Joseph Conrad i narodziny globalnego świata - ebook

WSTĘP. JEDEN Z NAS

Trudno było dostać się do Konga. Z powodu trwającej na wschodzie wojny domowej, „państwa cieni” na południu, rozparcelowanego między siebie przez przedsiębiorstwa górnicze, a także gwałtownie wstrząsających stolicą kraju – Kinszasą – protestów politycznych, Demokratyczna Republika Konga była wedle wielu kryteriów jednym z najbardziej dysfunkcyjnych państw świata. Choć to kraj, w którym zasobów naturalnych jest w bród, znajduje się on niemal na samym dole Wskaźnika Rozwoju Społecznego ONZ i ma drugi od końca dochód narodowy brutto na świecie. Jak to ujęto w moim przewodniku: „To ogromny rejon ciemnych zakamarków, zarówno geograficznych, jak i mentalnych , gdzie człowiek ciągle zmagał się z własnymi demonami i puszczonymi wolno żywiołami natury”. Innymi słowy, było to jądro ciemności. I właśnie dlatego chciałam się tam udać.

Po pierwsze potrzebowałam wizy, a żeby ją dostać, konieczne było poświadczone notarialnie Prise en Charge, czyli poręczenie od kogoś z Konga. Za pośrednictwem człowieka z Kinszasy otrzymałam w końcu żółty dokument usiany fioletowymi, zielonymi i niebieskimi stemplami. Naliczyłam ich ogółem ponad dwadzieścia: od Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, dyrektora generalnego Urzędu Imigracyjnego, Urzędu Usług Publicznych, Policji Imigracyjnej, Biura Burmistrza, licznych notariuszy, administratorów i kierowników działów. Część stempli przedstawiała pantery i dzidy. Zapłaciłam za to ponad 500 dolarów.

Wysłałam do Waszyngtonu podanie o wizę i ponad dwa miesiące przed wyjazdem zarezerwowałam bilet lotniczy. Zabrałam się do planowania tego, co będę tam robić. Skontaktowałam się z każdym, kto przyszedł mi do głowy i miał cokolwiek wspólnego z Kongiem, a następnie z każdym, kogo mi podsunięto. Ułożyłam plan podróży z nieustraszonym organizatorem wycieczek, z którym miałam polecieć w głąb lądu, do Kisangani, a potem popłynąć zakolem rzeki Kongo 1600 kilometrów z powrotem do Kinszasy. Mimo że warunki podróży były nadzwyczaj skromne, miała mnie ona dużo kosztować, ale – jak mi powiedziano – pełnoetatowa eskorta była konieczna, by zapewnić bezpieczeństwo turystce z Zachodu w jednym z najrzadziej odwiedzanych miejsc na świecie.

W Biurze do spraw Globalnego Wsparcia na mojej uczelni spotkałam się z mężczyzną, który siedział za biurkiem przyozdobionym flagą Zimbabwe. Zaopatrzył mnie on w instrukcje dotyczące bezpieczeństwa i plan ewakuacji medycznej. Poradził, abym wszystko podwójnie impregnowała, pieniądze nosiła obwiązane wokół kostki, zawsze zachowywała czujność i zewsząd spodziewała się kradzieży. Potem podszedł do szafki i przyniósł mi prezent: moskitierę.

Wszystko było przygotowane. Po miesiącach rozpatrywania wniosku wciąż jednak nie miałam wizy. Ambasada w Waszyngtonie utrzymywała, że czeka na potwierdzenie z Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Kinszasie; zapłaciłam za kolejny stempel. Moi ludzie naciskali swoich; nic się nie ruszało z miejsca. Zwłoka była celowa, usłyszałam, a do kraju nie wpuszczano żadnych Amerykanów.

Kiedy moja wiza w końcu nadeszła – dzięki przypadkowemu kontaktowi z kimś, kto pracował w kongijskiej ambasadzie – był już pierwszy dzień nowego semestru, musiałam więc zaczekać do końca zajęć, nim będę mogła ruszyć; w tym czasie Kongo znalazło się na drodze ku kryzysowi politycznemu. Kończyła się kadencja Josepha Kabili, prezydent odmówił jednak ustalenia terminu wyborów. Przez Kinszasę przetoczyły się antyrządowe protesty; siły bezpieczeństwa zastrzeliły, zarąbały na śmierć i spaliły żywcem bez mała 50 osób. Taksówkarze w obawie przed napaścią odmawiali jazdy z lotniska do centrum miasta. Departament Stanu USA nakazał wyjazd członkom rodzin personelu rządowego, Unia Europejska planowała sankcje. Organizator mojej wycieczki oznajmił, że jeśli nadal jestem zdecydowana na wyjazd, muszę wydostać się z Kinszasy, zanim prezydent ustąpi ze stanowiska – czy raczej zanim nie będzie chciał tego zrobić, co doprowadzi do eskalacji przemocy.

