Kiedy złość rani. Jak uciszyć wewnętrzne burze? - ebook

PRZED­MO­WA DO WY­DA­NIA DRU­GIE­GO

Pierw­sze wy­da­nie tej książki sprze­da­no w licz­bie dwu­stu pięćdzie­sięciu tysięcy eg­zem­pla­rzy. Książka jest wy­ko­rzy­sty­wa­na w po­rad­niach i na warsz­ta­tach kon­tro­li agre­sji na całym świe­cie. Set­ki te­ra­peutów re­gu­lar­nie po­le­cają ją swo­im klien­tom, tysiące czy­tel­ników od­kryło ją i kupiło w na­dziei, że pomoże zmie­nić ich życie.

W ciągu czter­na­stu lat od uka­za­nia się pierw­sze­go wy­da­nia do­tarło do nas mnóstwo opi­nii i je­steśmy za­szczy­ce­ni, do­wia­dując się, że przy­dała się tak wie­lu lu­dziom. Jed­nak w tym cza­sie wie­le się zmie­niło. Nowe ba­da­nia, zwłasz­cza pra­ce Jer­ry’ego Def­fen­ba­che­ra, wska­zały spo­so­by efek­tyw­niej­szej te­ra­pii. Wszyst­ko to zna­lazło się w obec­nym wy­da­niu w no­wych roz­działach poświęco­nych kon­tro­li złości, uod­por­nia­niu na złość, roz­wiązy­wa­niu pro­blemów, sza­co­wa­niu kosztów złości oraz agre­sji.

Je­steśmy prze­ko­na­ni, że lek­tu­ra dru­giej, znacz­nie ulep­szo­nej wer­sji na­szej książki będzie dla czy­tel­ników okazją do opa­no­wa­nia klu­czo­wych umiejętności, które po­zwolą im zmie­nić ich życie. W tej książce jest wszyst­ko, cze­go po­trze­bu­jesz, aby prze­kształcić długo­let­nie na­wy­ki związane ze złością. Chcie­li­byśmy po­dziękować le­ka­rzom i te­ra­peu­tom, którzy ko­rzy­sta­li z niej do tej pory. Obie­cu­je­my, że ni­niej­sze wy­da­nie okaże się jesz­cze bar­dziej po­moc­ne i sku­tecz­ne. Tym z was, którzy sty­kają się z naszą książką po raz pierw­szy, pro­po­nu­je­my prze­pra­co­wa­nie za­war­te­go w niej pro­gra­mu. Wy­ko­ny­wa­nie za­le­ca­nych ćwi­czeń będzie oczy­wiście wy­ma­gało cza­su i ener­gii, jed­nak na ko­niec przyj­dzie na­gro­da w po­sta­ci sil­niej­szych, zdrow­szych i cie­plej­szych re­la­cji z ludźmi. Dla ta­kiej na­gro­dy war­to podjąć ten wysiłek.

Dr Mat­thew McKay1. JAK KO­RZY­STAĆ Z TEJ KSIĄŻKI?

Złość bar­dzo dużo kosz­tu­je. Działanie pod wpływem im­pul­su, który jesz­cze przed chwilą wy­da­wał się tak właściwy i uza­sad­nio­ny, sta­je się źródłem po­czu­cia winy i żalu. To, czym się obu­rza­liśmy, bled­nie i zo­stają tyl­ko bli­zny, zra­nio­ne uczu­cia i po­czu­cie wy­ob­co­wa­nia.

Jeśli często się złościsz, może to mieć ne­ga­tyw­ny wpływ na two­je re­la­cje z in­ny­mi ludźmi. Małżeństwo sta­je się po­lem mi­no­wym: dy­stans między tobą a współmałżon­kiem rośnie, mur pomiędzy wami sta­je się co­raz grub­szy. Two­je dzie­ci, choć wy­dają się twar­de i har­de, w środ­ku czują się nic nie­war­te. Współpra­cow­ni­cy od­su­wają się od cie­bie albo sa­bo­tują two­je działania, a szef co­raz częściej cię kry­ty­ku­je. Przy­jaźnie nasiąkają go­ryczą.

Złość nie po­zo­sta­je także bez wpływu na zdro­wie. Po­twier­dzają to re­zul­ta­ty długo­let­nich badań: pod­czas jed­ne­go z nich zmie­rzo­no po­ziom agre­sji w gru­pie stu­dentów pra­wa, a po dwu­dzie­stu pięciu la­tach oka­zało się, że spośród ba­da­nych, którzy zna­leźli się w jed­nej czwar­tej naj­bar­dziej złoszczących się osób, dwa­dzieścia pro­cent już nie żyło; tym­cza­sem spośród osób, które zna­lazły się w jed­nej czwar­tej naj­mniej agre­syw­nych ba­da­nych, zmarło je­dy­nie pięć pro­cent¹. Chro­nicz­na złość nisz­czy two­je ciało i zwiększa ry­zy­ko śmier­ci z nie­mal każdego po­wo­du.

Kie­dy złość rani?

Na­sza książka jest skie­ro­wa­na do osób za­nie­po­ko­jo­nych własną złością i zmęczo­nych jej emo­cjo­nal­ny­mi i fi­zycz­ny­mi kon­se­kwen­cja­mi. Jest to książka dla tych, którzy życzą so­bie mniej agre­sji w swo­ich związkach i chcą na­uczyć się lep­szych spo­sobów wyrażania emo­cji i roz­wiązy­wa­nia pro­blemów.

Zbu­do­wa­liśmy ją jak podręcznik, co ozna­cza, że cze­ka cię dużo pra­cy. Nie za­czniesz kon­tro­lo­wać złości bez opa­no­wa­nia pew­nych pod­sta­wo­wych tech­nik. Jeśli ogra­ni­czysz się tyl­ko do sa­mej lek­tu­ry – roz­cza­ru­jesz się. Nic w two­im życiu się nie zmie­ni.

Praw­dzi­wa zmia­na w przeżywa­niu i wyrażaniu złości może nastąpić je­dy­nie po­przez ćwi­cze­nie i wypróbo­wy­wa­nie różnych tech­nik. Nie­ważne, czy chcesz na­uczyć się obniżania po­zio­mu stre­su czy kon­tro­lo­wa­nia myśli-za­pal­ników, które ni­czym iskry wznie­cają twoją złość – ta książka pomoże ci je­dy­nie wte­dy, gdy opa­nu­jesz za­war­ty w niej ma­te­riał, a następnie będziesz wcie­lać go w życie.

U m i e j ę t n o ś c i, k t ó r e o p a n u j e s z:

• Umiejętność kon­tro­li de­struk­cyj­nych wy­buchów złości, a co za tym idzie, szan­sa na ochronę i od­bu­do­wa­nie nad­werężonych re­la­cji.

• Osłabie­nie często­tli­wości i siły fi­zjo­lo­gicz­nej re­ak­cji na złość. Wie­le da­nych na­uko­wych wska­zu­je na to, że złość nisz­czy zdro­wie (patrz roz­dział 3). Im mniej złości, tym dłuższe życie.

• Zmia­na prze­ko­nań, założeń i po­staw od­po­wie­dzial­nych za chro­niczną złość. Gdy na­uczysz się prze­kształcać myśli wy­zwa­lające złość, od­kry­jesz, że co­raz mniej rze­czy wy­pro­wa­dza cię z równo­wa­gi.

• Umiejętność roz­po­zna­wa­nia po­trzeb, które kryją się za twoją złością. Jeśli wiesz, gdzie leży pro­blem, za­miast się złościć, możesz od razu przejść do po­dej­mo­wa­nia de­cy­zji, które służą jego roz­wiąza­niu.

• Umiejętność sku­tecz­ne­go ra­dze­nia so­bie ze stre­sem. Za­miast eks­plo­do­wać, gdy stres prze­kra­cza próg two­jej wy­trzy­małości, możesz na­uczyć się wy­ko­rzy­sty­wać tech­ni­ki re­lak­sa­cyj­ne.

