Klasyka literatury japońskiej. Osamu Dazai: Goodbye i wybrane opowiadania. Otogizoshi: Księga japońskich opowieści. Uczennica - ebook

Wstęp

Osamu Dazai (właśc. Shūji Tsushima, 1909–1948), jeden z wybitnych pisarzy japońskich dwudziestego wieku, w swojej ojczyźnie wciąż cieszy się wielką popularnością. Jego dzieła są ekranizowane w formie filmów aktorskich i animacji, on sam jest jednym z bohaterów bestsellerowej serii komiksów Bungou Stray Dogs: Bezpańscy literaci. Z pewnością niemały udział w niesłabnącym zainteresowaniu postacią Dazaia ma dramatyczny życiorys pisarza, jednak największym walorem pozostaje jego twórczość: poruszająca tematy aktualne i dla wielu czytelników bliskie, równocześnie przystępna i atrakcyjna językowo.

O ile najpopularniejsze powieści Dazaia od dłuższego czasu są dostępne po polsku – m.in. powieść Zmierzch od 2001 roku (wydana przez Wydawnictwo Akademickie Dialog w tłumaczeniu Mikołaja Melanowicza) – o tyle bogaty dorobek jego krótszych form bardzo długo pozostawał w dużej mierze niedostępny dla polskiego czytelnika. W 1986 roku Państwowy Instytut Wydawniczy zawarł w swoich zbiorach poświęconych literaturze japońskiej dwa utwory: Rybką być w tłumaczeniu Blanki Yonekawy (w zbiorze Ballada o Narayamie) oraz Mój mąż, Villon w przekładzie Krystyny Okazaki (w zbiorze Tydzień świętego mozołu), jednak na następne opowiadania Dazaia przyszło czekać ponad trzydzieści lat – w zeszłym roku nakładem Wydawnictwa Akademickiego Dialog ukazały się Otogizōshi: Księga japońskich opowieści (w przekładzie Katarzyny Sonnenberg-Musiał) i Uczennica (w tłumaczeniu Igi Rutkowskiej).

Niniejszy tom prezentuje przekrojowy wybór opowiadań Dazaia ułożonych chronologicznie – od początku jego kariery pisarskiej aż po ostatnią, niedokończoną powieść Goodbye. Wspomnienia, jeden z pierwszych utworów autora, wpisuje się w autobiograficzny nurt jego twórczości; przedstawia w nim swoje dzieciństwo z ujmującą szczerością. Jak sam wspominał w przedmowie: „Napisałem Wspomnienia w 1932 roku, miałem dwadzieścia cztery lata. Pracowałem nad nimi, uważając, by nie przedstawić samego siebie jako grzecznego, dobrego dziecka”. Tekst ten jest ważnym dokonaniem początkowego okresu twórczości Dazaia i istotną pomocą zapewniającą kontekst przy lekturze jego późniejszych dzieł. Prostota środków, jakich użył, by opowiedzieć o pierwszych kilkunastu latach swojego życia, jest uderzająca w porównaniu z drugim tekstem zbioru, Perłami błazeństwa, które powstały jedynie trzy lata później. To relacja z rekonwalescencji Yōzō Ōby – alter ego pisarza – po próbie podwójnego samobójstwa. Konwencjonalnie prowadzoną fabułę przeplatają liczne metatekstowe wtrącenia samego twórcy utrzymane w autoironicznym tonie; całość stanowi ciekawy eksperyment formalny i przykład tego, jak Dazai szukał swego autorskiego głosu. Oba te utwory pochodzą z debiutanckiego zbioru Lata schyłku wydanego w 1936 roku.

Autor raczej nie kojarzy się polskiemu czytelnikowi z komedią – a jednak w jego dorobku znajdziemy niemało tekstów o żartobliwym wydźwięku, czego przykład stanowią zawarte tu Opowieść o psie i W kwestii ubioru, opublikowane odpowiednio w 1939 i 1941 roku. Humor opiera się w nich na autoironii, narrator tych quasi-autobiograficznych tekstów przez cały czas zachowuje kamienną twarz, lecz jego potoczysta, momentami brawurowo przesadna fraza na pewno wywoła uśmiech u niejednego czytelnika.

Na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych Dazai stworzył kilka utworów czerpiących z tradycji zachodniej, między innymi sztukę teatralną Nowy Hamlet, opowiadanie Biegnij, Melosie, którego akcja rozgrywa się w starożytnej Grecji (do dziś jest czytane przez japońskich gimnazjalistów jako lektura szkolna) oraz zawartą w niniejszym zbiorze Naglącą skargę – opowiadanie w formie gorączkowego monologu, najbardziej udane spośród tych nietypowych dzieł.

Co ciekawe, zostało ono podyktowane przez Dazaia, a spisane przez jego żonę Michiko.

Kolejnym tekstem wracamy do nurtu autobiograficznego w dorobku autora: Osiem widoków Tokio z 1940 roku pod względem nastroju przypomina Wspomnienia, jednak ponurą, depresyjną atmosferę rozjaśniają humorystyczne momenty; również konstrukcja tego utworu uwidacznia, jak bardzo rozwinął się warsztat Dazaia.