Dawało mi to dokładnie trzy tygodnie. Spakowałam moskitierę i przewodnik, upchałam pieniądze w butach, wgrałam kongijską rumbę (soukous) na playlistę i ruszyłam na lotnisko.

Ponad sto lat temu polski marynarz Konrad Korzeniowski również wybrał się do Konga; wyprawa zdawała się odwlekać bez końca, aż nagle wszystko ruszyło. W listopadzie 1889 roku Korzeniowski odbył rozmowę o pracę ze spółką mającą siedzibę w Brukseli. Dotyczyła ona stanowiska kapitana parowca na rzece Kongo. Obiecano mu posadę, lecz jego kolejne listy pozostawały bez odpowiedzi, a gdy udał się tam osobiście, by raz jeszcze dopytać o sprawę, nakazano mu czekać. Po sześciu miesiącach milczenia i niepewności Konrad otrzymał od spółki wiadomość, że stanowisko jest wolne. Miał wyruszyć do Afryki w ciągu tygodnia.

„Gdybyś tylko wiedział, w jakim byłem diabelskim pośpiechu!” – pisał do przyjaciela. „Gdybyś tylko widział te metalowe skrzynie, te rewolwery, te wysokie buty i te wzruszające pożegnania , gdybyś tylko wiedział, ilem ze sobą wziął butelek z lekarstwami i ile czułych życzeń”. Konrad miał zostać w Kongu przez trzy lata, ale rzucił posadę po zaledwie jednym rejsie w górę i w dół rzeki, między Kinszasą a Kisangani. Dostrzegł w Kongu europejskie rządy oparte na przerażającej chciwości, przemocy i hipokryzji, i opuścił Afrykę w stanie psychicznej i moralnej rozpaczy. Dziewięć lat później, gdy na dobre osiadł w Anglii i przyjął zanglicyzowaną wersję swojego imienia i nazwiska – Joseph Conrad – przełożył te doświadczenia na powieść Jądro ciemności (1899).

Wybierałam się do Konga, ponieważ chciałam zobaczyć, co tylko się da z tego, co dostrzegł tam Conrad – bo to, co dostrzegł Conrad, kształtuje w dużej mierze to, co od tamtego czasu zobaczyli inni. Jądro ciemności pozostaje jedną z najpowszechniej czytanych powieści napisanych w języku angielskim, a adaptacja filmowa Czas apokalipsy przyciągnęła do jej literackiej wersji jeszcze więcej czytelników. Sam tytuł zaczął żyć własnym życiem. Powieść stała się probierzem dla myślenia o Afryce i Europie, cywilizacji i okrucieństwie, imperializmie, ludobójstwie, szaleństwie – o samej ludzkiej naturze.

Stała się ona także punktem zapalnym. W latach 70. XX wieku nigeryjski powieściopisarz Chinua Achebe nazwał Jądro ciemności „obelżywym i oburzającym utworem”, przesiąkniętym poniżającymi stereotypami na temat Afryki i Afrykanów. Conrad, jak stwierdził Achebe, był „cholernym rasistą”. Niedługo później znajomi spytali pewnego studenta, Baracka Obamę, pół Amerykanina, pół Kenijczyka, dlaczego czyta ten „rasistowski traktat”. „Bo była zadana – zacukał się Obama. – I dlatego, że wiele się z niej dowiaduję. O białych. Rozumiesz, ta książka tak naprawdę nie mówi o Afryce. Ani o czarnych. Ona mówi o człowieku, który ją napisał. O Europejczyku, Amerykaninie. O pewnym sposobie patrzenia na świat”.

Gdy po raz pierwszy przeczytałam Jądro ciemności na lekcję angielskiego w szkole średniej w Ithace, cyniczne, krytyczne spojrzenie Conrada na europejski imperializm wydało mi się ekscytujące i odważne. Kiedy później czytałam esej Achebego ze swoimi studentami na Harvardzie, zaczęłam doceniać perspektywę przyjętą przez Conrada z tych samych powodów co Obama: nie tylko pomimo pewnych jej braków, lecz z ich powodu. Conrad uchwycił coś ze sposobu, w jaki władza oddziaływała na kontynenty i rasy, coś, co wydawało się równie warte zaangażowania dziś, jak w chwili gdy zaczął pisać.

