.
Poczuła, że to już.
Prosiła Allaha o śmierć od kuli, nie od noża.
Mężczyzna wstał, podszedł, dotknął jej, wrócił na krzesło.
– Wierzę ci.
Weszli inni. Trzech, czterech.
Wśród nich był Petar Divjaković, ten, który dzisiaj żyje w Nowym Sadzie i ma szczęśliwą rodzinę.
Rozpoczął się gwałt.
Pytania, których się nie zadaje
– Rozpoczął się gwałt – tyle Jasna ma do powiedzenia na ten temat. Ale mówi to głośno. W Bośni chyba tylko Jasna P. przyznaje publicznie, że jest ofiarą etnicznego gwałtu: gwałcili ją Serbowie, bo jest Muzułmanką.
Inne zgwałcone kobiety milczą, są pohańbione. Swą hańbę kryją nawet przed mężami (jeśli mężowie przeżyli).
Ale bywają tu i takie kobiety, które – w dyskrecji – dokładnie opowiadają, jak je gwałcono. Relacji wymaga od nich międzynarodowy wymiar sprawiedliwości. W relacjach powtarzają się niektóre szczegóły: kilku mężczyzn, ciemna sala, cios w twarz, beton, rozbieranie nożem...
Nie zadajemy Jasnie żadnych pytań. Nie jesteśmy trybunałem.
Imię i nazwisko
– W każdym z nich widzę mordercę – powtarza Jasna. – Ale kiedy jestem u siebie, w Mostarze, kiedy na nich nie patrzę, myślę inaczej: wszyscy przecież nie zabijali, każda zbrodnia ma swoje imię i nazwisko.
Zbrodnie w Nevesinju: pół tysiąca zabitych cywili.
Novica Guszić – komendant serbskiej armii w Hercegowinie. Niedawno zadzwoniła do niego dziennikarka sarajewskiego „Oslobodjenia” Edina Kamienica. Do Belgradu, tam uciekł. Zapytała o tamte dni w Nevesinju.
Odpowiedział: – A dlaczego nie pytasz mnie o masowe groby Serbów z 1941 roku?
Zdravko Kandić – ten, który kazał wywieźć mężczyzn do Brezy. Ludzie mówią, że mieszka teraz gdzieś koło Trebinja – ale kto dokładnie wie gdzie?
Krsto Savić, zwany Kicio – naczelnik milicji, jeszcze niedawno siedział w więzieniu w Foczy (Republika Serbska BiH). Jest podejrzany o zabójstwo, już po wojnie, serbskiego wojewody. Byliśmy w Foczy, staraliśmy się o rozmowę z Kiciem. Chcieliśmy go zapytać o tamten czerwiec w Nevesinju. Ale w więzieniu już go nie ma. Decyzją serbskiego sądu, choć nie ma jeszcze wyroku, został wypuszczony i będzie odpowiadał z wolnej stopy. Gdzie mieszka? Tego wiedzieć nie możemy.
Porządki
Jasna już wie, co to Breza. Tak nazywają się okoliczne lasy. Tutaj właśnie 18 maja 1999 roku otworzono masową mogiłę. Dół, może pół metra głęboki, dwadzieścia siedem niekompletnych ciał (w ekshumacji brała udział doktor Ewa Klonowski). Była to sekondarna grobnica, wtórny grób.
Jasna wie, że pod koniec sierpnia lub września 1993 roku na rozkaz Zdravka Kandicia i jego zwierzchnika Novicy Guszicia czterech ludzi poszło do jamy (tzw. pierwotnej), by przenieść ciała. Na górę Veleż, do innej dziury w ziemi. Trzeba było zrobić porządki, bo do Nevesinja wjeżdżały pierwsze oddziały Narodów Zjednoczonych.
Po kilku latach Jasna rozmawiała z jednym z tych, który przenosił. Dziś uważa go za brata.
Były więc dwie ekshumacje. Część kości znaleziono w jednej jamie, część w drugiej. Część oprawki czyichś okularów w jednej, odłamaną część w drugiej.