• Większa sku­tecz­ność w spełnia­niu własnych po­trzeb. Two­ja złość wywołuje u in­nych opór i urazę. Być może uda ci się w ten sposób wy­mu­sić krótko­tr­wałą współpracę, ale na dłuższą metę lu­dzie będą igno­ro­wać two­je po­trzeby, a cie­bie sa­me­go uni­kać. Narzędzia roz­wiązy­wa­nia pro­blemów i komuni­kacji po­mogą ci osiągać two­je cele bez ucie­ka­nia się do złości.

Kie­dy złość po­ma­ga?

Złość w niektórych sy­tu­acjach spełnia pożyteczną funkcję. Jest sy­gnałem ostrze­gaw­czym, który mówi nam, że coś jest nie w porządku. Po­dob­nie jak ból fi­zycz­ny może być ostrzeżeniem („Ten pie­kar­nik jest gorący, na­tych­miast cof­nij rękę!”), tak złość ostrze­ga nas przed grożącym ura­zem psy­chicz­nym. Może także do­star­czyć nam ener­gii ko­niecz­nej do sta­wie­nia czoła emo­cjo­nal­nym lub fi­zycz­nym za­grożeniom.

Być może naj­bar­dziej oczy­wistą sy­tu­acją, kie­dy złość może być po­moc­na, jest sy­tu­acja f i z y c z n e g o z a g r o ż e n i a lub wręcz f i z y c z n y a t a k . Złość po­tra­fi nas wte­dy zmo­bi­li­zo­wać do obro­ny lub uciecz­ki.

Kil­ka lat temu Iris, miesz­kan­ka No­we­go Jor­ku, wra­cała sama z te­atru. Na­gle usłyszała za sobą kro­ki. Oczy­wiście, prze­stra­szyła się, ale za­raz po­tem po­czuła gniew na myśl, że mogłaby stać się ofiarą ata­ku. Zwol­niła. Gdy usłyszała, że po­ten­cjal­ny prześla­dow­ca zbliża się do niej, odwróciła się i z całej siły krzyknęła: „Spie­przaj gno­ju, bo za­biję!”. Nie­doszły na­past­nik uciekł.

Złość może być także właściwą re­akcją, gdy ktoś n a r u s z a n a s z e g r a n i c e . Na przykład, szef pro­si nas często o zro­bie­nie kawy, mimo że usługi kel­ner­skie nie należą do na­szych obo­wiązków za­wo­do­wych, albo ocze­ku­je nie­odpłat­nej pra­cy po go­dzi­nach. Na­sze oso­bi­ste gra­ni­ce mogą też na­ru­szać krew­ni lub przy­ja­cie­le, którzy wpa­dają do nas bez za­po­wie­dzi, sąsiad, który sta­le coś pożycza, albo ko­cha­nek żądający ta­kie­go ro­dza­ju sek­su­al­nej ak­tyw­ności, który wy­da­je nam się od­py­chający.

Złość może pomóc zmo­bi­li­zo­wać siły ko­niecz­ne do usta­le­nia od­po­wied­nich gra­nic. Nie mu­si­my w tym celu za­cho­wy­wać się wro­go i agre­syw­nie wo­bec sze­fa. Możemy na­uczyć się być aser­tyw­nym. W życiu oso­bi­stym gniew może nam pomóc usta­lać gra­nice i ze­brać siły, aby od­pie­rać żąda­nia, które im za­grażają.

Wie­le osób ma także pro­blem z kwe­stią s e p a r a c j i i a u t o n o m i i . Niektóre dzie­ci większość życia spędzają w cie­niu swo­ich natrętnych lub agre­syw­nych ro­dziców. Na­wet jeśli ta­kie dziec­ko myśli, że udało mu się wy­rwać i uciec w małżeństwo i własną ro­dzinę, ro­dzice da­lej in­ge­rują w jego życie.

Pen­ny wraz z mężem i nowo na­ro­dzo­nym dziec­kiem prze­nieśli się na dru­gi ko­niec kra­ju, myśląc, że w ten sposób za­pew­nią so­bie nie­za­leżność od ro­dziców. Nic z tego. Zaczęły się co­ty­go­dnio­we przesłucha­nia przez te­le­fon i ciągła kry­ty­ka. Po nich przyszły przedłużające się od­wie­dzi­ny, pod­czas których mat­ka Pen­ny przej­mo­wała kon­trolę nad ich życiem. Wresz­cie Pen­ny, wspie­ra­na przez męża, zde­cy­do­wała się za­ry­zy­ko­wać i stanęła do kon­fron­ta­cji z matką. Nie krzy­czała i nie awan­tu­ro­wała się, ale jej kon­trolowany gniew pomógł za­ko­mu­ni­ko­wać mat­ce, że chce wy­cho­wy­wać swo­je dziec­ko na swój sposób. Mat­ka po­czuła się zra­nio­na i zła. Jed­nak w końcu na­uczyła się trak­to­wać własną córkę jak odrębną istotę.

Wiek na­sto­let­ni to burz­li­wy czas próby dla wszyst­kich. Ri­chard był całkiem „do­brym” chłopcem. Gdy do­stał się do szkoły śred­niej, za­miast imie­nia zaczął używać prze­zwi­ska Gan­di (od Gan­dalf) i jego ro­dzi­ce za­uważyli, że się zmie­nił. Na­gle miał własne zda­nie na różne te­ma­ty i głośno je wyrażał. Otwar­cie kry­ty­ko­wał pre­zy­den­ta i rzu­cał po­gar­dli­we uwa­gi na te­mat ka­pi­ta­li­zmu. Gdy jego re­pu­bli­kańscy ro­dzi­ce wyrażali sprze­ciw wo­bec tych prze­ko­nań, pierwszą re­akcją chłopa­ka było posępne wy­co­fa­nie się. Po­tem jed­nak gniew dodał mu sił i ze­brał się na od­wagę. Po­sta­wił się ro­dzi­com, mówiąc: „Mam pra­wo do własnych prze­ko­nań! Daj­cie mi spokój albo będzie­cie mie­li wojnę we własnym domu”. Ro­dzi­ce byli bar­dzo za­sko­cze­ni tym za­cho­wa­niem, ale zde­cy­do­wa­li się dać mu więcej prze­strze­ni.

Chris i San­dy po­zna­li się i za­ko­cha­li. Po sza­lo­nym okre­sie pierw­sze­go za­uro­cze­nia zde­cy­do­wa­li się za­miesz­kać ra­zem. Pierw­sze kil­ka ty­go­dni upłynęło pod zna­kiem wina i róż, jed­nak wkrótce Chris zaczął czuć się jak w więzie­niu. San­dy żądała od nie­go co­raz więcej uwa­gi, Chris czuł, że jej za­bor­czość wy­sy­sa z nie­go całą ener­gię. Doszło do tego, że San­dy cho­dziła za nim wszędzie jak po­rzu­co­ny szcze­niak. Tego już było za wie­le. Złość po­mogła Chri­so­wi po­sta­wić so­lid­ne gra­ni­ce. Osta­tecz­nie para mu­siała się roz­stać. Mimo że związek początko­wo przy­no­sił wie­le do­bre­go obu stro­nom, w końcu oka­zał się dla oboj­ga ogra­ni­czający.

Doświad­cze­nie prze­mo­cy fi­zycz­nej lub sek­su­al­nej w dzie­ciństwie jest jed­nym z naj­trud­niej­szych pro­blemów, z ja­ki­mi można się mie­rzyć. Mo­le­sto­wa­nie sek­su­al­ne przez ro­dzi­ca, dziad­ka, ro­dzeństwo czy sąsia­da to przeżycie niszczące. Równie de­struk­cyj­na może być jed­nak fi­zycz­na prze­moc lub stała prze­moc wer­bal­na. Zo­sta­wia ona w dzie­ciach traumę i ogrom­ne pokłady żalu i złości, które niosą one później w do­rosłość.

Dla osób, które doświad­czyły prze­mo­cy w dzie­ciństwie, zdro­wie­nie ozna­cza zgodę na uczu­cia, które jako dzie­ci wy­parły: ból, poniżenie i po­czu­cie, że coś jest z nimi nie tak. Następnie po­ja­wia się gniew i świa­do­mość, że po­gwałcona zo­stała ich nie­win­ność. Wresz­cie przy­cho­dzi czas na po­czu­cie głębo­kie­go żalu. Jeśli kie­dy­kol­wiek można na­zwać gniew „uza­sad­nio­nym”, „słusznym” lub „właści­wym” – to jest to właśnie naj­lep­szy przykład ta­kiej sy­tu­acji.