A przecież Jądro ciemności było dopiero początkiem. Kiedy już zabrałam się do lektury kolejnych książek tego pisarza, raz po raz zadziwiała mnie prorocza głębia owego „pewnego sposobu patrzenia na świat”. Po 11 września i eskalacji islamskiego terroryzmu z zaskoczeniem przypomniałam sobie, że ten sam autor, który w Jądrze ciemności potępiał imperializm, napisał także Tajnego agenta (1907), którego akcja skupia się wokół terrorystycznego zamachu bombowego w Londynie. Po kryzysie finansowym 2008 roku dostrzegłam, że w Nostromie (1904) Conrad przedstawia międzynarodowy kapitalizm uciekający się do tych samych sztuczek, o jakich czytałam w dziennikach. Gdy tempa nabrała rewolucja cyfrowa, odkryłam, że w Lordzie Jimie (1900) i wielu innych dziełach Conrad poruszająco pisał o skutkach wstrząsu technologicznego w branży, którą znał najlepiej – transporcie morskim. Kiedy zaś Europę i Stany Zjednoczone elektryzowały dyskusje na temat emigrantów, na nowo zdumiewało mnie, jak Conrad zdołał napisać którąkolwiek z tych książek po angielsku – w jego trzecim języku, którego nauczył się dopiero jako człowiek dorosły.

Jego pióro było jak magiczna różdżka wyczarowująca duchy przyszłości. Jak to robił? W jaki sposób Conrad, jak ujął to swego czasu karaibski pisarz V.S. Naipaul, „był wszędzie przede mną”? Jak zdołał przed stu laty „rozmyślać nad mym światem, światem, który dziś rozpoznaję”? Gdybym mogła to zrozumieć, dowiedziałabym się czegoś o jego czasach – ale także o moich własnych.

Byłam w połowie drogi przez Ocean Indyjski, gdy uświadomiłam sobie, jak brzmi odpowiedź. Płynęłam z Hongkongu do Anglii na pokładzie francuskiego statku towarowego CMA CGM „Christophe Colomb”, który pokonuje jedenastotygodniową trasę między Chinami a północną Europą, przewożąc do 13 344 sześciometrowych kontenerów. W dzisiejszych czasach niemal żaden podróżnik nie chce płynąć czterech tygodni, jeśli tę samą drogę może pokonać samolotem w niecałe czternaście godzin. Postanowiłam jednak przebyć tę trasę drogą morską w ramach celowego powrotu do przeszłości, żebym mogła lepiej pojąć zasadniczą część życia i pisarstwa Conrada.

Urodzony w 1857 roku na terenie dzisiejszej Ukrainy, w polskiej rodzinie, Conrad w wieku szesnastu lat opuścił pozbawione dostępu do morza serce Europy, by zostać marynarzem. Przez następne dwadzieścia lat, nim wydał choć słowo drukiem, pracował jako zawodowy marynarz, pływając na Karaiby, do południowo-wschodniej Azji, Australii i Afryki. Podróże te w tak dużej mierze inspirowały jego późniejszą prozę, że samego Conrada często opisywano jako „pisarza morza”, podobnie jak Hermana Melville’a.

Na pokładzie „Christophe’a Colomba” pozostawiłam za sobą szybkość i bycie w ciągłym kontakcie ze wszystkimi i wszystkim, charakterystyczne dla mojego XXI-wiecznego życia – czyli internet, telefon, wiadomości – i przyłączyłam się do całkowicie męskiej wspólnoty nieróżniącej się wiele od tych, których Conrad był częścią. Na statku było około trzydziestu oficerów i azjatycka załoga; ich życie odmierzały zmiany warty przez całą dobę i odliczanie czasu do zawinięcia w następnym porcie na trasie. Płynęliśmy jednym z najstarszych szlaków handlowych świata, jak za dawnych lat wymieniając ładunki herbaty, porcelany, jedwabiu i przypraw na kontenery z tanią elektroniką, wyrobami z plastiku i mrożonkami. Zawinęliśmy do Singapuru, gdzie przechadzałam się wzdłuż rzeki i widziałam tablicę pamiątkową poświęconą Conradowi przed dawnym Urzędem Poczt i Telegrafów. Sunęliśmy łagodnie, z warkotem przez ten sam spokojny ocean z mniej więcej tą samą prędkością, co parowce sprzed wieku, zmierzając w stronę Kanału Sueskiego, który otwarto w 1869 roku. Przeciwpirackie patrole Unii Europejskiej krążyły u wybrzeży Rogu Afryki na wodach, których za czasów Conrada strzegła Królewska Marynarka Wojenna.

