Jezioro. Komisarz Erlendur Sveinsson. Tom 6 - ebook

1

Stała długo bez ruchu, wpatrując się w kości, jakby nie wierzyła, że się tu znalazły. Podobnie jak i ona sama.

Sądziła, że to kolejna owca, która utonęła w jeziorze, ale po chwili podeszła bliżej i zauważyła na wpół odkopaną czaszkę i zarys ludzkiego szkieletu pod piaskiem. Żebra wystawały z mułu, a pod nimi rysowały się kontury kości biodrowych i udowych. Szkielet leżał na lewym boku, więc widziała prawą stronę czaszki, pusty oczodół i trzy zęby w górnej szczęce. Jeden z amalgamatowym wypełnieniem. W samej czaszce znajdowała się dziura i jakoś tak jej się pomyślało, że to po młotku. Nachyliła się i utkwiła wzrok w czaszce. Z wahaniem wsadziła palec w dziurę. Czaszka była pełna piachu.

Nie wiedziała, dlaczego przyszedł jej do głowy ten młotek. Myśl o tym, że ktoś został uderzony młotkiem w głowę, wydała jej się straszna. Ale dziura sprawiała wrażenie trochę większej niż po młotku. Była wielkości pudełka zapałek. Postanowiła więcej nie dotykać szkieletu. Wyjęła komórkę i wybrała trzycyfrowy numer.

Zastanawiała się, co powiedzieć. To było jakieś takie całkowicie nierzeczywiste. Szkielet tak daleko od brzegu, zakopany w mule. Nie najlepiej się czuła. Trudno jej się było skoncentrować. Myśli błąkały się gdzieś daleko i strasznie trudno było je pozbierać.

To pewnie z powodu kaca. Miała ochotę zostać dziś w domu, ale potem zmieniła zdanie i poszła nad jezioro. Wmówiła sobie, że musi sprawdzić urządzenia pomiarowe. W końcu jest naukowcem. Zawsze chciała być naukowcem i wiedziała doskonale, że musi sumiennie prowadzić odczyt urządzeń mierniczych. Teraz jednak miała potężnego kaca i nie myślała logicznie. Poprzedniego wieczoru bawiła się na dorocznym balu Instytutu Energetyki i jak to jej się czasem zdarzało, przesadziła z alkoholem.

Myślała o mężczyźnie, który został w domu, w jej łóżku, i miała świadomość, że to z jego powodu poszła nad jezioro. Nie chciała być przy tym, jak się obudzi, i miała nadzieję, że gdy wróci, już go nie będzie. Przywlokła go ze sobą z balu, ale nie wydawał się szczególnie interesujący. Tak samo jak pozostali, których poznała po rozwodzie. Mówił cały czas wyłącznie o swojej kolekcji płyt, nawet kiedy przestała udawać, że ją to ciekawi. Potem zasnęła w fotelu w salonie. Kiedy się zbudziła, zauważyła, że położył się do jej łóżka i spał z rozdziawionymi ustami w ciasnych slipkach i czarnych skarpetkach.

– Numer alarmowy – usłyszała głos w słuchawce.

– Tak, chciałam zgłosić znalezienie kości – oznajmiła. – Czaszki z dziurą.

Skrzywiła się. Cholerny kac! Kto tak mówi? Czaszka z dziurą. Przypomniała jej się moneta z dziurą. Dziesięć aurara czy dwukoronówka?

– Nazwisko? – odezwał się beznamiętny głos spod numeru alarmowego.

Zdołała nieco uporządkować myśli i podała nazwisko.

– Gdzie to jest?

– W jeziorze Kleifarvatn. Od strony północnej.

– Złowiła ją pani w sieć?

– Nie. Jest zakopana w dno.

– Nurkowała pani?

– Nie. Wystaje z dna. Czaszka i żebra.

– Leżą na dnie?

– Tak.

– To jak je pani widzi?

– Stoję na brzegu i patrzę.

– Wyciągnęła je pani na brzeg?

– Nie, nie dotykałam ich – skłamała mimo woli.

W słuchawce zapadło milczenie.

– Co to za żarty? – usłyszała po chwili wściekły głos. – Jakiś dowcip? Wiesz, ile taki żarcik może cię kosztować?

– To nie żaden dowcip. Stoję tu i patrzę na ten szkielet.

– Że niby co, po wodzie chodzisz?

– Woda zniknęła – odpowiedziała. – W tym jeziorze nie ma już wody. Tylko dno. Na którym leży szkielet.

– Jak to woda zniknęła?

– Nie cała woda zniknęła, ale tu, gdzie stoję, wody już nie ma. Jestem hydrologiem i pracuję w Instytucie Energetyki. Odczytywałam poziom wody, kiedy natknęłam się na ten szkielet. W czaszce jest dziura, a większa część szkieletu zakopana jest w dnie. Z początku myślałam, że to owca.

– Owca?

– Jakiś czas temu znaleźliśmy taką, która dawno utonęła w jeziorze. Gdy było więcej wody.

W słuchawce zaległa cisza.

– Proszę tam poczekać – z niejakim ociąganiem odezwał się po chwili ten sam głos. – Wysyłam samochód.

Stała bez ruchu nad szkieletem, po czym podeszła do wody i zmierzyła odległość do niej. Nie miała wątpliwości, że szkieletu nie było widać, kiedy dwa tygodnie temu wykonywała pomiary w tym samym miejscu. Zauważyłaby go. W tym czasie powierzchnia wody obniżyła się o jakiś metr.

Z tą zagadką nikt nie potrafił się uporać od czasu, gdy specjaliści z instytutu po raz pierwszy zauważyli, że wody w jeziorze Kleifarvatn szybko ubywa. Zainstalowano mierniki poziomu wody w 1964 roku i jednym z zadań hydrologów było dokonywanie regularnych pomiarów. Latem 2000 roku można było odnieść wrażenie, że miernik się popsuł. Codziennie ubywała ogromna ilość wody, dwa razy więcej niż zwykle.