Żona Villona (opublikowana w 1947 r.), jedno ze szczytowych osiągnięć pisarza, przedstawia żywy obraz powojennej Japonii i przejmujący portret kobiety zmagającej się z ówczesnymi realiami, która nie traci jednak pogody ducha mimo dramatycznych wydarzeń. Zbiór reprezentatywnych opowiadań autora nie mógłby się obejść bez tego tytułu, co stworzyło okazję, by zaprezentować go w nowym przekładzie.

Osamu Dazai odebrał sobie życie 13 czerwca 1948 roku, była to jego piąta próba samobójcza. Przed śmiercią skończył prace nad powieścią Zatracenie, wstrząsającym rozrachunkiem ze światem – można by się spodziewać, że inne dzieło, nad którym pracował w ostatnich tygodniach życia, również będzie poświęcone zgłębianiu mrocznych zakamarków ludzkiej duszy. Nic bardziej mylnego: Goodbye to komedia, oparta na wartkich dialogach opowieść o „Don Juanie na opak”, jak pisał sam Dazai. Niestety pozostała nieukończona.

Czy mimo to warto ją przeczytać? Tak – choćby po to, aby docenić wszechstronność autora.

Niniejszy tom daje okazję do prześledzenia pisarskiej drogi Dazaia na różnych jej etapach, do przyjrzenia się, jak twórczo przetwarzał on wydarzenia ze swojej biografii, elementy tradycji innych kultur oraz prozaiczne aspekty codzienności, by na ich kanwie budować swoje utwory. Należy przy tym pamiętać, że prezentowany tutaj wybór stanowi jedynie ułamek bogatej twórczości pisarza – pozostaje mieć nadzieję, że w przyszłości polscy czytelnicy będą mogli poznać ją znacznie dokładniej.Przypisy

Wstęp

Z kronikarskiego obowiązku należy wspomnieć, że w zbiorze _Irys. Opowiadania japońskie_ z 1960 roku (PIW) ukazało się także opowiadanie _Wizyta_ w tłumaczeniu Anny Gostyńskiej, ale jest to przekład z angielskiego.

_Dazai Osamu Zenshū_, t. 11, Chikuma Shobō 1999.

Dazai opierał się na własnych doświadczeniach: w 1930 roku spróbował odebrać sobie życie wraz z osiemnastoletnią Shimeko Tanabe, kobieta zginęła.

Tytuł oryginalny (_Kakekomi uttae_) to termin prawny z okresu Edo (1603–1868), oznaczający skierowanie sprawy przez osobę z ludu bezpośrednio do wysokiego urzędnika lub samego sioguna, w trybie pilnym i z pominięciem formalności.

Opowiadania

_Nenneko_ – obszerne okrycie z szerokimi rękawami, zakładane, kiedy nosi się dziecko w chuście na plecach (uszyte tak, by po założeniu zza kołnierza wystawała mu główka).

Do drugiej połowy XIX w. w Japonii powszechnie liczono wiek wedle zasady mówiącej, że w momencie urodzin dziecko ma rok, a kolejne lata dodaje się wraz z początkiem nowego roku kalendarzowego.

_Ema_ – tabliczki wotywne, które kupuje się w świątyniach buddyjskich lub chramach shintoistycznych, wypisuje życzenie i zawiesza na terenie przybytku. Często zdobią je charakterystyczne, jaskrawe rysunki.

Obon – japońskie święto zmarłych obchodzone w lecie, tradycyjnie piętnastego dnia siódmego miesiąca księżycowego (dokładne daty różnią się w zależności od regionu).

Hina-matsuri – święto dziewczynek obchodzone trzeciego marca; z tej okazji w domach ustawia się lalki w strojach dworskich (_hina ningyō_) na specjalnym podeście.

Juban – bawełniana koszula bez guzików noszona pod kimonem.

Święto Piętnastej Nocy – święto obchodzone po zmierzchu piętnastego dnia ósmego miesiąca księżycowego; tradycyjnie urządzało się wtedy poczęstunek z alkoholem pod gołym niebem i oglądało księżyc w pełni.

Yamanaka Shikanosuke (właśc. Yamanaka Yukimori, 1545–1578) – samuraj i jeden z dowódców sił klanu Amago, zaliczany do trzech najmężniejszych wojowników tego rodu.

Mushi-okuri – ludowe święto, podczas którego rolnicy symbolicznie przepędzają szkodniki mogące zaszkodzić plonom.

_Ranchō_ – utwór z repertuaru _shinnai-bushi_, odmiany _jōruri_ – gatunku muzycznego, w którym narrator wyśpiewuje opowieść przy akompaniamencie shamisenu (trójstrunowego instrumentu szarpanego).

Butsudan – domowy ołtarzyk buddyjski, służący do oddawania czci przodkom.