Dla ofiar prze­mo­cy przeżycie ka­thar­sis w bez­piecz­nym śro­do­wi­sku stwo­rzo­nym pod­czas te­ra­pii to ko­niecz­ny wa­ru­nek „pójścia da­lej”. Wejście w kon­takt ze złością od­czu­waną przez dziec­ko, które stało się ofiarą, sta­no­wi główny krok w pro­ce­sie zdro­wie­nia.

Złość po­ma­ga prze­zwy­ciężyć strach związany z z a b e z p i e c z a n i e m w ł a s n y c h p o t r z e b. Wie­le osób wie­rzy w to, że nie mają pra­wa pro­sić o to, cze­go chcą. Sądzą, że nie zasługują na szczęście. Bez mo­bi­li­zującego efek­tu, jaki daje złość, ta­kie oso­by po pro­stu nig­dy nie zdo­byłyby się na od­wagę za­ko­mu­ni­ko­wa­nia swo­ich po­trzeb.

Przykładem może być Cin­dy. Od za­wsze zno­siła upo­ko­rze­nia, na­wet jako dziec­ko. Ze swo­je­go domu ro­dzin­ne­go wy­niosła prze­kaz za­war­ty w słowach: „Je­steś nie­ważna”.

– Two­ja sio­stra po­trze­bu­je apa­ra­tu na zęby, bo będzie występować w szkol­nym przed­sta­wie­niu. Two­je zęby są w porządku. Co z tego, że są nie­co krzy­we?

– Twój brat idzie do col­le­ge’u, bo jest naj­zdol­niej­szy w na­szej ro­dzi­nie. Ty po­win­naś zna­leźć jakąś pracę, a po­tem wyj­dziesz za mąż.

Któregoś dnia Cin­dy wresz­cie za­wal­czyła o sie­bie. Sku­mu­lo­wa­na złość dodała jej sił i po­mogła w kon­fron­ta­cji z ro­dzi­ca­mi. Głośno za­ko­mu­ni­ko­wała im, że ma dość by­cia za­wsze tą gorszą. Ma dość roli Kop­ciusz­ka. Coś zaczęło się zmie­niać: do­cze­kała się prze­pro­sin ze stro­ny mat­ki, a oj­ciec za­pro­po­no­wał, że zapłaci za książki i cze­sne w lo­kal­nym col­le­ge’u.

Jak ko­rzy­stać z tej książki?

Mimo że złość może służyć ważnym funk­cjom ochro­ny i obro­ny własnej in­te­gral­ności, zbyt często sta­je się narzędziem prze­mo­cy. Chro­nicz­na złość nie czy­ni cię sil­nym i bez­piecz­nym, ale osłabia i wy­sta­wia na ata­ki in­nych. Złość ro­dzi złość. Im więcej krzy­czysz, tym więcej krzy­ku doświad­czysz. Im bar­dziej się wście­kasz, tym więcej wściekłości na­po­tkasz na swej dro­dze.

Są dwa ro­dza­je złości: na sie­bie sa­me­go i na in­nych. Złość na sie­bie sa­me­go wywołuje de­presję i nisz­czy po­czu­cie własnej war­tości. W na­szej książce tym ro­dza­jem złości się nie zaj­mu­je­my. Jest ona poświęcona złości na in­nych. Znaj­dziesz w niej po­moc zarówno, jeśli masz skłonności do wy­buchów gnie­wu, jak i do ci­chej fu­rii.

W roz­działach od dru­gie­go do piątego za­war­liśmy pod­sta­wo­we in­for­ma­cje na te­mat tego, czym jest, a czym nie jest złość, i z ja­ki­mi fi­zycz­ny­mi i in­ter­per­so­nal­ny­mi kosz­ta­mi się wiąże. Roz­dział szósty tłuma­czy, że złość jest z a w s z e r e z u l t a t e m w y b o r u. Można ją kon­tro­lo­wać po­przez kon­trolę myśli-za­pal­ników, które wy­zwa­lają wy­bu­chy złości. Roz­dział siódmy do­ty­czy kwe­stii od­po­wie­dzial­ności. Dla oso­by nie­sio­nej złością za­wsze ktoś inny po­no­si od­po­wie­dzial­ność za jej cier­pie­nie. Kon­tro­lo­wa­nie złości ozna­cza przyjęcie od­po­wie­dzial­ności za w s z y s t k o, co nas stre­su­je, rani i fru­stru­je. Roz­działy od ósme­go do sie­dem­na­ste­go są poświęcone wy­pra­co­wy­wa­niu kon­kret­nych umiejętności kon­tro­li złości. Ważne jest, aby rady za­war­te w tych roz­działach wpro­wa­dzać w życie, a nie tyl­ko o nich czy­tać. Zachęcamy do wy­ko­ny­wa­nia ćwi­czeń, wypróbo­wy­wa­nia tech­nik, zo­rien­to­wa­nia się, co naj­le­piej spraw­dza się w two­im życiu.

Dzien­nik Złości

W na­szej książce za­le­ca­my pro­wa­dze­nie Dzien­ni­ka Złości. Będzie­my uczyć do­strze­ga­nia i no­to­wa­nia w nim różnych aspektów złości. Po­pro­si­my cię, na przykład, o mo­ni­to­ro­wa­nie chro­nicz­ne­go napięcia w two­im cie­le oraz fi­zjo­lo­gicz­nych re­ak­cji na stres. Dzien­nik pomoże ci zo­rien­to­wać się, prze­ciw­ko cze­mu lub komu najczęściej kie­ru­je się two­ja złość. Na­uczysz się do­strze­gać bodźce pro­wadzące do wy­buchów złości.

Dzien­nik jest ważny. Dzięki nie­mu na­sza książka okaże się po­moc­na w two­jej kon­kret­nej sy­tu­acji. Za­miast tyl­ko pa­syw­nie czy­tać o stre­sie, do­wiesz się więcej na te­mat napięcia w two­im cie­le. Za­miast pochłaniać abs­trak­cyj­ne teo­rie i po­mysły, zo­rien­tu­jesz się, ja­kie myśli wznie­cają twój gniew i z ja­ki­mi sy­tu­acja­mi się wiążą.

Kon­tro­lo­wa­nie złości to ak­tyw­ny pro­ces. Naj­wyższy czas go roz­począć. Kup so­bie no­tes i połóż go na biur­ku albo na sto­li­ku noc­nym (tam, gdzie będzie pod ręką). Od dziś aż do mo­men­tu, kie­dy przej­dziesz wszyst­kie roz­działy na­szej książki, no­tuj następujące fak­ty.

1. Jak często od­czu­wałeś złość w ciągu ostat­nich dwu­dzie­stu czte­rech go­dzin?

2. Jak bar­dzo zde­ner­wo­wa­ny czułeś się w mo­men­cie naj­sil­niej­szej złości (w ciągu ostat­nich dwu­dzie­stu czte­rech go­dzin)? Określ po­ziom swo­je­go zde­ner­wo­wa­nia w ska­li od 1 do 10, gdzie mi­ni­mal­ne zde­ner­wo­wa­nie to 1, a 10 ozna­cza naj­większą złość, jaką kie­dy­kol­wiek czułeś.

3. Jak agre­syw­ne było two­je za­cho­wa­nie w mo­men­cie naj­wyższe­go po­zio­mu złości (w ciągu ostat­nich dwu­dzie­stu czte­rech go­dzin)? Po­now­nie użyj ska­li od 1 do 10, gdzie 1 ozna­cza mi­ni­malną agresję, a 10 to naj­bar­dziej agre­syw­ne za­cho­wa­nie, ja­kie kie­dy­kol­wiek u sie­bie za­ob­ser­wo­wałeś.

Ty­po­wy wpis w ta­kim Dzien­ni­ku może wyglądać następująco:

04.12. – 4 razy: po­ziom zde­ner­wo­wa­nia 6; po­ziom agre­sji 2.