Znów podeszła do szkieletu. Miała ochotę lepiej mu się przyjrzeć, wykopać go i oczyścić z piasku. Ale pomyślała, że policja pewno nie byłaby zadowolona. Zastanawiała się, czy to mężczyzna, czy kobieta, i przypomniała sobie, że gdzieś czytała, pewnie w jakiejś powieści kryminalnej, że szkielet kobiety w zasadzie nie różni się od męskiego; jedynie miednica jest nieco inna. Potem jednak przypomniało jej się też, że ktoś jej kiedyś powiedział, że nie należy przywiązywać wagi do tego, co piszą w kryminałach. Miednicy nie widziała, gdyż cała była przykryta mułem, ale przecież i tak nie zauważyłaby różnicy.

Kac dokuczał jej coraz bardziej, więc usiadła blisko kości. Był niedzielny poranek. Od czasu do czasu szosą obok jeziora przejeżdżał jakiś samochód. Wyobrażała sobie, że to niedzielne wypady rodzinne do Herdisarvik i dalej do Selvogur. To popularna trasa wycieczkowa. Piękna, prowadząca przez pola lawy i wzniesienia, wzdłuż jeziorado samego morza. Pomyślała o rodzinach w tych autach. Ją mąż zostawił, kiedy stało się jasne, że nie będą mogli mieć dzieci. Szybko ożenił się ponownie i teraz wychowywał dwójkę cudownych dzieciaków. Odnalazł swoje szczęście.

Ona zaś znalazła sobie mężczyznę, którego w zasadzie nie znała. Leżał w skarpetkach w jej łóżku. Im bardziej przybywało lat, tym trudniej było trafić na porządnego faceta. Większość to modele z odzysku, jak ona, albo co gorsza tacy, którym się nie udało ożenić.

Patrzyła na wpół zagrzebane w piasku kości i łzy napłynęły jej do oczu.

Jakąś godzinę później pojawił się radiowóz z Hafnafjördur. Niespecjalnie się spieszył, raczej leniwie sunął szutrową drogą w stronę jeziora. Był maj, słońce stało wysoko i odbijało się w gładkim lustrze wody. Siedziała na piasku, obserwując drogę. Pomachała do kierowcy, który zjechał na pobocze i zatrzymał wóz. Wysiadło dwóch policjantów, spojrzeli w jej stronę i ruszyli przed siebie.

Długo stali w milczeniu pochyleni nad szkieletem, aż w końcu jeden z nich dotknął nogą żebra.

– Ciekawe, czy wybrał się na ryby – odezwał się do swojego towarzysza.

– Że niby na łódce? – spytał tamten.

– A może tu po prostu doszedł.

– Tu jest dziura – powiedziała, patrząc raz na jednego, raz na drugiego. – W czaszce.

Jeden z nich się pochylił.

– O – powiedział.

– Mógł się przewrócić w łódce i wtedy pękła mu czaszka – zasugerował jego towarzysz.

– Jest pełna piasku – zauważył ten, który pierwszy się odezwał.

– Nie powinniśmy zawiadomić śledczych? – zastanawiał się drugi.

– A to oni nie wyjechali do Ameryki? – zdziwił się jego kolega i spojrzał w niebo. – Na konferencję kryminalistyczną?

Drugi funkcjonariusz skinął głową. Potem stali dobrą chwilę w milczeniu nad szkieletem, aż wreszcie jeden z nich zwrócił się do niej.

– A gdzie się podziała woda? – zapytał.

– Jest na ten temat kilka teorii – odparła. – Co macie zamiar zrobić? Mogę iść do domu?

Policjanci spojrzeli po sobie, spisali jej dane i podziękowali, nie przepraszając jednak za to, że tak długo musiała czekać. Zresztą było jej wszystko jedno. Nie spieszyła się. Dzień nad jeziorem był piękny, a jeszcze lepiej by zrobił na jej kaca, gdyby nie natknęła się na te kości. Zastanawiała się, czy facet w czarnych skarpetkach już sobie poszedł. Miała taką nadzieję. Już cieszyła się na to, że wieczorem wypożyczy sobie film i skuli się pod kocykiem przed telewizorem.

Spojrzała na kości i dziurę w czaszce.

Może wypożyczy jakiś dobry kryminał.2

Funkcjonariusze zameldowali swojemu przełożonemu w Hafnafjördur o znalezieniu szczątków w jeziorze. Sporo czasu zajęło im wyjaśnienie, jak to się stało, że spoczywają pośrodku jeziora, ale nie leżą w wodzie. Przełożony zadzwonił do komendy głównej i zameldował o znalezisku. Chciał się dowiedzieć, czy komenda zajmie się sprawą.

– To coś dla wydziału osób zaginionych – stwierdził komendant. – Myślę, że mam do tego doskonałego człowieka.

– Kto to?

– Wygoniliśmy go na urlop, bo ma zaległy chyba za pięć lat, ale wiem, że będzie szczęśliwy, jak dostanie jakieś zadanie. Interesują go zaginięcia. Lubi taką mrówczą robotę.

Komendant pożegnał kolegę z Hafnafjördur, po czym podniósł ponownie słuchawkę i poprosił, aby odnaleziono Erlendura Sveinssona i wysłano go na czele niedużej grupy dochodzeniowej nad jezioro Kleifarvatn.

Kiedy zadzwonił telefon, Erlendur pogrążony był w lekturze. Robił wszystko, aby nie wpuścić do środka promieni majowego słońca. Okna w salonie szczelnie zasłonił grubymi zasłonami i zamknął drzwi do kuchni, gdyż tam nie miał porządnych zasłon. W ten sposób udało mu się wytworzyć wystarczający półmrok, by zapalić lampkę nocną obok fotela.

Świetnie znał ten opis. Nieraz go czytał. Opowiadał o wyprawie kilku osób jesienią 1858 roku ze Skaftartunga drogą przez góry masywu Fjallbakur Południowy na północ, za lodowiec Myrdalsjökull. Przeprawiali się z zamiarem dostania się na łódkę w Gardur. Był wśród nich siedemnastoletni młodzieniec o imieniu David. Mężczyźni, zaprawieni wędrowcy, dobrze znali drogę, lecz wkrótce po rozpoczęciu podróży nastąpiło załamanie pogody i do żadnych zabudowań już nie dotarli. Rozpoczęto wielkie poszukiwania, lecz wszelki ślad po nich zaginął. Dopiero dziesięć lat później znaleziono ich kości przy wielkiej piaszczystej wydmie na południe od Kaldaklof. Przykryli się plandeką i położyli ciasno przy sobie.