Noren – podłużny kawałek materiału tradycyjnie wieszany w wejściu do sklepów, restauracji lub łaźni, z rozcięciem ułatwiającym przejście; często widnieje na nim nazwa danego przybytku.

Sentencja pochodząca z piątej księgi kronik buddyzmu zen _Gotōegen_, spisanych w XIII w. w Chinach.

Wspomniane imię i nazwisko zapisuje się między innymi znakami o znaczeniu „samotność, rzadkość” i „odosobnienie, patyna”, stąd reakcja narratora.

_Naniwabushi_ – gatunek tradycyjnych opowieści śpiewanych przy akompaniamencie shamisenu, których fabuła często obracała się wokół melodramatycznych konfliktów między uczuciami bohaterów a ich powinnościami.

_Tsubo_ – jednostka powierzchni mierząca 3,31 metra kwadratowego.

Kotatsu – mały grzejnik z rozżarzonymi węglami na stelażu, który nakrywa się dużym kocem lub kołdrą, a następnie blatem, tworząc niski stolik, przy którym siedzi się na podłodze z przykrytymi nogami.Seria

SKARBY ORIENTU

obejmuje przekłady najcenniejszych dzieł literatury pięknej krajów Azji i Afryki:

_DESZCZ_

Ng Kim Chew

tłumaczenie z języka chińskiego

2020

Oprócz zabaw strukturą i narracją autor oferuje czytelnikowi atmosferę thrillera i horroru, podróż do miejsc obcych i strasznych. Groźna jest przyroda, zwierzęta i ludzie, bohaterowie skrywają sekrety, akcja toczy się w domach na uboczu, odległych plantacjach, zapomnianych cmentarzach. Opisuje to wszystko pięknym, bogatym językiem, nie bojąc się zabaw konwencją, zaskakujących metafor i ciekawych zabiegów stylistycznych.

_OTOGIZOSHI: KSIĘGA JAPOŃSKICH OPOWIEŚCI_

Osamu Dazai

tłumaczenie z języka japońskiego

2019

Fascynująca interpretacja tradycyjnych opowieści japońskich osadzona przez autora w realiach II wojny światowej. Uniwersalne historie o uczuciach i zmaganiach z losem opowiedziane są w ciekawy, intrygujący sposób, a stare opowieści nabierają nowego sensu w obliczu wojennej tragedii.

_UCZENNICA_

Osamu Dazai

tłumaczenie z języka japońskiego

2019

Opowieść napisana na samym początku literackiej kariery Autora. Szybko jednak zyskała rozgłos – przede wszystkim dzięki mistrzowskiemu użyciu języka. Był to styl, który z powodzeniem mógłby znaleźć się w dzienniku nastoletniej dziewczyny, a jednocześnie – bardzo malowniczy i sugestywny. Dziś widzimy w tej opowieści ironiczny opis społeczeństwa i walkę jednostki o wolność.

_ŻYCIE SZALEŃCA I INNE OPOWIADANIA_

Ryūnosuke Akutagawa

tłumaczenie z języka japońskiego

2015

Zbiór opowiadań jednej z najwybitniejszych postaci życia literackiego Japonii początków XX wieku: pisarza, eseisty, dramaturga, a przede wszystkim świetnego nowelisty. Akutagawa, owładnięty obsesją nieuniknionej choroby umysłowej, popełnił samobójstwo w trzydziestym piątym roku życia.

_ZAPISKI SPOD WEZGŁOWIA, CZYLI NOTATNIK OSOBISTY_

Sei Shōnagon

tłumaczenie z języka japońskiego

2013

Łączą w sobie wiersze i zabawne historie, które wydarzyły się na dworze cesarskim, wyliczenia rzeczy pięknych i rzeczy nudnych czy irytujących, krótkie listy nazw gór czy równin i melancholijne szkice o tym, jak zachowuje się kochanek doskonały.

_ANIOŁ UPOJONY. OPOWIEŚCI MISTYCZNE_

Dżalaloddin Rumi

tłumaczenie z języka perskiego

2009

Pierwsze obszerniejsze tłumaczenie z Duchowego masnawi Rumiego na język polski dokonane bezpośrednio z oryginału perskiego. Opowieści krótkie, napisane prostym, a zarazem gładkim językiem z włączonymi fragmentami oryginalnych wersów Rumiego.

_CHRESTOMATIA WSPÓŁCZESNYCH OPOWIADAŃ JAPOŃSKICH_

oprac. M. Szychulska

2005

Zbiór utworów najwybitniejszych pisarzy Kraju Kwitnącej Wiśni, tworzących na przełomie XIX i XX wieku. Prezentowane w zbiorze utwory opowiadają, każdy na swój sposób, o miłości, która bywa czasami jedynie pretekstem do wędrówki na dno ludzkiej duszy.

_WĘZŁY DUSZY.
CHRESTOMATIA WSPÓŁCZESNYCH OPOWIADAŃ CHIŃSKICH_

oprac. L. Kasarełło

2005

Pierwsza w Polsce chrestomatia współczesnych opowiadań chińskich, tłumaczonych przez sinologów, wprowadza w niezwykłą krainę od rozległych ziem Tybetu przez Shanxi po północno-wschodnie kresy ludu Oroczonów.