Pierwsza jama, pierwotny grób, dziesięć metrów głęboka. Nad jamą znaleziono sto czterdzieści cztery łuski i telefoniczne kable (wcześniej ich wiązali?). Nie wiadomo, czy zostali zabici zaraz po wywiezieniu sprzed szkoły (26 czerwca 1992), czy następnego dnia. Na większości ich zegarków datowniki zatrzymały się na 28 czerwca.
Jasna odnalazła męża.
Doktor Ewa zlepiła jego czaszkę w całość.
Był pogrzeb.
Drzewa
Płaską, szeroką doliną zbliżamy się do Presjeki. Przejeżdżamy przez wieś, w której urodził się ojciec Jasny i ona się tu urodziła. Wieś nie jest zniszczona, w muzułmańskich domach mieszkają dzisiaj Serbowie.
Teraz Presjeka. Gdzie? Po prawej stronie od wąskiego asfaltu, słabo ją widać. Szare kamienne szkielety domów (bez dachów, okien, drzwi) wtopiły się w tło kamiennego zbocza góry Crvanj. Upał jak zawsze, powietrze stoi, cisza.
Ale jest zielono i po tym można poznać, że tu była kiedyś wieś, siedliska (znamy podobne wsie z południa Polski, z Łemkowszczyzny). Grusze, śliwy, orzechy, czarne bzy, jarzębiny. Drzewa, drzewka, krzaki, jakieś pnącza rozpychają się bezkarnie w sieniach, piwnicach, łazienkach, pokojach, kuchniach, spiżarniach, warsztatach, stajniach, oborach, w szkolnych klasach, w kawiarni, w sklepie. Nikt tego pochodu drzew nie zatrzymuje, nie karczuje, nie przycina gałęzi. Obfite deszcze wiosną i jesienią dostarczają im życia.
Kilka domów jest nowych. Wychylają się zza ruin, to tu, to tam. Nie pasują do całości. Są otynkowane, mają okna i czerwone dachy. Do Presjeki wraca życie.
Starsza kobieta i starszy mężczyzna wychodzą na powitanie. Są szczęśliwi, że widzą Jasnę. Ubrani, jakby się spodziewali gości: on w beżowych zaprasowanych w kant spodniach i niebieskiej koszuli z kołnierzykiem. Ona w jasnej chuście, schludnej bluzce i wzorzystej spódnicy.
Nie mają dzieci. Nikt ich nie odwiedza.
Serbowie tu nie zaglądają.
Wtedy, gdy tułali się po górach (kiedy spadł granat tuż obok idących), znaleźli się w większej grupie. Większa grupa miała więcej szczęścia.
Do Presjeki wrócili niedawno. Z dotacji Unii Europejskiej odbudowano im ten nieduży dom. Ona posiała kwiatki, posadziła cebulę. On za pomocą gumowych węży odbudował fragment dawnego wodociągu. Mają wodę w kranie, ładną łazienkę.
Do Presjeki nie jeździ żaden autobus.
Raz na tydzień z Nevesinja przyjeżdża jeden Serb i sprzedaje im kawę, cukier, mąkę. Nie ma pracy, taki biznes sobie wymyślił.
Mają sto bośniackich marek emerytury, z tego kupują, co konieczne.
On jest chory na nerki, powinien iść na operację, ale nie ma dokąd. Wszędzie za daleko.
Z tymi nielicznymi sąsiadami, którzy niedawno wrócili, rozmawiają rzadko. Ich domy są rozrzucone (każdy odbudował na swoim) i trzeba by długo iść. A słońce pali. Nikt nie ma siły, wszyscy są starzy, chorzy. Wieczorem jest tu ciemno i cicho, aż strach wyjść pomiędzy ruiny.
W zimie będzie śniegu po pas. Kiedyś drzewo na opał mieli z własnego lasu. Teraz lasu nie ma (Serbowie wycięli). Muszą więc drzewo kupić, przywieźć, porąbać.
– Nie ma tutaj młodości – mówią. – Życie tu wróciło, ale na chwilę. To ostatnie lata Presjeki.
Jest w Presjece cmentarz. Stare pionowe nagrobki (z czasów tureckich, z czasów Tity) chylą się ku ziemi.