Erlendur podniósł wzrok w półmroku i oczyma duszy zobaczył młodzieńca, przerażonego i załamanego. Zdawał się wiedzieć, co ich czeka, jeszcze zanim wyruszyli. Jego krewni zwrócili uwagę, że rozdzielił swoje rzeczy między rodzeństwo i powiedział, że więcej ich nie zobaczy.

Erlendur odłożył książkę, wstał nieco zesztywniały i odebrał telefon. Dzwoniła Elinborg.

– I co, nie masz zamiaru przyjść? – brzmiały jej pierwsze słowa.

– A muszę? – odparł Erlendur.

Elinborg od dawna pisała książkę kucharską, która wreszcie miała się ukazać.

– Boże, ale ja się stresuję. Jak myślisz, zostanie dobrze przyjęta?

– Ja właściwie jeszcze nie nauczyłem się obsługiwać mikrofalówki – odpowiedział jej Erlendur. – Więc może niekoniecznie jestem...

– W wydawnictwie bardzo się podoba – dodawała sobie otuchy Elinborg. – I zdjęcia potraw są wręcz genialne. Oddelegowali do tego specjalnego fotografa. Jeden rozdział poświęciłam świętom...

– Elinborg.

– Tak.

– Dzwonisz z jakiegoś szczególnego powodu?

– Z powodu kości w jeziorze Kleifarvatn – oznajmiła. Ściszyła głos, kiedy przestała mówić o książce kucharskiej. – Mam po ciebie przyjechać. Jezioro się zmniejszyło, czy coś takiego, i dzisiaj rano odkryto tam kości. Chcą, żebyś obejrzał to znalezisko.

– Zmniejszyło się jezioro?

– Tak, dokładnie nie załapałam, o co chodzi.

Sigurdur Oli stał nad szkieletem, gdy zjawili się Erlendur i Elinborg. Czekano na techników z komendy głównej. Policjanci z Hafnafjördur zamierzali rozpiąć żółtą taśmę w celu odgrodzenia miejsca, ale zorientowali się, że nie mają jej do czego przymocować. Sigurdur Oli przyglądał się ich działaniom, usiłując przypomnieć sobie jakiś dowcip o blondynkach, lecz bez skutku.

– Nie jesteś na urlopie? – spytał Erlendura zbliżającego się do niego po piasku.

– Jestem – odparł Erlendur. – Co u ciebie?

– Same old. – Sigurdur Oli spojrzał na drogę, gdzie na pobocze zjeżdżał wielki dżip należący do redakcji informacyjnej jednej z dwóch stacji telewizyjnych. – Puścili ją do domu – dodał i skinął głową w stronę policjantów z Hafnafjördur. – Kobietę, która znalazła te kości. Robiła tu jakieś pomiary. Możemy z nią później pogadać, jeśli będziemy chcieli się dowiedzieć, czemu zniknęła cała woda. Gdyby wszystko było tak jak trzeba, stalibyśmy teraz pod wodą.

– Ramię w porządku?

– Tak. A co u Evy Lind?

– Jeszcze nie zwiała – uspokoił go Erlendur. – Myślę, że tego żałuje, ale pewności nie mam.

Uklęknął i przyjrzał się widocznym fragmentom szkieletu. Włożył palec do dziury w czaszce i dotknął jednego z żeber.

– Dostał w głowę – stwierdził i podniósł się.

– To akurat dosyć oczywiste – ironizowała Elinborg. – Jeżeli to w ogóle on – rzuciła po chwili.

– Trochę tak jak po bójce, co nie? – zastanawiał się Sigurdur Oli. – Dziura jest tuż za prawą skronią. Może wystarczył ten jeden cios.

– Niewykluczone, że płynął sam łódką i upadł na burtę – powiedział Erlendur, patrząc na Elinborg. – Takiego tonu używasz też może w tej twojej książce kucharskiej?

– Odłamki oczywiście już dawno wypłukała woda – zauważyła Elinborg. Nie odpowiedziała na zaczepkę Erlendura.

– Musimy usunąć piach z kości – stwierdził Sigurdur Oli. – Kiedy zjawią się technicy?

Erlendur zwrócił uwagę, że na poboczu zaparkowały kolejne auta. Podejrzewał, że dziennikarze już zdążyli się dowiedzieć o znalezisku.

– Chyba będą musieli postawić namiot – powiedział, obserwując drogę.

– Tak – zgodził się Sigurdur Oli. – Na pewno zjawią się z namiotem.

– Myślisz, że samotnie wędkował na jeziorze? – spytała Elinborg.

– Nie, to tylko jedna z możliwości – odparł Erlendur.

– A jeżeli został uderzony?

– To w takim razie nie mamy do czynienia z wypadkiem – zauważył Sigurdur Oli.

– Nie wiemy, co się stało – podsumował Erlendur. – Może faktycznie został uderzony. Może wybrał się z kimś wędkować na jezioro i ten ktoś nagle wyciągnął młotek. Może było ich tylko dwóch. A może pięciu.

– Albo – dołączył Sigurdur Oli – został uderzony w głowę gdzieś w mieście i potem przetransportowany na jezioro i zatopiony.

– No ale jak został zatopiony? – zastanawiała się Elinborg. – Trzeba przecież w jakiś sposób przytrzymać zwłoki pod wodą.

– To rosły człowiek? – spytał Sigurdur Oli.

– Powiedz im, żeby trzymali się z daleka – powiedział Erlendur, obserwując dziennikarzy schodzących z drogi na dno jeziora. Od strony Reykjaviku nadleciał nieduży samolot. Leciał nisko, tak że zdołali zauważyć mężczyznę z kamerą.

Sigurdur Oli ruszył naprzeciw dziennikarzom. Erlendur zszedł w kierunku wody. Fale leniwie obmywały piasek. Patrzył, jak popołudniowe słońce odbija się od tafli wody, i zastanawiał się, co tu się dzieje. Czy wody ubywa z powodu ludzkiej działalności, czy to robota przyrody? Wyglądało na to, że to sama woda chciała ujawnić tę zbrodnię. Czy ta mroczna, spokojna głębia kryje kolejne zagadki?