_ULICZKI STAREGO TUNISU (DAR AL-BASZA)_

Hasan Nasr

tłumaczenie z języka arabskiego

2001

Akcja powieści toczy się w Dar al-Baszy, starej dzielnicy Tunisu, której czasy świetności dawno już minęły. Bohater spędził tu swoje niewesołe dzieciństwo w domu despotycznego ojca. Teraz wraca po czterdziestu latach wędrówki po świecie, snując refleksje na temat mijającego czasu.

_ZMIERZCH_

Osamu Dazai

tłumaczenie z języka japońskiego

2001

Opowieść o córce opiekującej się umierającą matką, ostatnią damą w Japonii, symbolizującą dekadencję rodów arystokratycznych i ziemiańskich po wojnie światowej. Jest to jednocześnie pieśń o kobiecie, która odrzuciła tradycyjną moralność, postanowiła żyć samodzielnie i samotnie wychowywać dziecko ukochanego mężczyzny.

_WZGÓRZE APOLLINA_

Edward al-Charrat

tłumaczenie z języka arabskiego

2000

Wzgórze Apollina (egipska nazwa Bubillu) to opuszczone stanowisko archeologiczne w niewielkiej wiosce At-Tarrana, leżącej nad Nilem. Wspominając spędzane tam u dziadków wakacje, chłopięce sny o miłości, niepokoje wieku dorastania, opisując życie mieszkańców wioski pełne tajemniczych wydarzeń i „cudów” autor snuje rozważania o współczesności i przekazuje swoją ocenę nowoczesnej cywilizacji.

_MATCZYNA DROGA_

Wanso Pak

tłumaczenie z języka koreańskiego

1999

Autorka książki jest jedną z najpopularniejszych pisarek południowokoreańskich, laureatką wielu prestiżowych nagród. Powieść jest pierwszą częścią trylogii, którą autorka poświęciła matce.

_NASZYJNIK I BRANSOLETY_

Jahja at-Tahir Abd Allah

tłumaczenie z języka arabskiego

1999

Akcja tej minipowieści rozgrywa się w latach 30., w egipskiej wiosce położonej u stóp starożytnych świątyń Luksoru i Karnaku. Powieść została przeniesiona na ekran przez znanego egipskiego reżysera H. Biszarę, który w 1969 r. studiował w Szkole Filmowej w Łodzi.

_KOCHANY PANIE KAWABATO_

Raszid ad-Da’if

tłumaczenie z języka arabskiego

1998

Powieść współczesnego pisarza libańskiego, osnuta na tle tragicznych wydarzeń wojny 1975 r.; w warstwie obyczajowej pokazuje ciekawy obraz życia chrześcijan-maronitów z podgórskiej wioski, widziany oczyma dziecka.

_FILIŻANKA KAWY. WYBÓR NOWEL_

Malsuk Han

tłumaczenie z języka koreańskiego

1997

Bohaterowie opowiadań pochodzą z różnych warstw społecznych, reprezentują różny światopogląd i uwikłani są w kłopoty zarówno bytowej, jak i psychologicznej natury.

_KOMUNGO. WYBÓR NOWEL_

Malsuk Han

tłumaczenie z języka koreańskiego

1996

Nowele jednej z najpopularniejszych pisarek południowokoreańskich, w roku 1993 nominowanej do literackiej Nagrody Nobla, ukazujące pole psychologicznej obserwacji ludzkich postaw i zachowań w obliczu nowych sytuacji życiowych.

_BARWY MIŁOŚCI. ANTOLOGIA WSPÓŁCZESNYCH OPOWIADAŃ KOREAŃSKICH_

oprac. J. Rurarz

tłumaczenie z języka koreańskiego

1995

Zbiór opowiadań najpopularniejszych w swoim kraju i uznanych za klasyków pisarzy starszego pokolenia. W ich twórczości znalazły odbicie zarówno trudne doświadczenia z lat dzieciństwa i młodości: okupacja japońska, podział kraju, wojna domowa, jak i problemy psychologiczne, nurtujące aktualnie społeczność Korei.

_PIEŚŃ Z DROGI_

Bibhutibhushan Banerji

tłumaczenie z języka bengalskiego

1994

Powieść klasyka literatury bengalskiej, tłumaczona na kilkanaście języków indyjskich i kilka europejskich. Mocno osadzona w rzeczywistości Bengalu, obyczajowości i wierzeniach jego mieszkańców. Jest to liryczna opowieść o dwójce dzieci bramińskiego kapłana, mająca jednocześnie wymiar uniwersalny.

_BAJKI ARABSKIE NIE TYLKO DLA DOROSŁYCH_

George Kass

tłumaczenie z języka arabskiego

1993

Dwadzieścia opowieści o zwierzętach, które, jak na bohaterów bajek przystało, zachowują się jak ludzie. Autor zastosował tu konwencję baśni, mającą wielowiekową tradycję w piśmiennictwie arabskim.