Im więcej dostrzegałam podobieństw, tym bardziej uświadamiałam sobie, że dostosowywałam je do przeszłości. Rzecz bowiem nie w tym, że moja podróż „Christophe’em Colombem” była czymś anachronicznym. To Conrad był w awangardzie. Z pokładu statku oglądał narodziny globalnie powiązanego ze sobą świata, przez który płynęłam tego dnia.

Historia jest dla współczesności jak psychoterapia: skłania ją do mówienia o swych rodzicach. Ponieważ termin „globalizacja” został spopularyzowany w latach 80. XX wieku, łatwo przyjąć, że większość tego, co się z nim łączy – wzajemnie zależna gospodarka, otwarte granice, różnorodne etnicznie i powiązane zawodowo społeczeństwa, instytucje i standardy międzynarodowe, wspólne kulturowe punkty odniesienia – pochodzi z tamtych czasów albo z lat późniejszych. Ale to w młodości Conrada, a nie w mojej, „trzy wielkie osiągnięcia teraźniejszości”, jak nazwał je Walt Whitman, przeobraziły prędkość i zasięg globalnych kontaktów: „W Starym Świecie na wschodzie Kanał Sueski / Nowy objęty potężną koleją / W morzach osadzone wymowne, łagodne kable”. Conrad przybijał do nabrzeży, do których przybijały również pełnomorskie parowce, przewożące emigrantów z Europy i Azji na niespotykaną nigdy wcześniej ani później skalę. Pływał ponad transoceanicznymi przewodami telegraficznymi, które po raz pierwszy w historii przesyłały wiadomości szybciej niż ludzie. Między wyprawami urządził sobie dom w Londynie, centrum ogólnoświatowego rynku finansowego, który tak skonsolidowany miał się stać ponownie dopiero w latach 80. XX wieku.

Imperialne i globalne zależności w 1900 roku. Brytyjskie kolonie zostały zacieniowane na szaro

Conrad nie znał słowa „globalizacja”, ale droga, którą przebył z prowincji imperialnej Rosji przez morza i oceany do podlondyńskich hrabstw, była uosobieniem tego terminu. Przekuł swoje globalne spojrzenie na prozę opartą w przeważającej mierze na osobistym doświadczeniu i prawdziwych wydarzeniach. Henry James doskonale opisał jego dar: „Nikt nie poznał – na użytek intelektualny – rzeczy, które pan wie, i ma pan jako artysta w całej tej sytuacji autorytet, do którego nikt się nie zbliżył”. To dlatego mapa pisanego świata Conrada jest tak odległa od mapy ludzi mu współczesnych. Często porównywano go do Rudyarda Kiplinga, nieoficjalnego poetae laureati imperium brytyjskiego; akcja jego powieści rozgrywała się w częściach świata zaznaczonych na mapach na czerwono, co miało służyć ukazaniu brytyjskiego panowania. Ale Conrad nie umieścił w kolonii imperium akcji ani jednej książki, a nawet gdy rozgrywała się ona w Wielkiej Brytanii bądź na brytyjskich statkach, jego dzieła na ogół zaludniali nie-Brytyjczycy. Pisarz zarzucał sieci na Europę, Afrykę, Amerykę Południową i Ocean Indyjski. Potem włóczył się po zapadłych dziurach. Zabierał czytelników do miejsc „poza obrębem drutów telegraficznych i okrętowej komunikacji”, na pokłady żaglowców, które wlekły się u boku sunących żwawo parowców, pomiędzy „ludzkie wraki, takie, jakie spotyka się w zapomnianych zakątkach ziemi”.