Podniósł wzrok na drogę. Technicy w białych kombinezonach stąpali po piasku w jego stronę. Nieśli namiot i kuferki pełne tajemnic. Spojrzał w niebo i poczuł na twarzy ciepło słońca.

Może to ono sprawiło, że jezioro wysycha?

Pierwszym, co odkryli technicy, gdy tylko zaczęli zmiatać piasek ze szkieletu niedużymi szczoteczkami o drobnym włosiu, był kabel przeciągnięty między żebrami przy kręgosłupie, który pod szkieletem znikał w piasku.

Hydrolożka miała na imię Sunna. Zdążyła już sobie umościć miłe gniazdko na sofie pod kocykiem. Kaseta obracała się w magnetowidzie, amerykański thriller pod tytułem Szkielet. Faceta w czarnych skarpetkach już nie było. Zostawił jej dwa numery telefonu, które spuściła do muszli. Film ledwo się zaczął, kiedy rozległ się dzwonek do drzwi. Miała ochotę udać, że nie ma jej w domu. Ciągle ktoś jej przeszkadzał. Jak nie telemarketerzy, to sprzedawcy suszonej ryby albo chłopcy zbierający butelki po napojach i kłamiący, że to na Czerwony Krzyż. Dzwonek zadźwięczał ponownie. Znów się zawahała. W końcu jednak, westchnąwszy, wyszła spod koca.

Otworzyła. Za drzwiami stało dwóch mężczyzn. Jeden wyglądał raczej nędznie, miał opuszczone ramiona i żałosny wyraz twarzy, był może nieco po pięćdziesiątce. Drugi, młodszy, o wiele przyjemniejszy, a nawet przystojny.

Erlendur patrzył, jak kobieta z zainteresowaniem przygląda się Sigurdurowi Olemu, i nie mógł powstrzymać uśmiechu.

– My w sprawie Kleifarvatn – oznajmił.

Kiedy usiedli w salonie, opowiedziała im, jakie zdanie w tej sprawie mają ona i wszyscy pozostali pracownicy instytutu.

– Na powierzchni jezioro nie ma żadnego odpływu – wyjaśniała Sunna – ale przesącza się przez dno, w ciągu ostatnich lat mniej więcej metr sześcienny na sekundę, co pozwalało zachować pewną równowagę.

Erlendur i Sigurdur Oli patrzyli na nią, udając bardzo zainteresowanych.

– Pamiętacie trzęsienie ziemi na półwyspie 17 czerwca 2000 roku? – spytała, a oni skinęli głowami. – Jakieś pięć sekund po nim przez jezioro Kleifarvatn przeszedł wielki wstrząs, w wyniku którego wyciek wody z jeziora uległ podwojeniu. Z początku, kiedy wody zaczęło szybciej ubywać, sądzono, że to z powodu mniejszych opadów, ale potem okazało się, że woda sączy się przez pęknięcia w dnie, które znajdowały się tam od dziesięcioleci. Tyle że po trzęsieniu ziemi jakby się otworzyły. Jezioro liczyło kiedyś około dziesięciu kilometrów kwadratowych powierzchni, a teraz ma ledwie osiem. Lustro wody obniżyło się o co najmniej cztery metry.

– I dlatego ukazał się szkielet – zauważył Erlendur.

– Kiedy lustro obniżyło się o dwa metry, znaleźliśmy szczątki owcy – powiedziała Sunna. – Ale ona oczywiście nie dostała w głowę.

– Co znaczy „dostała w głowę”? – spytał Sigurdur Oli.

Spojrzała na niego. Starała się ukryć, że patrzy na jego dłonie. Nie chciała się zdradzić, że wypatruje obrączki.

– Widziałam dziurę w czaszce – przyznała. – Wiadomo kto to?

– Nie – odparł Erlendur. – Ale musiał skorzystać z łódki, prawda? Żeby dostać się tak daleko na jezioro.

– Jeśli pytacie o to, czy byłby w stanie dojść tam, gdzie leżą kości, to odpowiedź brzmi nie. W tym miejscu jezioro miało co najmniej cztery metry głębokości, i to jeszcze całkiem niedawno. A jeśli to zdarzyło się wiele lat temu, choć oczywiście nic na ten temat nie wiem, to mogło być tam jeszcze głębiej.

– Czyli że musieli być na łódce? – zauważył Sigurdur Oli. – Są jakieś łódki koło jeziora?

– W okolicy stoją jakieś domy – powiedziała, patrząc mu w oczy. Miał piękne oczy, granatowe z delikatnymi rzęsami. – Może ludzie mają łódki. – Żebyśmy tak razem mogli gdzieś odpłynąć, pomyślała sobie.

Odezwała się komórka Erlendura. Elinborg.

– Powinieneś wpaść tu do nas – powiedziała.

– A co się stało? – spytał.

– Przyjedź i zobacz. Zadziwiające. Nigdy czegoś takiego nie widziałam.3

Wstał, włączył wiadomości w telewizji i ciężko westchnął. Przedstawiano właśnie obszerną relację o znalezieniu szkieletu w jeziorze Kleifarvatn. Pokazano także krótką rozmowę z rzecznikiem głównej komendy policji, który zapowiedział szczegółowe śledztwo w tej sprawie.

Podszedł do okna i spojrzał w stronę morza. Na chodniku przed domem zobaczył parę, która spacerowała tędy co wieczór, mężczyzna nieco z przodu, jak zawsze, a za nim kobieta, usiłująca dotrzymać mu kroku. Idąc, rozmawiali, on rzucał słowa za siebie, a ona odpowiadała w kierunku jego pleców. Od lat tutaj chodzili i już dawno przestali zwracać jakąkolwiek uwagę na otoczenie. Kiedyś zdarzało im się podnieść wzrok na jego i inne domy nad morzem, zajrzeć do ogrodów. Czasem nawet przystawali, żeby przyjrzeć się jakiejś nowej zabawce w ogrodzie czy roślinom przy płotach lub na tarasach. Niezależnie od pogody i od pory roku zawsze ruszali na spacer po południu lub wieczorem, zawsze we dwoje.