_PYŁ GAZELI_

Hatif Al-Dżanabi

tłumaczenie z języka arabskiego

1992

Czwarty zbiór wierszy zamieszkałego na stałe w Polsce poety irackiego, którego twórczość cieszy się uznaniem zarówno polskich miłośników poezji, jak i krytyków literackich.WSTĘP: OTOGIZŌSHI OSAMU DAZAIA

Otogizōshi – inspirowany tradycyjnymi opowieściami zbiór czterech opowiadań autorstwa Osamu Dazaia (właśc. Tsushima Shūji, 1909–1948). Powstawał w ostatnim roku wojny, w czasie wzmożonych nalotów na Tokio i inne japońskie miasta. Rękopis ocalał, mimo że zarówno dom Dazaia w Mitace, jak i dom rodzinny jego żony w Kōfu, w którym pisarz z rodziną znaleźli tymczasowe schronienie, uległy zniszczeniu. Jest to zbiór pod wieloma względami niezwykły. Jego ton ­odbiega od ponurej, autoironicznej wymowy wielu znanych utworów Dazaia, w których tragiczne wydarzenia z życia autora – nieudane związki, próby samobójcze i uzależnienia od alkoholu oraz leków – stają się podstawą wnikliwych, często prześmiewczych opisów ludzkich słabości.

W przedmowie do zbioru zaskakuje czułość wzorowanego na Dazaiu ojca. Adresatką jego opowieści jest mała córeczka, która z trudem znosi konieczność chowania się w schronie w czasie nalotów. Zbiór swoją tematyką i sposobem, w jaki snute są opowieści, wyróżnia się także na tle innych utworów powstających w Japonii w czasie wojny. Pośród huku i zniszczeń wojennych Dazai znajduje dla siebie i swoich czytelników schronienie (także przed cenzurą) w tradycyjnych opowieściach, w których próbuje odkryć prawdę o naturze człowieka. Nie jest to pierwszy raz, kiedy powstałe wcześniej narracje stały się pożywką dla jego wyobraźni. W styczniu 1945 roku – niedługo przez wydaniem Otogizōshi – Dazai opublikował Shinshaku shokoku banashi (Nowe opowieści z różnych prowincji) – zbiór dwunastu historii wzorowanych na utworach Ihary Saikaku (1642–1693).

Użyty w tytule zbioru termin otogizōshi oznacza tradycyjne opowiastki powstające – najczęściej anonimowo – w Japonii w okresie od XIV do XVII wieku. Przeznaczone były one dla szerokiego grona odbiorców i cechowały się wartką fabułą oraz występowaniem barwnych, choć nierzadko jednowymiarowych postaci. Otogizōshi – często istniejące w wielu wersjach i wariantach w zależności od regionu – czerpały z tradycji przekazów ludowych setsuwa i dworskich opowieści monogatari. Ze względu na ich różnorodność tematyczną i typy występujących w nich postaci zwykło się wyróżniać opowieści: dworskie, buddyjskie (lub ogólniej – religijne), o wojownikach, o ludziach z niższych warstw, o podróżach do dalekich krajów, głównie Chin i Indii, wreszcie o upersonifikowanych roślinach i zwierzętach (tzw. irui mono – „rzeczy o istotach nie-ludzkich”)1. Do tej ostatniej kategorii należą trzy z czterech wykorzystanych przez Dazaia tekstów – Kachikachi yama (Trzaskająca góra), Urashima Tarō, Shitakiri suzume (Wróbel z wyrwanym językiem).

Otogizōshi, które odegrały ważną rolę w rozwoju czytelnictwa i stały się „pomostem ku prozie popularnej epoki następnej, tj. okresu prymatu kultury mieszczańskiej”2, krążyły początkowo w przekazach ustnych. W latach 1716–1736 księgarnia Shibukawy Seiemona wydała dwudziestotrzytomowy zbiór krótkich opowiastek średniowiecznych, którego tytuł – Otogi bunko (Przewodnik po literaturze) – dał początek nazwie otogizōshi. W XX wieku ludowe opowieści stały się przedmiotem zainteresowania badaczy folkloru i po raz pierwszy otogizōshi doczekały się w końcu systematycznego zapisu. W tym zakresie nieocenione są osiągnięcia Yanagity Kunio (1875–1962), który skrupulatnie zanotował opowieści obecne w prefekturze Iwate (Tōno monogatari, 1910) oraz stworzył zbiór japońskich baśni i legend z informacjami na temat ich różnych wersji i wariantów. W okresie Meiji owe tradycyjne opowieści redagowane były tak, by mogły spełniać funkcję baśni i bajek dla dzieci. Do takich zabiegów redakcyjnych odwołuje się Dazai w Trzaskającej górze.