Imperium brytyjskie znikło dawno temu, a Kiplinga czyta dziś niewielu. Świat Conrada skrzy się za to pod powierzchnią naszego własnego. Współczesne światłowody biegną dnem morza obok starych przewodów telegraficznych. Bohaterowie Conrada szepczą do uszu nowym pokoleniom antyglobalistów i orędownikom wolnego handlu, liberalnym interwencjonistom i radykalnym terrorystom, aktywistom działającym na rzecz sprawiedliwości społecznej i ksenofobicznym natywistom. A nie ma lepszego symbolu współczesnej globalizacji niż kontenerowiec, który sprawił, że transport jest tak niedrogi, iż taniej jest złapać ryby w Szkocji, wysłać je do filetowania w Chinach, a następnie odesłać z powrotem do Europy na sprzedaż, niż zatrudnić robotników na miejscu. Dziewięćdziesiąt procent światowego handlu odbywa się drogą morską, przez co statki i marynarze mają dziś większe znaczenie dla światowej gospodarki niż kiedykolwiek wcześniej.

W życiu i twórczości Conrada odnalazłam, krótko mówiąc, historię globalizacji widzianą od środka. Następnie musiałam znaleźć sposób, by ją opisać.

W tej książce wyruszam w podróż, by eksplorować świat Conrada wyposażona w kompas historyczki, mapę biografki i sekstans czytelniczki prozy. Opowiadam historię jego życia, by połączyć ze sobą dzieje Europy, Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej i oceanów między nimi, a także by przyjrzeć się temu, co pisał o nich Conrad w swoich czterech najbardziej znanych powieściach: Tajnym agencie, Lordzie Jimie, Jądrze ciemności i Nostromo.

„Życie moje na szerokim świecie w książkach moich znajduje się” – napisał pewnego razu Conrad. Jeszcze za jego życia i z jego błogosławieństwem krytycy Richard Curle i Gérard Jean-Aubry opisali wczesne podróże literata i ich wpływ na jego dzieła. Najprzenikliwsi późniejsi krytycy jego prozy, Edward Said i Ian Watt, również uznali, że kluczem do jej interpretacji jest lektura biograficzna. Nie żeby sam pisarz to ułatwiał. Pozwalał ludziom wierzyć, że jedne opowieści są autobiograficzne, choć takie nie były, i ukrywał fragmenty swej przeszłości w innych.

Biografowie często nie mają jednak czego się uchwycić. Listy zebrane Josepha Conrada (The Collected Letters of Joseph Conrad) wypełniają dziewięć skrupulatnie przygotowanych tomów, które obejmują ogółem około pięciu tysięcy stron. Ledwie dwieście z nich składa się na okres od narodzin Conrada w 1857 roku do chwili, gdy w 1895 roku opublikował swoją pierwszą powieść. Pięćdziesiąt procent jego życia udokumentowane zostało więc w ledwie czterech procentach epistolografii, a to przecież całość owego „życia na szerokim świecie”, które wedle słów pisarza inspirowało jego dzieło. Historyk literatury Norman Sherry w latach 60. XX wieku oddał światu bohaterską przysługę, wytropiwszy dokładne źródła prozy Conrada. Ale nie dziwi specjalnie, że wiele znaczących biografii tego pisarza – autorstwa Jocelyna Bainesa, Fredericka Karla, Zdzisława Najdera i Johna Stape’a – skupia się na zdecydowanie lepiej udokumentowanych szczegółach jego kariery literackiej: procesie pisania (będącym męczarnią), finansach (niestabilnych), przyjaźniach literackich (ciepłych), życiu rodzinnym (spokojnym), relacjach z agentem i wydawcami (bardzo różnych), zdrowiu fizycznym i psychicznym (okropnym).

Aby zbadać jego „życie na szerokim świecie”, poszłam innym tropem. „Historię tworzą ludzie, ale nie tworzą jej w swoich głowach” – mówi kawiarniany filozof w Tajnym agencie. To złośliwy przytyk do uwagi Karola Marksa, że „ludzie sami tworzą swoją historię, ale nie w wybranych przez siebie okolicznościach”. Różnica między biografią a historią jest taka, że biografowie zasadniczo zaczynają od postaci, historycy zaś od warunków. Jeśli spoglądanie na Conrada jak na podmiot biografii otwiera przed nami historię globalizacji od wewnątrz, traktowanie go jako przedmiot historii pozwoliło mi nadać kształt jego biografii od zewnątrz, umożliwiając odróżnienie dokonanych przezeń wyborów od tego, o czym zadecydował los.