Przeniósł wzrok na ocean i na horyzoncie zauważył wielki frachtowiec. Mimo wieczornej pory słońce wciąż stało wysoko. Nadchodziła najjaśniejsza pora roku, a potem dzień znów zacznie się skracać i w końcu zniknie. Wiosna była piękna. Pierwsze siewki wokół domu zauważył już w połowie kwietnia. Przyleciały z Europy wraz z wiosennymi wiatrami.

Pierwszy raz wypłynął w morze pod koniec lata. Wtedy frachtowce nie były tak ogromne i jeszcze nie znano kontenerów. Pamiętał, jak majtkowie rozmieszczali w ładowni pięćdziesięciokilowe worki. Pamiętał ich przemytnicze opowieści. Znali go jeszcze z czasów wakacyjnej pracy i lubili opowiadać o tym, jak przechytrzali celników. Niektóre z tych opowieści były bardzo barwne, doskonale wiedział, że je zmyślają. Inne też były fascynujące i ciekawe, ale niczego nie musieli wymyślać. A niektórych historii pewnie nigdy nie usłyszał. Choć podkreślali, że wiedzą, iż on ich nie wyda. Nie komunista z ogólniaka!

Nie wyda.

Spojrzał w stronę telewizora. Czuł się tak, jakby czekał na tę wiadomość całe życie.

Odkąd pamiętał, był socjalistą, podobnie jak wszyscy w rodzinie matki i ojca. Nie wiedział, jak to jest być apolitycznym. Został wychowany w nienawiści do konserwy. Ojciec był członkiem ruchu robotniczego od pierwszych lat dwudziestego stulecia. W domu dyskutowało się dużo o polityce, a szczególnie nienawidzono Amerykanów stacjonujących na Midnesheidi, którym islandzcy bogacze lizali tyłki i dogadzali. To kapitaliści najwięcej zarabiali na armii amerykańskiej.

Poza tym całe jego towarzystwo, przyjaciele, też wywodzili się z podobnego środowiska. Potrafili być bardzo radykalni, niektórzy byli obdarzeni wielkim talentem oratorskim. Dobrze pamiętał te wiece polityczne. Pamiętał tamtą pasję. Żar przemawiających. Chodził na te spotkania razem ze swoimi towarzyszami, którzy podobnie jak on zaczynali działać w ruchu młodzieżowym partii, słuchał jej przewodniczącego, wygłaszającego grzmiące, żarliwe mowy na temat proletariuszy wyzyskiwanych przez kapitalistów i amerykańską armię, która miała wszystkich w kieszeni. Często to słyszał i zawsze mówiono o tym z jednakowym przekonaniem. Fascynowało go wszystko, czego tam słuchał, gdyż wychowany został w duchu islandzkiego nacjonalizmu i twardego socjalizmu. Wiedział, w co ma wierzyć. Wiedział, że prawda jest po jego stronie.

Na wiecach wiele mówiono o amerykańskiej armii stacjonującej na Midnesheidi i metodach, jakie stosują islandzcy kapitaliści, by zapewnić Amerykanom zgodę na budowę bazy na islandzkiej ziemi. Wiedział, jak sprzedawano Amerykanom kraj, tak by islandzcy burżuje mogli się na tym upaść niczym wieprz. Był nastolatkiem, gdy piechurzy kapitalizmu wypadli z siedziby parlamentu z gazem łzawiącym i pałkami okładali protestujących na skwerze Austurvellir. On był wśród nich. Sprzedawczyki ojczyzny to pucybuty amerykańskiego imperializmu! Depcze nas żelazny obcas amerykańskich bogaczy! Sloganów młodzieży nie brakowało.

Sam należał do gnębionego ludu. Uwiódł go żar rewolucji i wielkie słowa oraz ta sprawiedliwa idea, że wszyscy ludzie powinni być równi. Dyrektor miał pracować w fabryce razem z robotnikami. Precz z podziałem klasowym! Szczerze i niezachwianie wierzył w socjalizm. Czuł jakąś wewnętrzną potrzebę walki o sprawę, przekonywania innych do boju o prawa słabszych, robotników i uciśnionych.

Wyklęty powstań ludu ziemi...

W pełni świadomy brał udział w dyskusjach podczas zebrań, a w młodzieżówce partyjnej zdobywał lektury. Szukał ich w bibliotekach i księgarniach. Dużo tego było. Chciał się przebić. W głębi serca wiedział, że jego bronią jest prawda. Wiele z tego, co słyszał w młodzieżówce, przepełniało go poczuciem sprawiedliwości.

Powoli nauczył się odpowiadać na pytania o materializm dialektyczny, o walkę klas jako koło napędowe historii, o kapitalistów i proletariuszy, a im więcej czytał, tym bardziej był oczarowany lekturą i uczył się ozdabiać swoje wypowiedzi cytatami z duchowych rewolucjonistów. Nie minęło wiele czasu, a prześcignął swoich towarzyszy w retoryce marksistowskiej i sprawił, że kierownictwo młodzieżówki zainteresowało się jego osobą. Zbliżały się wybory do władz i komisji oraz przygotowywanie odezw, więc spytano go, czy nie miałby ochoty kandydować. Był wtedy w trzeciej klasie ogólniaka. Założyli w szkole klub dyskusyjny, który nazwali Czerwony Sztandar. To ojciec postanowił, że powinien się kształcić jako jedyny z czworga rodzeństwa. Całe życie był mu za to wdzięczny.

Mimo wszystko.

Młodzieżówka prowadziła zakrojoną na szeroką skalę działalność, wydając gazetkę i często organizując mityngi. Przewodniczącego nawet zaproszono do Moskwy, skąd wrócił z mnóstwem opowieści o kraju proletariuszy. Wielki rozwój. Ludzie szczęśliwi. Niczego im nie brakuje. Kołchozy i gospodarka planowa zapowiadają nieznany dotąd postęp. Rozwój przemysłu po wojnie przekracza wszelkie wyobrażenia. Powstają fabryki, których właścicielem i użytkownikiem jest społeczeństwo, robotnicy. Nowe dzielnice mieszkaniowe rosną na obrzeżach miast. Darmowa opieka lekarska. Wszystko, o czym czytali, co słyszeli, to prawda. Najprawdziwsza. Co za czasy!