Dazai prezentuje Czytelnikom swoje wersje czterech dawnych opowieści: Skradzionego guza (Kobutori) i wspomnianych już: Trzaskającej góry, Urashimy Tarō oraz Wróbla z wyrwanym językiem. Stworzony przez niego narrator – ojciec, porte-parole samego pisarza – wykorzystuje znane elementy fabuły i postaci, by – jak to ujmuje we wstępie – stworzyć „jedyne w swoim rodzaju opowieści”.

Wbrew początkowym zapowiedziom nie decyduje się jednak przedstawić własnej wersji Momotarō, co tłumaczy w sposób autoironiczny:

Ingerowanie w wielkoduszność i prostotę tego poematu w tym momencie przyniosłoby Japonii tylko szkodę. Bądź co bądź Momotarō niesie sztandar „Nippon ichi” – Najlepszy w Japonii. Nie do pomyślenia jest, by autor, który nie tylko nie doświadczył najlepszego, ale nawet nie wie, co oznacza drugie czy trzecie miejsce w tym rankingu – mógł opisać tego najważniejszego z bohaterów.

Dazai wyjaśnia sposób, w jaki wykorzystuje istniejące dawne opowieści, we wstępie do wspomnianych już Nowych opowieści z różnych prowincji:

Nadałem temu zbiorowi tytuł „Nowe opowieści z różnych prowincji”, ale chciałbym im nadać podtytuł „Mój Saikaku”. W każdym razie nie jest to tłumaczenie na współczesny japoński. Tłumaczenie klasyki na język współczesny uważam bowiem za działanie pozbawione sensu, które nie przystoi pisarzowi. Trzy lata temu napisałem „Opowieść o zaszczytnym ubóstwie”, wzorowaną na jednej z opowieści niesamowitych zebranych w „Liaozhai zhiyi”, którą opublikowano w „Shinchō” („Nowe Prądy Literackie”). W znacznej mierze upiększyłem ją jednak własnymi swobodnymi rozważaniami. W tym zbiorze chciałbym zaproponować czytelnikowi smakowanie podobnego stylu3.

W Otogizōshi Dazai stosuje podobną technikę. Wplata w swoje opowieści liczne komentarze, często ironiczne, tworzy postaci złożone pod względem psychologicznym, analizuje pęknięcia i słabości natury ludzkiej, zwłaszcza skłonność do karmienia się złudzeniami i trudność widzenia czegokolwiek poza własnym interesem. A czyni to wszystko z humorem i delikatnością. Nic dziwnego, że stworzone przez niego wersje są znacznie dłuższe od tekstów, którymi się inspirował, a w których postaci są zaledwie zarysowane, a fabuły często tworzone schematycznie. Wyobcowany staruszek, który ucieka ku kieliszkowi i towarzystwie demonów; zdolny do ciętej jak brzytwa riposty żółw, który potrafi precyzyjnie rozpoznać chwile napuszenia młodego panicza; jenot, który pozuje na romantyka, choć w istocie rządzą nim najniższe instynkty; zajączek, który jest niezdolny do empatii, choć występuje w imieniu poszkodowanego staruszka, małoduszna kobiecina, która pozbawia wróbla języka – to tylko wybrani bohaterowie Otogizōshi Dazaia. Są oni pełni sprzeczności, a równocześnie wiarygodni i budzący zrozumienie Czytelnika. Tym samym Otogizōshi stają się zaproszeniem do pełnej przygód podróży nie tylko w przeszłość i niezwykłe, baśniowe światy, ale także w głąb natury ludzkiej.

------------------------------------------------------------------------

1 Mikołaj Melanowicz, „Otogizōshi”, w: Grzegorz Gazda (red.), Słownik rodzajów i gatunków literackich, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 672.

2 Ibidem, s. 673.

3 Osamu Dazai, Shinshaku shokoku banashi, Seikatsusha, Tōkyō 1954, s. 1.BAŚNIE JAPOŃSKIE OTOGIZŌSHI

– O, uderzyły.

Ojciec odłożył pióro i wstał. Na sam dźwięk syreny alarmowej nie ruszyłby się z miejsca, ale słysząc uderzenia dział przeciwlotniczych, przerwał pracę, założył pięcioletniej córeczce pikowany kaptur ochronny i zaniósł ją do schronu wykopanego w ogrodzie. Zastał tam już matkę, która z dwuletnim synkiem na plecach przycupnęła w głębi.

– Zdaje się, że są blisko…

– Tak. Okropnie tu ciasno.

– Tak myślisz? – w głosie ojca słychać było niezadowolenie. – Jest w sam raz. Gdyby był głębszy, moglibyśmy zostać pogrzebani żywcem.

– Ale mógłby być trochę obszerniejszy.

– Hmm, pewnie tak. Tylko że teraz ziemia jest ­zamarznięta i trudno kopać. Zajmę się tym później. – Ojciec uspokoił matkę mglistą obietnicą i zaczął nasłuchiwać płynących z radia informacji o nalocie.