Nowych grobów nie ma. Od dziewięciu lat nikt tu nie umiera.
I ona, i on modlą się, żeby dobry Allah zabrał ich do siebie równocześnie.
Nie pytają Jasny o nic. Wiedzą, co przeszła.
------------------------------------------------------------------------
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
------------------------------------------------------------------------
Jest sierpień. Jasna czeka na nas w kawiarni Big Ben.
Ma dojrzałą twarz, pogodne ciemne oczy (delikatnie podkreślone kredką), umalowane usta (czasem na krótko się uśmiecha), rudą zadbaną fryzurę, złoty łańcuszek, koszulkę na ramiączkach, wojskowe zielone spodnie z kieszeniami na nogawkach, lekkie beżowe pantofle. Piękna, dumna. Taką chce być.
– Taką kochał mnie mąż.
Jedziemy razem w stronę Nevesinja (Republika Serbska BiH).
Jasna (teraz w ciemnych okularach) siedzi na przednim fotelu.
– Tutaj się urodziłam, tutaj umarłam.
Uchyla okno, wiatr rozwiewa jej włosy.
– Życie to imitacja.
Mijamy miasteczko: ludzie spacerują, piją kawę w kawiarniach.
– W każdym z nich widzę mordercę.
Motel nad jeziorem
Pięć najpiękniejszych zabrano nad jezioro Boraćko (motel, domki kempingowe, dawny ośrodek wypoczynkowy), gdzie stacjonowały Białe Orły – paramilitarna organizacja serbska. Byli tam serbscy żołnierze z Banja Luki, z Knina. W czerwonych beretach. Pili.
Jeden z nich to Petar Divjaković – zwany Divjak. Według Jasny najbardziej okrutny. Teraz żyje w Nowym Sadzie (Serbia) i ma szczęśliwą rodzinę.
Kobiety rozdzielono. Jasnę zabrano do motelu. Po drodze zdjęła złoto z rąk i schowała do kieszeni, odruchowo, nie zastanawiała się nad tym. Wepchnęli ją do małego pomieszczenia, dwa na dwa metry. W środku – mężczyzna, którego twarzy Jasna dzisiaj nie pamięta.
Pamięta jego ogromny nóż za pasem.
Siedział na krześle, jej kazał usiąść naprzeciwko.
– Skąd jesteś? Mężatka? Ile masz dzieci?
Odpowiedziała.
– Mąż Muzułmanin?
Odpowiedziała. I dodała, że jej jest wszystko jedno, czy człowiek jest Serbem, czy Muzułmaninem. Nie po narodowości ani nie po religii trzeba ludzi oceniać.
– Balinko! Jak ci tak wszystko jedno, to dlaczego nie wyszłaś za Serba, żeby cię Serb pierdolił.
Balinka – tak w Bośni pogardliwie mówi się o muzułmańskiej kobiecie, tak się ją obraża.
Jasna skłamała, że miała chłopaka Serba, w liceum. Ale nie chciał się żenić.
– Jak miał na imię? – mężczyzna spytał natychmiast.
Cały czas przeszywał ją wzrokiem. Bała się, że gdy tylko spojrzy w bok, on poderżnie jej gardło.
Patrzyła mu prosto w oczy.
– Goran – podała imię kolegi z liceum, tego z pierwszej ławki. I dodała nazwisko.
– Jak się żenicie, to dostajecie dużo złota? Gdzie masz złoto?
Pomyślała, że jeśli się przyzna, że je ukryła – on ją zabije.
– Zostało w Mostarze.
– Teraz ci przejrzę kieszenie – mężczyzna ściszył głos i wyjął nóż zza pasa. – Sam Bóg ci nie pomoże, jeśli coś znajdę.
Poczuła, że to już.
Prosiła Allaha o śmierć od kuli, nie od noża.
Mężczyzna wstał, podszedł, dotknął jej, wrócił na krzesło.
– Wierzę ci.
Weszli inni. Trzech, czterech.
Wśród nich był Petar Divjaković, ten, który dzisiaj żyje w Nowym Sadzie i ma szczęśliwą rodzinę.