Inni, którzy wyjeżdżali do Kraju Rad, opowiadali o innych, gorszych doświadczeniach. Ale to nie miało żadnego wpływu na młodzież. Tamci byli tam z nadania kapitalistycznej władzy. Zdradzili sprawę, walkę o sprawiedliwe społeczeństwo.

Zebrania Czerwonego Sztandaru były tłumnie uczęszczane i ruch zdobywał coraz więcej nowych członków. Jednogłośnie wybrano go na przewodniczącego. Szybko zwrócił na siebie uwagę działaczy Partii Socjalistycznej. W ostatniej klasie ogólniaka, który ukończył z wyróżnieniem, jasne już było, że jest doskonałym materiałem na przyszłego przywódcę.

Odwrócił się od okna i podszedł do zdjęcia maturalnego wiszącego nad pianinem. Patrzył na twarz w białej czapce. Chłopcy w czarnych garniturach, dziewczyny w sukienkach. Słońce świeciło tak mocno, że aż lśniły białe czapki. Był prawie prymusem. Niewiele brakowało, a byłby najlepszy. Przesunął ręką po zdjęciu. Tęsknił do czasów szkolnych. Tęsknił do czasów, gdy miał tak wielki zapał i przekonanie, że nic nie może go złamać.

W ostatniej klasie ogólniaka zaproponowano mu pracę w prasowym organie partii. Podczas wakacji zawsze zarabiał przy rozładunku w porcie. Poznał robotników i majtków, dyskutował z nimi. Nazywali go komunistą, wielu z nich wyznawało najczarniejsze konserwatywne poglądy. Interesowało go dziennikarstwo i wiedział, że gazeta to jeden z filarów partii. Zanim zaczął w niej pracować razem z przewodniczącym młodzieżówki, poszedł do domu wiceprzewodniczącego partii. Chudy wiceprzewodniczący siedział w głębokim fotelu, wycierał okulary chusteczką do nosa i opowiadał o socjalistycznym państwie na Islandii. Mówił cicho, a wszystko brzmiało tak prawdziwie i przekonująco, że aż przechodziły go ciarki, kiedy siedział w maleńkim saloniku i chłonął każde słowo.

Był dobrym uczniem. Nieważne, czego się uczył, historii czy matematyki, nic go to nie kosztowało. Tego, co raz mu weszło do głowy, nie zapominał nigdy i kiedy tylko chciał, mógł to przywołać. Pamięć i talent bardzo mu się przydawały w pracy dziennikarskiej, błyskawicznie się uczył. Pracował szybko, wartko myślał i potrafił przeprowadzać długie wywiady bez konieczności notowania. Najwyżej kilka zdań. Wiedział, że nie uprawia dziennikarstwa bezstronnego, ale nikt takiego nie uprawiał.

Jesienią miał zamiar iść na uniwersytet, lecz został poproszony o pozostanie przez zimę w redakcji. Nie musiał się dwa razy zastanawiać. W środku zimy wiceprzewodniczący wezwał go do siebie do domu. Komunistyczna partia NRD zaprosiła kilkoro młodych Islandczyków na studia na uniwersytecie w Lipsku. Jeśli zechce przyjąć tę ofertę, sam będzie musiał się tam dostać, ale na miejscu otrzyma zakwaterowanie i stypendium na wydatki.

Miał ochotę wyjechać do Europy Wschodniej albo do Kraju Rad, by na własne oczy przyjrzeć się powojennej odbudowie. Chciał podróżować, poznawać narody, uczyć się języków. Chciał poznać socjalizm w praktyce. Przez ostatni rok ogólniaka zastanawiał się, czy nie zapisać się na uniwersytet w Moskwie, ale kiedy zjawił się u wiceprzewodniczącego, jeszcze nie wiedział, co zrobi. Wiceprzewodniczący wytarł okulary chusteczką i powiedział, że nauka w Lipsku to dla niego wyjątkowa okazja, aby poznać fundamenty państwa komunistycznego, zobaczyć na własne oczy realny socjalizm i kształcić się ku chwale ojczyzny i jej przyszłości.

Wiceprzewodniczący włożył okulary.

– I dla sprawy – dodał. – Na pewno będzie ci tam dobrze. Lipsk to miasto historyczne. Jest częścią naszej kultury. To tam pojechał Halldor Laxness odwiedzić swego przyjaciela, Johanna Jonssona. A Podania gminne Jona Arnasona zostały wydane przez księgarnię Heinricha w Lipsku w 1862 roku.

Skinął głową. Przeczytał wszystko, co Halldor Laxness napisał na temat socjalizmu na Wschodzie, i podziwiał go za ogromną siłę sugestii.

Wpadł na pomysł, żeby zarabiać na podróż, pracując w drodze do Niemiec na frachtowcu. Jego stryj znał kogoś w liniach oceanicznych i załatwił mu pracę. Nietrudno było zabrać się statkiem. Cała rodzina była w siódmym niebie. Nikt z nich nigdy wcześniej nie wyjeżdżał za granicę. Nikt nie płynął statkiem, nie mówiąc już o studiowaniu na uniwersytecie. To wspaniała przygoda. Rozmawiano o tym przez telefon i pisano w listach. Będą z niego ludzie, powiadano. Pewnie w końcu zostanie ministrem!

Pierwszy etap podróży zakończył się na Wyspach Owczych, potem Kopenhaga, Rotterdam i wreszcie Hamburg. Tam zszedł na ląd. Wsiadł w pociąg do Berlina i jedną noc spędził na dworcu. Następnego wieczora znalazł się w pociągu do Lipska. Wiedział, że nikt tam na niego nie czeka. Miał jednak karteczkę z adresem w kieszeni i gdy dotarł do miasta, spytał o drogę.

Stał przed zdjęciem klasy maturalnej. Ciężko westchnął i popatrzył w twarz swego przyjaciela z Lipska. Chodzili do jednej klasy w liceum. Gdyby tylko wtedy wiedział o tym, co stanie się później.