Różnicę między prozą a historią postrzega się zwykle jako kwestię faktów: powieściopisarze zmyślają różne rzeczy, historycy nie. Lepszym sposobem na ukazanie tej różnicy byłoby może zastanowienie się nad punktami widzenia. Historycy nie idą tam, dokąd nie prowadzą źródła, co oznacza, że zwykle zatrzymują się na progu czyjegoś umysłu. Nawet gdy dzienniki lub listy zdają się „mówić wszystko”, historycy zazwyczaj traktują to, co się wydarzyło, jako jedną rzecz, a to, co ktoś na ten temat uważał, jako drugą. Powieściopisarze wchodzą prosto do środka i poruszają się swobodnie pośród ludzkich uczuć, spostrzeżeń i myśli. To, co się wydarzyło, jest tym, co się na ten temat sądzi. To zaś, dowodził Conrad, może sprawić, że proza będzie wierniejszym zapisem ludzkiego doświadczenia. „Powieść jest historią, historią ludzi, albo wcale nie jest powieścią” – pisał. „Ale jest również czymś więcej; stoi na pewniejszym gruncie, ponieważ opiera się na rzeczywistości przedmiotów i na obserwacji zjawisk społecznych, podczas gdy historia opiera się na dokumentach – na wrażeniach z drugiej ręki”.

Powieści Conrada również są czymś więcej; to zresztą jeden z powodów, dla których nie znosił on łatki pisarza morza. (Nie lubił też Melville’a, a Moby Dicka określał mianem „raczej wymuszonej rapsodii z wielorybnictwem obranym za temat i bez choćby jednej szczerej linijki w trzech tomach”). „Jestem kimś innym, i to być może kimś więcej niż pisarzem morza – czy nawet tropików” – twierdził uparcie. W całym swoim pisarstwie, niezależnie od miejsca akcji, Conrad zmagał się z konsekwencjami życia w globalnym świecie: z moralnym i materialnym wpływem przemieszczenia się, z napięciami i szansami w wieloetnicznych społeczeństwach, z wstrząsem wywołanym przemianami technologicznymi. Rzucając ukryte wyzwanie postępowemu ideałowi indywidualnej wolności Zachodu, Conrad uważał, że ludzie nigdy tak naprawdę nie mogą umknąć przed ograniczeniami ze strony sił potężniejszych niż oni sami, że nawet w najwyższym stopniu wolną wolę może ograniczyć to, co nazwałby losem. Jego proza często skupia się na postaciach, które stają przed rozstrzygającym wyborem po to tylko, by stawić czoło bardziej dalekosiężnym skutkom, niż to sobie kiedykolwiek wyobrażały. Powieści Conrada są etycznymi nakazami. Stanowią wyraz rozmyślań nad tym, jak się zachowywać w globalizującym się świecie, w którym stare zbiory zasad wychodzą z użytku, lecz nikt nie napisał jeszcze nowych.

Każdy wielki twórca prowokuje liczne interpretacje i reakcje, i Conrad nie jest wyjątkiem. Napisano całe tomy na temat różnych aspektów jego życia i prozy, które ledwie tutaj poruszam – skupiano się w szczególności na wpływach i związkach literackich. Wasz Conrad może nie być taki sam jak mój. Być może to wasz ulubiony pisarz, może nie jesteście w stanie go znieść, może nigdy o nim nie słyszeliście albo nie mieliście żadnej jego powieści w rękach.

Niejednokrotnie kwestionowałam swoje przywiązanie do tego nieżyjącego już białego mężczyzny cierpiącego na ciągłą depresję, niepoprawnie cynicznego i – jak na dzisiejsze standardy – niepokojąco uprzedzonego. Jako kobieta wzdragałam się przed tym, by spędzić tyle czasu z autorem, w którego prozie tak niewiele jest wiarygodnych postaci kobiecych, że wydawałoby się, iż ledwie zdawał sobie sprawę, że kobieta to też człowiek. Jako pół-Azjatka krzywiłam się na myśl o egzotyzowanych i często deprecjonujących przedstawieniach Azjatów; jako pół-Żydówka obruszałam się na jego sporadycznie okazywany, ale niezaprzeczalny antysemityzm. Okulałam w Polsce, idąc śladami Conrada, i podążając za nim nabawiłam się okropnej choroby morskiej na żaglowcu rejowym – a to wszystko przed tym, co czekało mnie w Kongu. Nie zdołałam przeczytać Nostroma za pierwszym podejściem, i tyle nieprzespanych nocy męczyłam się, próbując ułożyć tę biografię, że bałam się, iż złośliwy duch, który sprawił, że pisanie było dla Conrada męczarnią, tym razem przyszedł po mnie.