Jednak gdy tylko narzekania matki ucichły, pięcioletnia córeczka natychmiast zaczęła głośno domagać się opuszczenia schronu. W takiej sytuacji uspokoić mogła ją jedynie ilustrowana książeczka z baśniami. Momotarō, Trzaskająca góra, Wróbel z wyrwanym językiem, Skradziony guz, Urashima Tarō… Ojciec czytał te baśnie dzieciom. Strój miał wprawdzie nędzny, a wyglądem przypominał błazna, ale był niezwykłym człowiekiem, który posiadał niespotykaną zdolność snucia opowieści.

Działo się to dawno, dawno temu…

Głos ojca brzmiał osobliwie, niemal niedorzecznie, ale w jego sercu wzbierała jedyna w swoim rodzaju opowieść.Seria

SKARBY ORIENTU

obejmuje przekłady najcenniejszych dzieł literatury pięknej krajów Azji i Afryki oraz współczesne teksty literackie autorów z tych kontynentów.

Uczennica

Osamu Dazai

tłum. z j. japońskiego I. Rutkowska

Warszawa 2019

Dazai Osamu (właśc. Shūji Tsushima; 1909–1948) to jedna z najważniejszych postaci w literaturze japońskiej. W czasie swojego burzliwego – bo naznaczonego uzależnieniami i licznymi próbami samobójczymi – życia zasłynął jako mistrz nowego stylu, świetnie władający językiem, potrafiący głośno wyrazić stany uczuciowe kolejnych pokoleń młodych Japończyków.

Uczennica została napisana na samym początku literackiej kariery Osamu Dazai. Szybko jednak zyskała rozgłos – przede wszystkim dzięki mistrzowskiemu użyciu języka. Był to styl, który z powodzeniem mógłby znaleźć się w dzienniku nastoletniej dziewczyny, a jednocześnie – bardzo malowniczy i sugestywny. Dziś widzimy w tej opowieści ironiczny opis społeczeństwa i walkę jednostki o wolność. To tematy, które Dazai eksplorował nie tylko w swojej twórczości, ale które były też wiodącymi wątkami w jego krótkiej i burzliwej biografii.

Życie szaleńca i inne opowiadania

Ryūnosuke Akutagawa

tłum. z j. japońskiego M. Melanowicz i in.

Warszawa 2015

Akutagawa Ryunosuke (1892–1927) to jedna z najwybitniejszych postaci życia literackiego Japonii początków XX wieku: pisarz, eseista, dramaturg, a przede wszystkim świetny nowelista. Jego opowiadania tłumaczono na wiele języków i adaptowano (słynny film Akiry Kurosawy „Rashomon” nagrodzony Oskarem w 1951 roku).

Twórczość Akutagawy rozwija się pod wpływem modernizmu: estetyzująca, psychologistyczna, nastrojowa („Wierność Biseia”), później poddanego ostrej krytyce („W krainie wodników”). Poza nurtem europejskim stale obecna w jego pisarstwie jest tradycja rodzima. Starojapońskie legendy kreślone są jednak z perspektywy człowieka współczesnego, dotkniętego już moralnym relatywizmem („W gąszczu”, „Dług wdzięczności”). Tytułowe opowiadanie zbioru – rodzaj duchowego pamiętnika – zaskakuje nowatorstwem formalnym: stosując kompozycję otwartą, afabularną, przypominającą niekiedy narrację filmową, autor osiąga tu kondensację treściową przez lapidarność i impresyjność wyrazu.

Zapiski spod wezgłowia, czyli notatnik osobisty

Sei Shōnagon

tłum. z j. japońskiego A. Heuchert

Warszawa 2013

Zuihitsu, czyli „w ślad za pędzelkiem”: notatki gromadzące to, co przyjdzie nam na myśl, co sobie przypomnimy w wolnej chwili, co samo spłynie na papier. Zapiski spod wezgłowia japońskiej damy dworu znanej nam pod przydomkiem Sei Shōnagon (z przełomu X i XI wieku) uważane są za początek tego gatunku w Japonii i jeden z jego najpiękniejszych przykładów. Łączą w sobie wiersze i zabawne historie, które wydarzyły się na dworze cesarskim, wyliczenia rzeczy pięknych i rzeczy nudnych czy irytujących, krótkie listy nazw gór czy równin i melancholijne szkice o tym, jak zachowuje się kochanek doskonały…

Anioł upojony. Opowieści mistyczne

Dżalaloddin Rumi

tłum. z j. perskiego I. Nowicka

Warszawa 2009

Niniejszy przekład jest po dwakroć pionierski. To pierwsze obszerniejsze tłumaczenie z Duchowego masnawi Rumiego na język polski dokonane bezpośrednio z oryginału perskiego, bez okrężnej drogi przez wersje anglojęzyczne. Po drugie – z uwagi na ograniczoną w Polsce ilość źródłowych materiałów z zakresu mistyki perskiej, opowieści nie zostały odarte z komentarzy Rumiego, nie przycięto ich do zgrabnej historyjki, która służy rozrywce, a jej mistycznego znaczenia zamierzonego przez autora tylko się domyślać.