Rozpoczął się gwałt.
Pytania, których się nie zadaje
– Rozpoczął się gwałt – tyle Jasna ma do powiedzenia na ten temat. Ale mówi to głośno. W Bośni chyba tylko Jasna P. przyznaje publicznie, że jest ofiarą etnicznego gwałtu: gwałcili ją Serbowie, bo jest Muzułmanką.
Inne zgwałcone kobiety milczą, są pohańbione. Swą hańbę kryją nawet przed mężami (jeśli mężowie przeżyli).
Ale bywają tu i takie kobiety, które – w dyskrecji – dokładnie opowiadają, jak je gwałcono. Relacji wymaga od nich międzynarodowy wymiar sprawiedliwości. W relacjach powtarzają się niektóre szczegóły: kilku mężczyzn, ciemna sala, cios w twarz, beton, rozbieranie nożem...
Nie zadajemy Jasnie żadnych pytań. Nie jesteśmy trybunałem.
Imię i nazwisko
– W każdym z nich widzę mordercę – powtarza Jasna. – Ale kiedy jestem u siebie, w Mostarze, kiedy na nich nie patrzę, myślę inaczej: wszyscy przecież nie zabijali, każda zbrodnia ma swoje imię i nazwisko.
Zbrodnie w Nevesinju: pół tysiąca zabitych cywili.
Novica Guszić – komendant serbskiej armii w Hercegowinie. Niedawno zadzwoniła do niego dziennikarka sarajewskiego „Oslobodjenia” Edina Kamienica. Do Belgradu, tam uciekł. Zapytała o tamte dni w Nevesinju.
Odpowiedział: – A dlaczego nie pytasz mnie o masowe groby Serbów z 1941 roku?
Zdravko Kandić – ten, który kazał wywieźć mężczyzn do Brezy. Ludzie mówią, że mieszka teraz gdzieś koło Trebinja – ale kto dokładnie wie gdzie?
Krsto Savić, zwany Kicio – naczelnik milicji, jeszcze niedawno siedział w więzieniu w Foczy (Republika Serbska BiH). Jest podejrzany o zabójstwo, już po wojnie, serbskiego wojewody. Byliśmy w Foczy, staraliśmy się o rozmowę z Kiciem. Chcieliśmy go zapytać o tamten czerwiec w Nevesinju. Ale w więzieniu już go nie ma. Decyzją serbskiego sądu, choć nie ma jeszcze wyroku, został wypuszczony i będzie odpowiadał z wolnej stopy. Gdzie mieszka? Tego wiedzieć nie możemy.
Porządki
Jasna już wie, co to Breza. Tak nazywają się okoliczne lasy. Tutaj właśnie 18 maja 1999 roku otworzono masową mogiłę. Dół, może pół metra głęboki, dwadzieścia siedem niekompletnych ciał (w ekshumacji brała udział doktor Ewa Klonowski). Była to sekondarna grobnica, wtórny grób.
Jasna wie, że pod koniec sierpnia lub września 1993 roku na rozkaz Zdravka Kandicia i jego zwierzchnika Novicy Guszicia czterech ludzi poszło do jamy (tzw. pierwotnej), by przenieść ciała. Na górę Veleż, do innej dziury w ziemi. Trzeba było zrobić porządki, bo do Nevesinja wjeżdżały pierwsze oddziały Narodów Zjednoczonych.
Po kilku latach Jasna rozmawiała z jednym z tych, który przenosił. Dziś uważa go za brata.
Były więc dwie ekshumacje. Część kości znaleziono w jednej jamie, część w drugiej. Część oprawki czyichś okularów w jednej, odłamaną część w drugiej.
Pierwsza jama, pierwotny grób, dziesięć metrów głęboka. Nad jamą znaleziono sto czterdzieści cztery łuski i telefoniczne kable (wcześniej ich wiązali?). Nie wiadomo, czy zostali zabici zaraz po wywiezieniu sprzed szkoły (26 czerwca 1992), czy następnego dnia. Na większości ich zegarków datowniki zatrzymały się na 28 czerwca.
Jasna odnalazła męża.