Potem przypomniałam sobie ciepłe, spokojne dni spędzone na „Christophie Colombie”, gdy samo piękno wstającego nad morzem świtu wywabiało mnie z koi co dzień wczesnym rankiem, bym mogła oglądać brzask. Mogłam sobie wyobrazić na pokładzie Conrada – mężczyznę inteligentnego, dowcipnego, pełnego erudycji, skrupulatnego, wspaniałomyślnego przyjaciela, oddanego męża i ojca, a miejscami człowieka niespodziewanie tolerancyjnego jak na standardy swoich czasów. Czy się z nim zgadzałam, czy też nie, zawsze uważałam go za interesującego towarzysza podróży. Na stronach swych książek przemawiał większą liczbą głosów przedstawicieli różnych nacji i grup etnicznych niż jakikolwiek znany mi pisarz jego epoki. Podobnie jak ja cieszył się przywilejem przynależności do klasy średniej ówcześnie wiodącego światowego mocarstwa, a jego książki zapewniały okazję do pełnych oryginalnych myśli polemik z wiążącymi się z tym obowiązkami i wyzwaniami. Nie obawiał się odrzucać komunałów i mówić na głos o wyzysku, okrucieństwie i hipokryzji tam, gdzie je dostrzegał. Przypomniałam sobie frazę powtarzaną jak mantra w całym Lordzie Jimie: „Był jednym z nas”. Joseph Conrad, na dobre i na złe, był jednym z nas: obywatelem globalnego świata.

Ciąg dalszy w wersji pełnejPRZYPISY

Tom Burgis, The Looting Machine: Warlords, Oligarchs, Corporations, Smugglers, and the Theft of Africa’s Wealth, PublicAffairs, New York 2015 (rozdział 2); Jason K. Stearns, Dancing in the Glory of Monsters: The Collapse of the Congo and the Great War of Africa, PublicAffairs, New York 2012; United Nations Development Program, Human Development Report 2015: Work for Human Development, UNDP, New York 2015, s. 208–11.

Sean Rorison, Congo: Democratic Republic, Republic, wyd. 2, Bradt Travel Guides, Chalfont St. Peters, Buckinghamshire 2012, s. 3.

Democratic Republic of the Congo Travel Warning, 29 września 2016, online: https://travel.state.gov/content/passports/en/alertswarnings/democratic–republic–of–the–congo–travel–warning.html (bd dostępu); Jeffrey Gettleman, Kinshasa, Congo, Is Locked Down as Protests Erupt Against Joseph Kabila, „The New York Times”, 19 września 2016, online: www.nytimes.com/2016/09/20/world/africa/congo–protests–joseph–kabila.html (dostęp 6.04.2018); Robin Emmott, European Union Prepares Sanctions over Congo Vote Delay, 17 października 2016, online: www.reuters.com/article/us–congo–politics–eu–idUSKBN12G0X9 (dostęp 6.04.2018); Aaron Ross, Congo Security Forces Killed Dozens of Anti-Government Protestors: U.N., 21 października 2016, online: www.reuters.com/article/us–congo–politics–un–idUSKCN12L13D (dostęp 6.04.2018).

Joseph Conrad do Karola Zagórskiego, 22 maja 1890, w: tegoż, Listy, wybór i opracowanie Zdzisław Najder, przeł. Halina Carroll-Najder, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968, s. 35.

Chinua Achebe, Obraz Afryki. Rasizm w Jądrze ciemności Josepha Conrada, przeł. Magdalena Kunz, Tomasz Kunz, w: Sztuka interpretacji w ostatnim półwieczu, t. 3, red. Henryk Markiewicz, Teresa Walas, Kraków 2011, s. 273, 275. W polskiej wersji tekstu mowa o „zdeklarowanym rasiście”, podobnie jak w ostatecznej wersji angielskiej, ale wygłaszając referat, Achebe użył określenia „bloody racist” .

Barack Obama, Odziedziczone marzenia. Spadek po moim ojcu, przeł. Piotr Szymczak, Harbor Point Media Rodzina, Poznań 2008, s. 122.

Por. Juan Gabriel Vásquez, Remember the Future, w: A London Address: The Artangel Essays, red. James Lingwood, Michael Morris, Granta, London 2013.

V.S. Naipaul, Conrad’s Darkness, „The New York Review of Books”, 17 października 1974.

Cosmic Purposes: Whitman’s Passage to India, online: http://exhibitions.nypl.org/treasures/items/show/103 (dostęp 25.08.2018).