05.12. – 5 razy; po­ziom zde­ner­wo­wa­nia 7; po­ziom agre­sji 5.

Mo­ni­to­rując w ten sposób własną złość, możesz wie­le do­wie­dzieć się na swój te­mat. Pro­wa­dze­nie Dzien­ni­ka będzie też in­stru­men­tem mie­rze­nia postępów w na­uce kon­tro­li złości. Z cza­sem zo­ba­czysz, jak zmie­nia się często­tli­wość i in­ten­syw­ność przeżywa­nia złości. Możliwość ob­ser­wo­wa­nia własnych postępów mo­ty­wu­je do dal­szej pra­cy nad sobą.3. FI­ZJO­LO­GICZ­NE KOSZ­TY ZŁOŚCI

Stel­la stoi w ko­lej­ce w ban­ku. Jest go­dzi­na 13.20, a ona za dzie­sięć mi­nut po­win­na być z po­wro­tem w biu­rze. Zdążyłaby, gdy­by ko­lej­ka po­su­wała się szyb­ciej. Nie­ste­ty, sy­tu­acja nie wygląda do­brze. Dwo­je z pięcior­ga ka­sjerów za­my­ka okien­ka. „Jak oni mogą robić so­bie przerwę aku­rat te­raz, kie­dy lu­dzie cze­kają?” – myśli Stel­la. Je­den z klientów ku­pu­je cze­ki podróżne.

- Dla­cze­go nie ma spe­cjal­ne­go okien­ka do obsługi tego typu trans­ak­cji? – Stel­la za­da­je to py­ta­nie oso­bie stojącej za nią w ko­lej­ce.

Klient po­wo­li pod­pi­su­je każdy czek, wesoło opo­wia­dając o swo­ich nad­chodzących wa­ka­cjach.

- Kogo ob­cho­dzi Flo­ry­da w kwiet­niu? Po pro­stu pod­pisz te cho­ler­ne cze­ki i spa­daj, na miłość boską! – mru­czy Stel­la pod no­sem. Nie­cier­pli­wie za­czy­na bawić się za­trza­skiem od to­reb­ki, otwie­rając ją i za­my­kając.

- To może trwać cały dzień! – wzdy­cha ze złością.

Odgłosy rozmów in­nych lu­dzi stają się iry­tujące, a dwaj mężczyźni w ko­lej­ce stoją za bli­sko niej. Młody człowiek na głos li­czy pie­niądze otrzy­ma­ne od ka­sje­ra i z uwagą wkłada je do port­fe­la, za­nim odej­dzie od okien­ka. „Boże, pół dnia już tu stoi. Rusz się człowie­ku!” – myśli Stel­la.

Kie­dy nad­cho­dzi jej ko­lej, wy­bi­ja go­dzi­na 13.29. W tym mo­men­cie jest już na­prawdę wściekła: jej ser­ce bije moc­no, od­dech robi się ciężki, usta są wy­su­szo­ne, a dłonie drżą. Jest wściekła na głupich, po­wol­nych klientów i na bez­dusz­nych ka­sjerów. Jest wściekła na sze­fa za to, że spra­wia, iż czu­je się win­na, kie­dy spóźni się choćby mi­nutę. Nie­na­wi­dzi swo­jej pra­cy za to, że ma w niej je­dy­nie go­dzinną przerwę na lunch. Jest także zła na re­stau­rację, w której jadła, za zbyt wolną i nie­udolną obsługę oraz za nie­stra­wio­ne jesz­cze do końca je­dze­nie, którego smak nadal czu­je w ustach. Lunch, który wrzu­ciła w sie­bie przed trzy­dzie­sto­ma mi­nutami, ciąży jej w brzu­chu jak ka­mień.

Dla Stel­li taka złość to nic no­we­go. Można właści­wie po­wie­dzieć, że jest zde­ner­wo­wa­na przez większość dnia. Nie ma nic złego w tym, że ktoś od cza­su do cza­su od­czu­wa umiar­ko­waną złość. Nie ma ona długo­tr­wałych ne­ga­tyw­nych skutków. Jed­nak chro­nicz­na, nie­ustająca złość może stać się poważnym pro­ble­mem, po­nie­waż utrzy­mu­je ciało w po­go­to­wiu, za­wsze go­to­we do wal­ki. W ten sposób chro­nicz­ny gniew przy­czy­nia się do po­wsta­wa­nia nad­ciśnie­nia i chorób ser­ca oraz ogólnie zwiększa ry­zy­ko wcześniej­szej śmier­ci z różnego ro­dza­ju po­wodów.

Fi­zjo­lo­gicz­ne od­czu­wa­nie złości następuje au­to­ma­tycz­nie od mo­men­tu wy­zwo­le­nia emo­cji. Nie ozna­cza to jed­nak, że złość wywołuje jakiś bio­lo­gicz­ny me­cha­nizm. Złość Stel­li jest wy­zwa­la­na przez to, co sama do sie­bie mówi, stojąc w ko­lej­ce.

Ka­sje­rzy nie po­win­ni cho­dzić na przerwę, kie­dy lu­dzie cze­kają! Po­win­no być spe­cjal­ne okien­ko!

Kogo ob­cho­dzi Flo­ry­da?

To może zająć cały dzień!

Przeklęty szef. Jest taki nie­ela­stycz­ny!

Kiep­ska obsługa, okrop­ne je­dze­nie!

To myśli Stel­li wpra­wiają w ruch tę śnieżną kulę emo­cji, na­ka­zując jej ciału szy­ko­wać się do bi­twy. W później­szych roz­działach na­pi­sze­my więcej na te­mat roli ta­kich myśli-za­pal­ników, które wy­zwa­lają złość. W tym mo­men­cie ważne jest, abyśmy zro­zu­mie­li, co w sy­tu­acji od­czu­wa­nia złości dzie­je się w na­szym cie­le. Ba­da­nia nad fi­zjo­lo­gią emo­cji wy­ka­zały, że sil­ne emo­cje wy­ra­stają z cze­goś, co na­zwa­no r e a k c j ą n a s t r e s.

Re­ak­cja na stres

Wal­ter Can­non (1929) pierw­szy udo­ku­men­to­wał fi­zjo­lo­gicz­ne re­ak­cje różnych or­ganów ciała na stres. W eks­pe­ry­men­tach prze­pro­wa­dzo­nych na zwierzętach Can­non od­no­to­wał po­do­bieństwo fi­zycz­nych re­ak­cji na ból, nie­pokój, prze­grza­nie, skraj­ny głód i temu po­dob­ne. Gdy prze­pro­wa­dził sek­cje zwłok tych bied­nych stwo­rzeń, za­uważył te same cha­rak­te­ry­stycz­ne ano­ma­lie w or­ganach, nie­za­leżnie od tego, ja­kie­mu stre­so­wi były pod­da­wa­ne. Miały powiększo­ne nad­ner­cza, wrzo­dy żołądka, małe gra­si­ce i bla­de wątro­by.

Hans Se­lye (1936), uzna­wa­ny za ojca teo­rii stre­su, na­zwał cały ten ze­staw ano­ma­lii z e s p o ł e m s t r e s u. Uważał, że jest to re­ak­cja alar­mo­wa or­ga­ni­zmu i ogólna mo­bi­li­za­cja sił obron­nych. Stwier­dził, że wysiłki, które ciało po­dej­mu­je, aby po­ra­dzić so­bie ze stre­sem i hor­mo­na­mi wy­dzie­la­ny­mi przy tej oka­zji, mają wpływ na wszyst­kie tkan­ki i komórki. Se­lye był prze­ko­na­ny, że stres jest od­po­wie­dzial­ny za wie­le różnych chorób ad­ap­ta­cyj­nych, zarówno u lu­dzi jak i zwierząt, w tym za cho­robę wrzo­dową, wy­so­kie ciśnie­nie krwi, ata­ki ser­ca i ner­wi­ce.