Zastanawiał się, czy policja kiedyś odkryje prawdę o człowieku w jeziorze. Pocieszał się, że minęło dużo czasu i nikogo nie obchodzi, co wydarzyło się dawno temu.

Nikogo już nie obchodzi człowiek spoczywający na dnie jeziora Kleifarvatn.4

Technicy rozłożyli namiot nad szczątkami. Elinborg stała przed nim i patrzyła, jak Erlendur i Sigurdur Oli szybko podążają w jej stronę po wyschniętym dnie. Był już wieczór i dziennikarze odjechali. Gdy podano w mediach informację o znalezieniu szczątków, wzmógł się ruch samochodów wokół jeziora, ale teraz sytuacja wróciła już do normy i nad okolicą znów zapanował spokój.

– No, nareszcie – powiedziała Elinborg, kiedy do niej podeszli.

– Sigurdur musiał wrzucić hamburgera na ruszt – wyjaśnił rozdrażniony Erlendur. – Co jest?

– Chodźcie – odparła Elinborg i uchyliła połę namiotu. – Jest tu lekarz sądowy.

Erlendur popatrzył na jezioro pogrążone w wieczornej ciszy i pomyślał o szczelinach w dnie. Spojrzał w niebo. Słońce wciąż jeszcze stało na firmamencie, więc nadal było całkiem jasno. Patrzył na białe obłoki tuż na sobą i wciąż nie mógł się nadziwić, że w miejscu, w którym teraz stoi, kiedyś jezioro było głębokie na cztery metry.

Technicy usunęli piach ze szkieletu, więc cały już był widoczny. Żadnych pozostałości ciała i ubrania. Obok klęczała kobieta około czterdziestki i stukała żółtym ołówkiem w kości biodrowe.

– To mężczyzna – odezwała się. – Średniego wzrostu, najprawdopodobniej w średnim wieku, ale muszę to dokładnie zbadać. Nie wiem, jak długo leżał w wodzie, może czterdzieści, pięćdziesiąt lat. Może dłużej. To tylko hipoteza. Więcej będę w stanie powiedzieć, jak dostarczą mi szkielet do nas na Baronstigur i go zbadam.

Podniosła się i przywitała z nimi. Erlendur wiedział, że ma na imię Matthildur i jako lekarz sądowy pracuje od niedawna. Miał ochotę ją spytać, dlaczego chce zajmować się przestępstwami. Dlaczego po prostu nie chce być lekarzem, jak normalny człowiek, i zarabiać na islandzkim państwie dobrobytu.

– Dostał w głowę? – spytał Erlendur.

– Na to wygląda – odparła. – Ale trudno się zorientować, jakiego użyto narzędzia. Wszelkie ślady wokół dziury już dawno zniknęły.

– Czyli że mówimy o morderstwie z premedytacją? – zainteresował się Sigurdur Oli.

– Wszystkie morderstwa są z premedytacją – pouczyła go Matthildur. – Tylko są w różnym stopniu głupie.

– Nie ma wątpliwości, że to było morderstwo – zgodziła się Elinborg, która przysłuchiwała się ich rozmowie.

Stanęła okrakiem nad szkieletem i pokazała przestronny dół, który technicy wykopali w dnie. Erlendur podszedł bliżej i zauważył w nim wielką, czarną metalową skrzynkę z kablem uwiązanym do kręgosłupa. Większa jej część nadal tkwiła w ziemi, na wierzchu można było jednak dostrzec coś, co przypominało połamane wskaźniki, czarne pokrętła i przyciski. Skrzynia była obdrapana i pogięta, musiała się otworzyć, bo wewnątrz zalegał piach.

– Co to takiego? – spytał Sigurdur Oli.

– Bóg jeden wie – odparła Elinborg. – Ale dzięki temu nie wypłynął na powierzchnię.

– Jakieś urządzenie pomiarowe? – zastanawiał się Erlendur.

– Nigdy czegoś takiego nie widziałam – stwierdziła Elinborg. – Technicy powiedzieli, że ich zdaniem to może być stary nadajnik. Skoczyli coś przekąsić.

– Nadajnik? – zamyślił się Erlendur. – Jaki nadajnik?

– Tego nie wiedzieli. Muszą go najpierw wykopać.

Erlendur patrzył na kabel przyczepiony do szkieletu i na skrzynkę użytą do obciążenia zwłok. Wyobrażał sobie ludzi wyciągających ciało z samochodu i przywiązujących do niego nadajnik, wiosłujących potem na środek jeziora i wyrzucających wszystko za burtę.

– Czyli został zatopiony? – zapytał.

– Sam tego raczej nie zrobił – wypsnęło się Sigurdurowi. – Przecież nie wypłynął na jezioro, nie przywiązał do siebie nadajnika, nie wziął go na ręce, nie skoczył na główkę, pilnując przy tym, żeby na pewno zniknął. To byłoby najbardziej idiotyczne samobójstwo w historii.

– Ciekawe, czy to ciężkie urządzenie? – przerwał mu Erlendur, nie dając się wyprowadzić z równowagi.

– Dla mnie wygląda na bardzo ciężkie – odpowiedziała Matthildur.

– Jest sens szukać na dnie narzędzia zbrodni? – zastanawiała się Elinborg. – Na przykład wykrywaczem metali, jeśli to młotek czy coś podobnego? Może wrzucono go razem ze zwłokami?

– Technicy się tym zajmą – uspokoił ją Erlendur i ukląkł obok czarnej skrzynki. Zgarnął z niej piasek.

– Może to radioamator – zażartował Sigurdur Oli.

– Przyjdziesz? – spytała Elinborg. – Jak wyjdzie książka?

– A to nie obowiązek? – zdumiał się Sigurdur Oli.

– Nie będę cię zmuszać.

– A jaki jest tytuł? – zainteresował się Erlendur.

– Wina a przepisy – wyjaśniła Elinborg. – Taki żart. Wina jako napoje oczywiście i przepisy. Kulinarne, rzecz jasna.

– Bardzo sprytne. – Erlendur spojrzał zdumiony na Sigurdura Olego, który parsknął śmiechem.