Oparłam ten ustęp między innymi na poniższych pozycjach: Eric Hobsbawm, Wiek imperium: 1875–1914, przeł. Marcin Starnawski, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2015; Globalization in World History, red. A.G. Hopkins, W.W. Norton, New York 2002; C.A. Bayly, The Birth of the Modern World, 1780–1914: Global Connections and Comparisons, Blackwell Publishing, Malden 2004; Adam McKeown, Global Migration, 1846–1940, „Journal of World History” 15, nr 2 (czerwiec 2004), s. 155–189; Jürgen Osterhammel, Niels P. Petersson, Globalization: A Short History, przeł. Dona Geyer, Princeton University Press, Princeton 2005; John Darwin, After Tamerlane: The Rise and Fall of Global Empires, 1400–2000, Bloomsbury, New York 2009; Mark Mazower, Governing the World: The History of an Idea, Penguin Press, New York 2012; Jürgen Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, przeł. Izabela Drozdowska-Broering, Jerzy Kałążny, Adam Peszke, Katarzyna Śliwińska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2013; Charles S. Maier, Once Within Borders: Territories of Power, Wealth, and Belonging Since 1500, Harvard University Press, Cambridge 2016.

Cyt. za: Edward Garnett, “Introduction” to Joseph Conrad, w: Conrad’s Prefaces to His Works, red. Daved Garnett, Edward Garnett, Haskell House, New York 1971, s. 28.

JC do Marguerite Poradowskiej, sierpnia 1894, w: tegoż, Listy, dz. cyt., s. 64.

Zaczerpnęłam ten przykład z publikacji: Rose George, Ninety Percent of Everything: Inside Shipping, the Invisible Industry That Puts Clothes on Your Back, Gas in Your Car, and Food on Your Plate, Metropolitan Books, New York 2013, s. 18. Zob. także: Marc Levenson, The Box: How the Shipping Industry Made the World Smaller and the World Economy Bigger, Princeton University Press, Princeton 2008.

JC do Kazimierza Waliszewskiego, 5 grudnia 1903, w: tegoż, Listy, dz. cyt., s. 222.

Edward W. Said, Joseph Conrad and the Fiction of Autobiography, Columbia University Press, New York 2008; Ian P. Watt, Conrad w wieku dziewiętnastym, przeł. Maria Boduszyńska-Borowikowa, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1984.

Norman Sherry, Wschodni świat Conrada, przeł. Szymon Milewski, Jan Szarski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1972; tenże, Zachodni świat Conrada, przeł. Maria Boduszyńska-Borowikowa, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1975.

Jocelyn Baines, Joseph Conrad: A Critical Biography, Greenwood Press, Westport 1975; Frederick Robert Karl, Joseph Conrad: The Three Lives, Farrar, Straus and Giroux, New York 1979; Zdzisław Najder, Życie Conrada-Korzeniowskiego, t. 1–2, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1980; John Stape, The Several Lives of Joseph Conrad, Pantheon Books, New York 2007 (polskie wydanie: John Stape, Joseph Conrad, przeł. Jacek Chmielewski, Świat Książki, Warszawa 2009). Jak czytelnicy się przekonają, w największym stopniu opierałam się w tej książce na pracy Najdera, z powodu jego niezrównanych badań na temat wczesnego życia Conrada.

Joseph Conrad, Tajny agent. Opowieść prosta, przeł. Agnieszka Glinczanka, s. 55. (Dzieła, t. 10).

Karol Marks, 18 brumaire’a Ludwika Bonaparte, oprac. Marek Beylin, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011, s. 104.

Joseph Conrad, Henry James, przeł. Maria Boduszyńska-Borowikowa, w: tegoż, O życiu i literaturze, przeł. Maria Boduszyńska-Borowikowa, Józef Miłobędzki, Warszawa 1974, s. 25. (Dzieła, t. 21).

JC do Humphreya Milforda, 15 stycznia 1907, w: Joseph Conrad, The Collected Letters of Joseph Conrad , red. Frederick R. Karl, Laurence Davies, Cambridge University Press, Cambridge 1983–2008, t. 3, s. 408. Tomy 1–6 opracowali Laurence Davies, Frederick R. Karl i Owen Knowles, tom 7 – Laurence Davies i J.H. Stape, tom 8 (1923–1924) – Laurence Davies i Gene M. Moore, a tom 9 Laurence Davies, Owen Knowles, Gene M. Moore i J.H. Stape.

JC do F.N. Doubledaya, 19 maja 1916, w: tegoż, CL, t. 5, s. 589.