Oczy­wiście, sama re­ak­cja or­ga­ni­zmu na stres nie jest ni­czym złym. Działa ona jak dzwo­nek alar­mo­wy i po­zwa­la oso­bie znaj­dującej się w sy­tu­acji za­grożenia ucie­kać szyb­ciej, wspi­nać się wyżej, krzy­czeć głośniej, wi­dzieć ostrzej, ude­rzać moc­niej, wy­trzy­mać większy ból i zro­bić wszyst­ko, co trze­ba, aby prze­trwać atak. Ta sama re­ak­cja hor­mo­nal­na po­ma­ga – lub prze­szka­dza – spor­tow­com, tan­ce­rzom, ak­to­rom i mówcom. Po­tra­fi dać prze­rażonej mat­ce siłę, by pod­nieść sa­mochód i uwol­nić uwięzio­ne pod nim dziec­ko. W sy­tu­acji nie­bez­pie­czeństwa re­ak­cja na stres pełni ważną funkcję przy­sto­so­wawczą. Jed­nak Se­lye wy­ka­zał także, że jeśli or­ga­nizm jest zmu­szo­ny sta­le pra­co­wać w try­bie alar­mo­wym, nie­uchron­nie do­zna poważnych szkód na zdro­wiu.

W cza­sach Se­ly­ego nie było możliwości bez­pośred­nie­go mie­rze­nia po­zio­mu hor­monów w or­ga­ni­zmie. Współcze­sna tech­ni­ka spra­wia, że możemy mie­rzyć go dokład­nie w mo­men­cie re­ak­cji na określony bo­dziec. Pre­cy­zyj­ne po­mia­ry po­ka­zały, że każda sil­na emo­cja wywołuje cha­rak­te­ry­styczną re­akcję fi­zjo­lo­giczną. Współczul­ny układ ner­wo­wy bie­rze udział w każdej sil­nej emo­cji, pro­du­kując ad­re­na­linę i norad­re­na­linę. Za istot­ne różnice w re­akcjach or­ga­ni­zmu od­po­wia­da właściwa mie­szan­ka tych hor­monów oraz to, w jaki sposób ich działania się równo­ważą. Na przykład, strach i cier­pie­nie po­wo­dują przyśpie­szoną akcję ser­ca i pod­wyższo­ne ciśnie­nie krwi, kur­cze­nie się na­czyń krwio­nośnych w skórze oraz kie­ro­wa­nie krwi do mięśni szkie­le­to­wych. Oso­ba prze­stra­szo­na ma zie­mistą cerę, jest chłodna w do­ty­ku, poci się i drży. Jeśli na­to­miast sto­imy przed wy­zwa­niem, które nas eks­cy­tu­je, do­cho­dzi do kur­cze­nia się na­czyń krwio­nośnych w mięśniach szkie­le­to­wych i zmian w często­tli­wości od­dechów i ude­rzeń ser­ca.

Fi­zjo­lo­gia złości

Wie­le badań po­ka­zu­je, że stres spo­wo­do­wa­ny złością pro­wa­dzi do szczególnej re­ak­cji hor­mo­nal­nej, która może być wyjątko­wo nie­bez­piecz­na. Od­czu­wa­nie złości wiąże się ze wzro­stem po­zio­mu te­sto­ste­ro­nu (u mężczyzn), ad­re­na­li­ny, norad­re­na­li­ny i kor­ty­zo­lu. Chro­nicz­nie wy­so­kie po­zio­my te­sto­ste­ro­nu i kor­ty­zo­lu przy­czy­niają się do roz­wo­ju miażdżycy, najczęstszej przy­czy­ny cho­ro­by nie­do­krwien­nej ser­ca. Kor­ty­zol dodatko­wo upośle­dza działanie układu od­por­nościo­we­go i osłabia siły or­ga­ni­zmu do wal­ki z in­fek­cja­mi. Ad­re­na­li­na i no­ra­dre­na­li­na sty­mu­lują współczul­ny układ ner­wo­wy, prze­kie­ro­wując krew ze skóry, wątro­by i układu po­kar­mo­we­go do ser­ca, płuc i mięśni szkie­le­to­wych. Wzra­sta ciśnie­nie i po­ziom glu­ko­zy we krwi, aby or­ga­nizm miał dość sił do wal­ki lub uciecz­ki. Gdy krew jest od­pro­wa­dza­na z wątro­by, or­gan ten pra­cu­je mniej efek­tyw­nie i słabiej oczysz­cza krew z cho­le­ste­ro­lu, przy­czy­niając się do odkłada­nia się złogów tłuszczo­wych w tętni­cach. Pod­wyższo­ne ciśnie­nie krwi dodatko­wo nisz­czy ser­ce. Nad­ciśnie­nie zmu­sza je do bar­dziej wytężonej pra­cy, co pro­wa­dzi do prze­ro­stu mięśnia ser­co­we­go i zmniej­sze­nia jego efek­tyw­ności. Za­wi­ro­wa­nia spo­wo­do­wa­ne wy­so­kim ciśnie­niem krwi niszczą tętni­ce: na ich ścian­kach tworzą się małe pęknięcia, które początko­wo wypełniają odkładające się tam złogi tłuszczu. Jed­nak odkłada­nie się tłuszczu pro­wa­dzi osta­tecz­nie do tego, że złogi wypełniają światło tętni­cy, blo­kując przepływ krwi.

Złość i nad­ciśnie­nie

Le­ka­rze za­wsze po­dej­rze­wa­li związek pomiędzy chro­niczną złością i wy­so­kim ciśnie­niem krwi. Oka­zało się, że mie­li rację. Aby zro­zu­mieć, dla­cze­go złość pod­no­si ciśnie­nie, trze­ba wie­dzieć, jak działa układ krwio­nośny. Ciśnie­nie krwi to na­cisk, który przepływ krwi wy­wie­ra na ścian­ki na­czyń krwio­nośnych. Tak na­prawdę cho­dzi o dwa ro­dza­je ciśnie­nia wyrażane w dwóch licz­bach: na przykład 120/80. Wyższa z tych liczb to ciśnie­nie skur­czo­we krwi wy­wie­rane przez „falę”, która następuje w mo­men­cie skur­czu ser­ca, kie­dy nowa por­cja krwi zo­sta­je wy­pom­po­wa­na do aor­ty. Tę falę ciśnie­nia można łatwo wy­czuć w pul­sie na własnym nad­garst­ku. Niższa licz­ba ozna­cza ciśnie­nie roz­kur­czo­we mie­rzo­ne w tętni­cy pomiędzy ude­rze­nia­mi ser­ca. Jeśli za­tem zmie­rzyw­szy ciśnie­nie, otrzy­mu­je­my wy­nik 120/80, ozna­cza to, że ciśnie­nie w tętni­cach wy­no­si 120 mmHg (mi­li­metrów słupa rtęci) w mo­men­cie skur­czu ser­ca i 80 mmHg pomiędzy skur­cza­mi.

Jak działa wy­so­kie ciśnie­nie krwi, łatwo zro­zu­mieć, biorąc za przykład wąż ogro­do­wy. Po­wiedz­my, że mamy dwa węże: je­den o śred­ni­cy pół cala (nie­co po­nad cen­ty­metr), a dru­gi o śred­ni­cy jed­na czwar­ta cala (nie­co po­nad pół cen­ty­metra). Jeśli podłączy­my do kra­nu wąż półca­lo­wy i odkręcimy wodę naj­moc­niej, jak się da, będzie się lała mia­ro­wym stru­mie­niem. Jeśli jed­nak do tego sa­me­go kra­nu podłączy­my wąż o śred­ni­cy jed­na czwar­ta cala i odkręcimy kran tak samo jak po­przed­nio, otrzy­ma­my znacz­nie sil­niej­szy stru­mień wody. Przekątna węża jest mniej­sza, więc ciśnie­nie wody się zwiększyło.

Złość idzie w pa­rze z wy­so­kim po­zio­mem ad­re­na­li­ny i norad­re­na­li­ny, które zwężają na­czy­nia krwio­nośne. Efek­tem jest wyższe ciśnie­nie krwi: tak jak zmia­na węża na węższy zwiększa ciśnie­nie wody.