Eva Lind siedziała naprzeciwko niego w białym szlafroku z nogami podkulonymi pod siebie i okręcała sobie włosy wokół palca, kosmyk za kosmykiem, niczym zahipnotyzowana. Zazwyczaj pensjonariuszom nie pozwalano przyjmować gości, ale personel dobrze znał Erlendura, więc nie mieli żadnych zastrzeżeń, gdy poprosił o widzenie z córką. Długą chwilę siedzieli w milczeniu. W świetlicy, której ściany przyozdobiono propagandowymi plakatami na temat szkodliwości alkoholu i narkotyków.

– Dalej spotykasz się z tą babą? – spytała córka, wciąż bawiąc się włosami.

– Przestań nazywać ją babą – uniósł się Erlendur. – Valgerdur jest o dwa lata młodsza ode mnie.

– No właśnie, baba. Dalej się z nią spotykasz?

– Tak.

– I co? Odwiedza cię w domu? Ta Valgerdur?

– Raz mnie odwiedziła.

– No i spotykacie się w hotelach.

– Powiedzmy. A co u ciebie? Masz pozdrowienia od Sigurdura Olego. Mówi, że z barkiem już lepiej.

– Nie trafiłam. Miałam zamiar uderzyć go w głowę.

– Ale ty potrafisz być głupia – powiedział Erlendur.

– Rzuciła już swojego starego? A może jest jeszcze mężatką, ta Valgerdur? Kiedyś chyba tak powiedziałeś?

– Nie twoja sprawa.

– Czyli że go zdradza? Co oznacza, że dmuchasz mężatkę. I co ty na to?

– Nie spaliśmy ze sobą. A poza tym to nie twoja sprawa. I przestań tak się wyrażać!

– Uważaj, bo uwierzę, żeście ze sobą nie spali!

– Nie dają ci tu jakichś leków? Żeby przytępić tę twoją wściekłość?

Wstał. Ona podniosła na niego wzrok.

– Nie prosiłam cię, żebyś mnie tu wsadzał – powiedziała. – Nie prosiłam cię, żebyś się mną interesował. Chcę, żebyś mnie zostawił w spokoju. Daj mi święty spokój.

Wyszedł ze świetlicy bez pożegnania.

– Pozdrów ode mnie swoją babę! – krzyknęła za nim Eva Lind, wciąż z jednakowym spokojem kręcąc loki. – Pozdrów ode mnie tę cholerną babę – powtórzyła cicho.

Erlendur zaparkował auto przed blokiem i wszedł do klatki. Kiedy dotarł na piętro, zauważył, że przy drzwiach do mieszkania stoi jakiś długowłosy chudzielec i pali papierosa. Jego postać pozostawała w cieniu, więc Erlendur nie widział twarzy. Najpierw pomyślał sobie, że to jakiś przestępca ma z nim do pogadania. Czasem dzwonili do niego po pijaku i grozili mu, bo w ten czy inny sposób ośmielił się ingerować w ich ponure życie. Nieliczni zaś zjawiali się u niego w domu z bełkotliwymi pretensjami. I tu, na korytarzu, czegoś takiego właśnie się spodziewał.

Młody człowiek wyprostował się, zauważywszy Erlendura.

– Mogę u ciebie zamieszkać? – spytał. Wyraźnie nie wiedział, co zrobić z niedopałkiem. Erlendur dostrzegł już dwa na pokrytej wykładziną podłodze.

– Kto to...?

– Sindri – odparł młody człowiek i wyszedł z cienia. – Twój syn. Nie poznajesz mnie?

– Sindri? – powtórzył Erlendur zdziwiony.

– Wróciłem do miasta – odezwał się chłopak. – Przyszło mi do głowy, żeby cię odwiedzić.

Sigurdur Oli położył się obok Bergthory, kiedy odezwał się telefon na stoliku nocnym. Spojrzał na wyświetlacz. Nie miał pojęcia, kto to może być, więc nie miał zamiaru odebrać. Po szóstym dzwonku szturchnęła go Bergthora.

– No, odbierz – powiedziała. – Rozmowa z tobą dobrze mu zrobi. On uważa, że mu pomagasz.

– Nie mam zamiaru przyzwalać, żeby dzwonił do mnie do domu w środku nocy – zirytował się Sigurdur Oli.

– Oj, przestań. – Bergthora sięgnęła nad Sigurdurem Olim po telefon ze stolika.

– Tak, jest w domu – powiedziała do słuchawki. – Chwileczkę.

Podała Sigurdurowi Olemu aparat.

– Do ciebie – powiedziała z uśmiechem.

– Spałeś już? – odezwał się głos w słuchawce.

– Tak – skłamał Sigurdur Oli. – Prosiłem, żebyś nie dzwonił do mnie do domu. Nie życzę sobie.

– Przepraszam – odparł rozmówca. – Nie mogę zasnąć. Biorę psychotropy, środki uspokajające i nasenne, ale to nie wystarcza.

– Nie możesz tu dzwonić, kiedy ci się podoba – tłumaczył Sigurdur Oli.

– Przepraszam – powtórzył tamten. – Nie czuję się dobrze.

– W porządku – złagodniał policjant.

– Właśnie minął rok – ciągnął dzwoniący. – Dzisiaj.

– Tak – potwierdził Sigurdur Oli. – Wiem.

– Cały rok w piekle – żalił się rozmówca.

– Postaraj się przestać o tym myśleć – tłumaczył mu Sigurdur Oli. – Najwyższy czas, żebyś przestał się w ten sposób zadręczać. To nic nie da.

– Łatwo powiedzieć – zabrzmiał głos w słuchawce.

– Wiem – zgodził się Sigurdur Oli. – Ale spróbuj.

– Dlaczego mi się wtedy zachciało tych truskawek?

– Tysiąc razy już o tym rozmawialiśmy. – Sigurdur Oli po raz pierwszy spojrzał na Bergthorę. Pokręcił głową. – Musisz to zrozumieć. Przestań się zadręczać.

– Jasne – odpowiedział mężczyzna. – Jasne, że to moja wina. To wszystko moja wina.

Potem odłożył słuchawkę.