Doktor Ewa zlepiła jego czaszkę w całość.
Był pogrzeb.
Drzewa
Płaską, szeroką doliną zbliżamy się do Presjeki. Przejeżdżamy przez wieś, w której urodził się ojciec Jasny i ona się tu urodziła. Wieś nie jest zniszczona, w muzułmańskich domach mieszkają dzisiaj Serbowie.
Teraz Presjeka. Gdzie? Po prawej stronie od wąskiego asfaltu, słabo ją widać. Szare kamienne szkielety domów (bez dachów, okien, drzwi) wtopiły się w tło kamiennego zbocza góry Crvanj. Upał jak zawsze, powietrze stoi, cisza.
Ale jest zielono i po tym można poznać, że tu była kiedyś wieś, siedliska (znamy podobne wsie z południa Polski, z Łemkowszczyzny). Grusze, śliwy, orzechy, czarne bzy, jarzębiny. Drzewa, drzewka, krzaki, jakieś pnącza rozpychają się bezkarnie w sieniach, piwnicach, łazienkach, pokojach, kuchniach, spiżarniach, warsztatach, stajniach, oborach, w szkolnych klasach, w kawiarni, w sklepie. Nikt tego pochodu drzew nie zatrzymuje, nie karczuje, nie przycina gałęzi. Obfite deszcze wiosną i jesienią dostarczają im życia.
Kilka domów jest nowych. Wychylają się zza ruin, to tu, to tam. Nie pasują do całości. Są otynkowane, mają okna i czerwone dachy. Do Presjeki wraca życie.
Starsza kobieta i starszy mężczyzna wychodzą na powitanie. Są szczęśliwi, że widzą Jasnę. Ubrani, jakby się spodziewali gości: on w beżowych zaprasowanych w kant spodniach i niebieskiej koszuli z kołnierzykiem. Ona w jasnej chuście, schludnej bluzce i wzorzystej spódnicy.
Nie mają dzieci. Nikt ich nie odwiedza.
Serbowie tu nie zaglądają.
Wtedy, gdy tułali się po górach (kiedy spadł granat tuż obok idących), znaleźli się w większej grupie. Większa grupa miała więcej szczęścia.
Do Presjeki wrócili niedawno. Z dotacji Unii Europejskiej odbudowano im ten nieduży dom. Ona posiała kwiatki, posadziła cebulę. On za pomocą gumowych węży odbudował fragment dawnego wodociągu. Mają wodę w kranie, ładną łazienkę.
Do Presjeki nie jeździ żaden autobus.
Raz na tydzień z Nevesinja przyjeżdża jeden Serb i sprzedaje im kawę, cukier, mąkę. Nie ma pracy, taki biznes sobie wymyślił.
Mają sto bośniackich marek emerytury, z tego kupują, co konieczne.
On jest chory na nerki, powinien iść na operację, ale nie ma dokąd. Wszędzie za daleko.
Z tymi nielicznymi sąsiadami, którzy niedawno wrócili, rozmawiają rzadko. Ich domy są rozrzucone (każdy odbudował na swoim) i trzeba by długo iść. A słońce pali. Nikt nie ma siły, wszyscy są starzy, chorzy. Wieczorem jest tu ciemno i cicho, aż strach wyjść pomiędzy ruiny.
W zimie będzie śniegu po pas. Kiedyś drzewo na opał mieli z własnego lasu. Teraz lasu nie ma (Serbowie wycięli). Muszą więc drzewo kupić, przywieźć, porąbać.
– Nie ma tutaj młodości – mówią. – Życie tu wróciło, ale na chwilę. To ostatnie lata Presjeki.
Jest w Presjece cmentarz. Stare pionowe nagrobki (z czasów tureckich, z czasów Tity) chylą się ku ziemi.
Nowych grobów nie ma. Od dziewięciu lat nikt tu nie umiera.
I ona, i on modlą się, żeby dobry Allah zabrał ich do siebie równocześnie.
Nie pytają Jasny o nic. Wiedzą, co przeszła.
------------------------------------------------------------------------
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
------------------------------------------------------------------------
więcej..