Związek pomiędzy złością a wy­so­kim ciśnie­niem krwi zo­stał udo­wod­nio­ny w ba­da­niach na wie­lu różnych gru­pach pa­cjentów. Schwartz, We­in­ber­ger i Sin­ger (1981) porówny­wa­li zmia­ny ciśnie­nia krwi w zależności od emo­cji, ta­kich jak strach, radość, nie­pokój i złość. Ich ba­da­nia wy­ka­zały, że złość po­wo­do­wała naj­wyższą re­akcję ser­ca i na­czyń krwio­nośnych i naj­większy wzrost ciśnie­nia krwi.

Z ł o ś ć s k i e r o w a n a d o w e w n ą t r z i p o d w y ż s z o n e c i ś n i e n i e

Teo­ria, że skie­ro­wa­na do wewnątrz, nie­wy­rażona złość może pro­wa­dzić do pod­wyższo­ne­go ciśnie­nia, li­czy już po­nad pół wie­ku. W 1939 roku Franz Ale­xan­der po­dej­rze­wał, że jego pa­cjen­ci cier­piący na nad­ciśnie­nie mają pro­blem z wyrażaniem złości. Brak tej umiejętności, ar­gu­men­to­wał, może pro­wa­dzić do chro­nicz­nej nadak­tyw­ności współczul­ne­go układu ner­wo­we­go i wy­so­kie­go ciśnie­nia krwi. W 1942 roku Ha­mil­ton przepro­wa­dził ba­da­nia, które to po­twier­dziły. Hi­po­te­za Ale­xan­dra, że ist­nie­je powiąza­nie między tłumie­niem i kie­ro­wa­niem złości do wewnątrz a pod­wyższo­nym ciśnie­niem krwi, zo­stała wie­lo­krot­nie po­twier­dzo­na w ba­da­niach pro­wa­dzo­nych wśród cier­piących na nad­ciśnie­nie do­rosłych (Har­burg i inni 1964, 1973; Kahn i inni 1972; Esler i inni 1977; Mil­ler i Grimm 1979).

W 1982 roku Dia­mond do­ko­nał przeglądu badań po­przed­nich czte­rech de­kad poświęco­nych roli złości i agre­sji w prze­wlekłym nad­ciśnie­niu i cho­ro­bie nie­do­krwien­nej ser­ca. Ty­pową osobę cier­piącą na nad­ciśnie­nie opi­sał jako kogoś „prze­pełnio­ne­go agresją, kto sta­le musi się kon­tro­lo­wać, aby nie wy­buchnąć” W tym sa­mym roku Gen­try prze­ana­li­zo­wał skut­ki utrwa­lo­nych zwy­cza­jo­wo spo­sobów ra­dze­nia so­bie ze stre­sem na gru­pie po­nad tysiąca osób. Ba­da­nie na tak licz­nej próbie ja­sno po­ka­zało, że chro­nicz­na, tłumio­na złość pod­no­si ry­zy­ko występo­wa­nia nad­ciśnie­nia.

Ogólnie rzecz biorąc, związek między tłumioną złością a nad­ciśnie­niem zo­stał już udo­wod­nio­ny w dzie­siątkach prac na­uko­wych. Z badań ja­sno wy­ni­ka, ze nie­umiejętność lub niechęć do wyrażania złości przy­czy­nia się do roz­wo­ju nad­ciśnie­nia u osób ze skłonnością do tego ro­dza­ju pro­blemów zdro­wot­nych. Ale to tyl­ko pół praw­dy. Oka­zu­je się bo­wiem, że lu­dzie, którzy bar­dziej niż inni mają skłonność do oka­zy­wa­nia złości i za­cho­wań agre­syw­nych – „wy­rzu­cają” z sie­bie złość – mają także wyższe od nor­mal­ne­go ciśnie­nie krwi.

„W y r z u c a n i e” z s i e b i e z ł o ś c i a p o d w y ż s z o n e c i ś n i e n i e

Ciężar do­wodów wska­zu­je na tłumioną złość jako ważnego sprawcę nad­ciśnie­nia. Są jed­nak także ba­da­nia, które po­ka­zują, że oso­by z pod­wyższo­nym ciśnie­niem krwi mają większą skłonność do oka­zy­wa­nia agre­sji niż oso­by z nor­mal­nym ciśnie­niem (Schac­ter 1957; Ka­plan i inni 1961; Baer i inni 1969; Mann 1977). W 1979 roku Har­burg, Bla­ke­lock i Ro­eper prze­pro­wa­dzi­li in­te­re­sujące ba­da­nie, w którym py­ta­li lu­dzi, jak po­ra­dzi­li­by so­bie z roz­gnie­wa­nym, au­to­ry­tar­nym sze­fem. Niektórzy ba­da­ni od­po­wie­dzie­li, że po pro­stu po­szli­by so­bie (złość tłumio­na). Inni, że sprze­ci­wi­li­by się sze­fo­wi, a na­wet złożyli na nie­go skargę do związku za­wo­do­we­go (kie­ro­wa­nie złości na zewnątrz). Byli też tacy, którzy de­kla­ro­wa­li, że spróbo­wa­li­by po­roz­ma­wiać z sze­fem o sy­tu­acji później, kie­dy nie­co ochłonie. Ba­da­cze na­zwa­li ten ostat­ni sposób „re­fleksją”. Od­kry­li, że oso­by, które wy­brały kon­fron­tację i oka­za­nie własnej złości sze­fo­wi, miały naj­wyższe ciśnie­nie krwi. Na­to­miast ba­da­ni wy­bie­rający re­fleksję od­zna­cza­li się naj­niższym ciśnie­niem krwi. Har­burg i jego współpra­cow­ni­cy zaczęli się za­tem za­sta­na­wiać, czy nie należałoby uczyć osób z nad­ciśnie­niem re­fleksji jako spo­so­bu ra­dze­nia so­bie ze złością.

Złość a cho­ro­by układu krążenia

Ba­da­nia prze­pro­wa­dzo­ne w ciągu ostat­nie­go półwie­cza po­zwo­liły na zgro­ma­dze­nie wie­lu do­wodów na to, że ist­nie­je sil­ny związek pomiędzy złością i cho­ro­ba­mi układu krążenia. Aby zro­zu­mieć, na czym on po­le­ga, do­wiedz­my się naj­pierw, ja­kie czyn­ni­ki pro­wadzą do ata­ku ser­ca.

C o t o j e s t a t a k s e r c a?

Mięsień ser­co­wy, jak każda inna tkan­ka ciała, po­trze­bu­je tle­nu i skład­ników odżyw­czych, by utrzy­my­wać przy życiu tworzące go komórki. Te niezbędne sub­stan­cje do­star­cza­ne są tętni­ca­mi wieńco­wy­mi. Pomiędzy każdym skur­czem ser­ca tętni­ce wieńcowe do­star­czają komórkom mięśnia ser­co­we­go krew bo­gatą w tlen.

Wszyst­ko, co w ja­ki­kol­wiek sposób upośle­dza funk­cjo­no­wa­nie tętnic wieńco­wych, po­ten­cjal­nie za­graża życiu. Jeśli cho­le­ste­rol odkłada się w ścian­kach na­czyń wieńco­wych ser­ca, po­wstają złogi, które mogą drażnić tętni­ce i po­wo­do­wać skurcz od­czu­wa­ny jako ból wieńcowy. Cza­sa­mi jed­nak zda­rza się coś jesz­cze poważniej­sze­go: na nierównej po­wierzch­ni tętnic wieńco­wych two­rzy się skrzep, który całko­wi­cie blo­ku­je tętnicę. Mówimy wówczas o ata­ku ser­ca lub za­wa­le mięśnia ser­co­we­go. Gdy następuje atak ser­ca, umie­rają wszyst­kie tkan­ki mięśnio­we znaj­dujące się za blo­kadą. Przeżycie zawału zależy od tego, ile tkan­ki mięśnio­wej ob­umrze i czy po­zo­stała nie­usz­ko­dzo­na część ser­ca będzie w sta­nie nadal kon­ty­nu­ować pracę.

O s o b o w o ś ć t y p u A

W la­tach pięćdzie­siątych Fried­man i Ro­se­man, kar­dio­lo­dzy z San Fran­ci­sco, próbo­wa­li usta­lić czyn­ni­ki ry­zy­ka dla chorób układu krążenia oraz określić pro­fil osób naj­bar­dziej narażonych na zmia­ny miażdżyco­we, ata­ki ser­ca i ból wieńcowy. Od­kry­li, że ofia­ry zawału ser­ca miały kil­ka cech wspólnych: wy­so­ki po­ziom cho­le­ste­ro­lu we krwi, nad­ciśnie­nie, paliły pa­pie­ro­sy i pro­wa­dziły siedzący tryb życia. Jed­nak do­pie­ro przyj­rze­nie się oso­bo­wości pa­cjentów oka­zało się strzałem w dzie­siątkę: ba­da­cze od­kry­li ze­staw cech, które wy­dają się mieć związek z występo­wa­niem chorób układu krążenia.

W swo­jej słyn­nej książce Type A Be­ha­vio­ur and Your He­art (Wzór za­cho­wa­nia typu A i two­je ser­ce) z 1974 roku Fried­man i Ro­se­man przed­sta­wi­li re­wo­lu­cyjną teo­rię, w myśl której oso­by z pod­wyższo­nym ry­zy­kiem chorób układu krążenia łączy pe­wien wspólny ro­dzaj oso­bo­wości. Na­zwa­li go oso­bo­wością typu A, cha­rak­te­ry­zującą się po­czu­ciem pre­sji cza­su, skłonnością do ry­wa­li­za­cji, wy­so­kim po­zio­mem am­bi­cji i bar­dzo wy­so­kim po­zio­mem agre­sji. Według ich ob­ser­wa­cji, wy­so­ka agre­syw­ność oso­bo­wości typu A nie wy­ni­ka z pra­gnie­nia wy­gra­nej, lecz z chęci do­mi­na­cji. U ta­kich osób wro­gość wo­bec in­nych jest nie­ja­ko sta­le obec­na i ko­rzy­sta z każdej oka­zji, by się uzewnętrznić. Ich złość tyl­ko szu­ka pre­tek­stu, by się ujaw­nić.

D o w o d y l a b o r a t o r y j n e

Fried­man i Ro­se­man prze­pro­wa­dzi­li wie­le eks­pe­ry­mentów na zwierzętach la­bo­ra­to­ryj­nych, chcąc od­two­rzyć zmia­ny fi­zycz­ne za­chodzące w or­ga­ni­zmie tar­ga­nym złością (Fried­man i Ulmer 1984). W eks­pe­ry­men­cie prze­pro­wa­dzo­nym na szczu­rach, których pod­wzgórze sty­mu­lo­wa­no im­pul­sa­mi elek­trycz­ny­mi, aby wywołać agresję, od­kry­to coś, co przy­wo­dzi na myśl wcze­sne pra­ce Han­sa Se­lye’a. Sek­cje zwłok wy­ka­zały, że tkan­ka wątro­by wspo­mnia­nych szczurów była bar­dzo bla­da. Po­nie­waż złość prze­kie­ro­wu­je krew i od­pro­wa­dza ją z układu tra­wien­ne­go, bla­de wątro­by gniew­nych szczurów po­ka­zy­wały re­zul­ta­ty ciągłej sty­mu­la­cji współczul­ne­go układu ner­wo­we­go. Fried­man i Ro­se­man za­uważyli, że zmia­ny wątro­bo­we to je­den z głównych czyn­ników pro­wadzących do po­wsta­wa­nia chorób układu krążenia, po­nie­waż wątro­ba jest or­ga­nem od­po­wie­dzial­nym za usu­wa­nie cho­le­ste­ro­lu z krwi. Ogra­ni­czo­ny dostęp krwi do wątro­by przy­czy­nia się do pod­no­sze­nia po­zio­mu cho­le­ste­ro­lu we krwi.

B a d a n i a p o t w i e r d z a j ą c e

Ist­nie­nie związku pomiędzy oso­bo­wością typu A i cho­ro­ba­mi układu krążenia zo­stało po­twier­dzo­ne w wie­lu in­nych ba­da­niach. Pomiędzy ro­kiem 1960 a 1969 Fried­man i Ro­se­man (1974) prze­pro­wa­dzi­li ba­da­nie We­stern Col­la­bo­ra­ti­ve Gro­up Stu­dy na trzech i pół tysiąca zdro­wych mężczyzn. Od­kry­li, że stu trzy­na­stu spośród nich cier­pi na cho­ro­by układu krążenia, z cze­go osiem­dzie­siąt pro­cent dało się za­kwa­li­fi­ko­wać jako oso­bo­wości typu A. W ciągu następnych ośmiu lat i sześciu mie­sięcy oso­by ozna­czo­ne jako oso­bo­wości typu A oka­zały się być dwa razy bar­dziej za­grożone zawałem ser­ca niż oso­bo­wości typu B. Po­twier­dziły to po­tem ba­da­nia Fra­min­gham He­art Stu­dy (Hay­nes, Fe­in­le­ib i Kan­nel 1980) na gru­pie pięciu i pół tysiąca ko­biet i mężczyzn pro­wa­dzo­ne w la­tach 1950-1980. Inne ba­da­nie, nad­zo­ro­wa­ne przez Red­for­da Wil­liam­sa z Cen­trum Me­dycz­ne­go Uni­wer­sy­te­tu Duke’a (Blu­men­thal i inni 1978), wy­ka­zało, że zmia­ny miażdżyco­we za­ob­ser­wo­wa­ne pod­czas ba­da­nia dia­gno­stycz­ne­go na­czyń krwio­nośnych (an­gio­gra­fii) u pa­cjentów wy­ka­zujących ce­chy oso­bo­wości typu A były większe niż u pa­cjentów o ce­chach oso­bo­wości typu B. Co więcej, po­nad dzie­więćdzie­siąt pro­cent ba­da­nych cier­piących na ciężką cho­robę wieńcową prze­ja­wiało za­cho­wa­nia typu A.

U osób, którym sta­le to­wa­rzy­szy uczu­cie złości, wcześnie po­ja­wiają się cho­ro­by układu krwio­nośnego. Grun­baum i jego współpra­cow­ni­cy (1997) ba­da­li re­lację pomiędzy złością i agresją a roz­wo­jem cho­ro­by wieńco­wej u dzie­ci i na­sto­latków. Ich ana­li­za epi­de­mio­lo­gicz­na wy­ka­zała, że ist­nie­je już sil­ny związek pomiędzy agresją a pa­to­lo­gicz­ny­mi zmia­na­mi w tętni­cach dzie­ci w wie­ku szkol­nym.

W jed­nym z naj­now­szych badań Wil­liams i inni (2000) ob­ser­wo­wa­li grupę pra­wie trzy­na­stu tysięcy mężczyzn i ko­biet przez okres pięćdzie­sięciu trzech mie­sięcy. Wszyst­kie oso­by wy­bra­ne do ob­ser­wa­cji były w mo­men­cie roz­poczęcia ba­da­nia zdro­we. Ba­da­nie wy­ka­zało, że złość – mie­rzo­na w ska­li Spiel­ber­ga (1988) – znacz­nie zwiększa ry­zy­ko cho­ro­by wieńco­wej i śmier­ci na­wet u osób nor­mo­ten­syj­nych (o pra­widłowym ciśnie­niu tętni­czym), nie­za­leżnie od występo­wa­nia in­nych czyn­ników bio­lo­gicz­nych.

P r a w d z i w y w i n o w a j c a: a g r e s j a

W ostat­nich la­tach Ro­se­man z In­sty­tu­tu Ba­daw­cze­go Stan­ford do­szedł do wnio­sku, że spośród wszyst­kich cech składających się na oso­bo­wość typu A klu­czo­wym czyn­ni­kiem pro­gno­zującym cho­robę wieńcową jest po­ten­cjał agre­sji. On i jego współpra­cow­ni­cy prze­ana­li­zo­wa­li dane uzy­ska­ne pod­czas We­stern Col­la­bo­ra­ti­ve Gro­up Stu­dy (Ro­se­man 1985) i od­kry­li, że złość i agre­sja to „do­mi­nujące ce­chy spośród wszyst­kich za­cho­wań typu A pre­de­sty­nujące do za­cho­ro­wa­nia na cho­robę wieńcową”.

Wnio­ski te po­twier­dzo­ne zo­stały w ba­da­niu prze­pro­wa­dzo­nym na gru­pie tysiąca ośmiu­set sie­dem­dzie­sięciu sied­miu mężczyzn w We­stern Elec­tric Com­pa­ny w Chi­ca­go (She­kel­le i inni 1983). Mężczyźni, którzy uzy­ska­li wy­so­ki wy­nik na ska­li agre­sji, byli półtora raza bar­dziej po­dat­ni na zawał niż ci, którzy mie­li niższy wy­nik. Ba­re­fo­ot, Dahl­strom i Wil­liams (1983) prze­pro­wa­dzi­li kon­ty­nu­ację ba­da­nia na gru­pie dwu­stu pięćdzie­sięciu pięciu le­ka­rzy, którzy dwa­dzieścia pięć lat wcześniej jako stu­den­ci me­dy­cy­ny wypełnili kwe­stio­na­riusz oce­niający skalę agre­sji. W gru­pie osób, które uzy­skały wy­nik śred­ni lub niższy, licz­ba przy­padków cho­ro­by wieńco­wej wy­no­siła za­le­d­wie jedną szóstą za­cho­ro­wań na tę cho­robę w gru­pie mężczyzn, którzy uzy­ska­li naj­wyższe wy­niki. Wil­liams i inni (1980) prze­ba­da­li czte­ry­stu dwu­dzie­stu czte­rech pa­cjentów skie­ro­wa­nych na ba­da­nie an­gio­gra­fii: u czter­dzie­stu pro­cent z tych, którzy uzy­ska­li ni­ski wy­nik w kwe­stio­na­riuszu spraw­dzającym po­ziom agre­sji, za­uważono zmia­ny miażdżyco­we. Jed­nak aż u sie­dem­dzie­sięciu pro­cent pa­cjentów, którzy we wspo­mnia­nym kwe­stio­na­riuszu uzy­ska­li wy­nik wy­so­ki, zmia­ny te były znacz­ne.

Fińskie ba­da­nie ko­hor­to­we na bliźnia­kach (Ko­ske­nvuo i inni 1988) również do­star­cza do­wodów – tym ra­zem z in­nej kul­tu­ry – na po­par­cie tezy o tym, że wy­so­ki po­ziom agre­sji jest wyjątko­wo szko­dli­wy dla zdro­wia. Wy­ko­rzy­stując prostą trzy­stop­niową skalę agre­sji, fińscy na­ukow­cy dwu­krot­nie w odstępie trzech lat prze­ba­da­li trzy tysiące sied­miu­set pięćdzie­sięciu mężczyzn. Od­kry­li, że oso­by, które same oce­niły swój po­ziom agre­sji jako wy­so­ki, były ogólnie bar­dziej narażone na śmierć z różnych przy­czyn.

Ka­wa­chi i jego współpra­cow­ni­cy (1996) prze­pro­wa­dzi­li ba­da­nie, powtórzo­ne po sied­miu la­tach, na gru­pie tysiąca trzy­stu pięciu mężczyzn. Do­szli do wnio­sku, że wśród mężczyzn w star­szym wie­ku częste wy­bu­chy złości sta­no­wią czyn­nik ry­zy­ka w kon­tekście za­pa­dal­ności na cho­ro­by układu krwio­nośnego. Sieg­man i współpra­cow­ni­cy (1987) od­kry­li, że ist­nie­je powiąza­nie między stop­niem wyrażanej agre­sji a stop­niem za­awan­so­wa­nia cho­ro­by wieńco­wej u pa­cjentów w wie­ku sześćdzie­sięciu lat lub młod­szych.

Do­wo­dy na­uko­we nie po­zo­sta­wiają za­tem wątpli­wości: chro­nicz­na złość i agre­sja niszczą two­je ser­ce i two­je tętni­ce.

Złość a układ po­kar­mo­wy

Złość nisz­czy także twój żołądek. Wolff i Wolf (1967) za­uważyli, że złość wywołuje fi­zjo­lo­gicz­ne skut­ki zupełnie różne od tych, które po­wo­du­je de­pre­sja lub lęk. U ba­da­nych od­czu­wających złość wyściółka żołądka była za­czer­wie­nio­na, częściej do­cho­dziło do ryt­micz­nych skur­czy żołądka, wyższe było też wy­dzie­la­nie kwasów żołądko­wych. U osób przygnębio­nych lub prze­stra­szo­nych wyściółka żołądka po­zo­sta­wała ja­sna, mniej było też skurczów i niższe wy­dzie­la­nie kwasów. Rola złości w zwiększa­niu wy­dzie­la­nia kwasów żołądko­wych jest bar­dzo istot­na, gdyż nad­kwa­so­ta wiąże się z ry­zy­kiem za­pa­le­nia błony ślu­zo­wej żołądka i wrzodów. Chro­nicz­na złość może za­tem zwiększać nie­bez­pie­czeństwo wystąpie­nia tych pro­blemów zdro­wot­nych.

Gniew może być także współod­po­wie­dzial­ny za wrzo­dziejące za­pa­le­nie je­li­ta gru­be­go. Ba­da­cze Le­wis i Le­wis (1972) twierdzą, że u osób po­dat­nych na wrzo­dziejące za­pa­le­nie je­li­ta gru­be­go ob­ja­wy cho­ro­by mogą się ujaw­nić, gdy żyją w chro­nicz­nej złości, sta­le cho­wając urazę. Ślu­zo­wa błona wyściełająca je­li­to gru­be jest bo­wiem bar­dzo wrażliwa na tłumio­ny gniew: re­agu­je krwa­wym obrzękiem i przyśpie­sze­niem ruchów pe­ry­stal­tycz­nych.

Od­rzuć złość

Wy­da­je się, że dla na­sze­go zdro­wia nie ma zna­cze­nia, czy tłumi­my, czy otwar­cie wyrażamy swoją złość. Złość jest nie­zdro­wa sama w so­bie. Chro­nicz­na złość wyrażana otwar­cie jest nie­zdro­wa, bo kar­mi się sama sobą: przedłuża i zwiększa in­ten­syw­ność wszyst­kich zmian hor­mo­nal­nych, które wiążą się z wystąpie­niem złości. Chro­nicz­na tłumio­na złość jest niszcząca dla or­ga­ni­zmu, po­nie­waż mo­bi­li­zu­je współczul­ny układ ner­wo­wy, nie ofe­rując przy tym żad­ne­go upu­stu na­gro­ma­dzo­ne­go napięcia. Skut­ki dla or­ga­ni­zmu są ta­kie, jak dla sa­mo­cho­du jed­no­cze­sne wci­ska­nie pedału gazu i ha­mul­ca.

Złość jest nie­zdro­wym na­wy­kiem, który jed­nak można zmie­nić świa­do­mością i pracą. Pamiętasz Stellę, o której pi­sa­liśmy na początku roz­działu? Jeśli zde­ner­wo­wa­nie, ja­kie przeżywała stojąc w ko­lej­ce, było prze­ja­wem chro­nicz­ne­go na­wy­ku re­ago­wa­nia złością, może się to dla niej skończyć poważną cho­robą. Jed­nak Stel­la nie jest bez­radną ofiarą bu­rzy hor­mo­nal­nej, która wy­zwa­la w niej złość. Stel­la ma wybór. To, czy re­agu­je gnie­wem, czy nie, zależy od tego, jak in­ter­pre­tu­je za­chodzące oko­licz­ności i co o nich myśli. W następnych roz­działach wyjaśnimy, w jaki sposób na­sze po­strze­ga­nie, oce­ny i in­ter­pre­ta­cje świa­ta za­mie­niają się w wy­uczo­ne re­ak­cje. Złość można kon­tro­lo­wać po­przez zmianę spo­so­bu po­strze­ga­nia, oce­nia­nia i in­ter­pre­to­wa­nia tego, co się dzie­je wokół nas. Sta­nie w kor­ku lub w długiej ko­lej­ce w ban­ku, nie­kom­pe­ten­cja, głupo­ta czy na­wet złośliwość lu­dzi nie muszą wy­zwa­lać w nas re­ak­cji fi­zycz­nych związa­nych ze złością.

Można na­uczyć się żyć bez złości – i żyć zdro­wiej.