Chrestomatia współczesnych opowiadań japońskich

oprac. M. Szychulska

Warszawa 2005

Chrestomatia współczesnych opowiadań japońskich to zbiór utworów najwybitniejszych pisarzy Kraju Kwitnącej Wiśni, tworzących na przełomie XIX i XX wieku. Ten wyjątkowo ważny dla Japonii okres modernizacji przyniósł pod wpływem cywilizacji zachodniej epokowe zmiany w kulturze. Japończycy z bezkrytycznym nieraz upodobaniem naśladowali wszystko, co pochodziło z Europy, z czasem zaczęli jednak nawiązywać do tradycji rodzimej.

W efekcie, nowa literatura epoki Meiji i Taishō to oryginalny przełom zarówno w formie, jak i w treści: przede wszystkim nowy styl i tworzenie się języka komunikacji ogólnonarodowej oraz nowa koncepcja uczuć, na której piętno wywarł przejęty z Zachodu mit miłości romantycznej. Prezentowane w zbiorze utwory opowiadają, każdy na swój sposób, o miłości, która bywa czasami jedynie pretekstem do wędrówki na dno ludzkiej duszy.

Węzły duszy.

Chrestomatia współczesnych opowiadań chińskich

oprac. L. Kasarełło

Warszawa 2005

Pierwsza w Polsce chrestomatia współczesnych opowiadań chińskich, tłumaczonych przez sinologów, wprowadza w niezwykłą krainę od rozległych ziem Tybetu przez Shanxi po północno-wschodnie kresy ludu Oroczonów.

Literacka opowieść o tym świecie to często poetycki zapis obrazów przywoływanych z pamięci lub magiczna wędrówka w głąb historii i wyobraźni, w której mit miesza się z rzeczywistością. Jest w niej także miejsce na groteskę i szyderczy śmiech. Pobrzmiewa on w opowiadaniach o tradycji „żółtej ziemi”, odsłaniających świat zwierzęcych zmysłów i ludowej moralności chłopów. Słychać go także tam, gdzie kpi się z norm i ideologii „rewolucyjnych” Chin.

Uliczki starego Tunisu (Dar al-Basza), Hasan Nasr

tłum. z j. arabskiego J. Kozłowska

2001

Hasan Nasr, urodzony w 1937 roku w Tunisie, należy do pierwszego pokolenia pisarzy niepodległej Tunezji. Akcja niniejszej powieści toczy się w Dar al-Baszy, starej dzielnicy Tunisu, której czasy świetności dawno już minęły. Bohater spędził tu swoje niewesołe dzieciństwo w domu despotycznego ojca. Teraz wraca po czterdziestu latach wędrówki po świecie, snując refleksje na temat mijającego czasu.

Zmierzch

Osamu Dazai

tłum. z j. japońskiego M. Melanowicz

Warszawa 2001

Autor powieści Zmierzch (Shayo, 1947), Dazai Osamu, jest legendą literatury japońskiej XX wieku. Od swej samobójczej śmierci w 1948 roku stał się obiektem kultu jako idealizowany buntownik i libertyn, występujący przeciw konformizmowi i dogmatom. Również wielu bohaterów jego opowiadań i powieści budzi empatię u czytelników, odczuwających brak pozytywnego celu w życiu. Zmierzch jest opowieścią o córce Kazuko opiekującej się umierającą matką, ostatnią damą w Japonii, symbolizującą dekadencję rodów arystokratycznych i ziemiańskich po wojnie światowej. Jest to jednocześnie pieśń o kobiecie, która mimo niesprzyjających okoliczności i utraty bliskich zdecydowała się obrać drogę aktywnej egzystencji w świecie, gdzie wszystko będzie musiała budować od nowa. Odrzuciła tradycyjna moralność, postanowiła żyć samodzielnie i samotnie wychowywać dziecko ukochanego mężczyzny...

Wzgórze Apollina

Edward al-Charrat

tłum. z j. arabskiego J. Kozłowska

Warszawa 2000

Edward Al-Charrat, ur. w 1926 r. jest jednym z najwybitniejszych współczesnych egipskich literatów, autorem wielu powieści i opowiadań, eseistą i krytykiem literackim.

Wzgórze Apollina (egipska nazwa Bubillu) to opuszczone stanowisko archeologiczne w niewielkiej wiosce At-Tarrana, leżącej nad Nilem. Wspominając spędzane tam u dziadków wakacje, chłopięce sny o miłości, niepokoje wieku dorastania, opisując życie mieszkańców wioski pełne tajemniczych wydarzeń i „cudów” autor snuje rozważania o współczesności i przekazuje swoją ocenę nowoczesnej cywilizacji.

Matczyna droga

Wanso Pak

tłum. z j. koreańskiego A. Wojakowska

Warszawa 1999

Autorka książki jest jedną z najpopularniejszych pisarek południowokoreańskich, laureatka wielu prestiżowych nagród. Powieść jest pierwszą częścią trylogii, którą autorka poświęciła matce.

Naszyjnik i bransolety

Jahja at-Tahir Abd Allah

tłum. z j. arabskiego J. Kozłowska

Warszawa 1999

Akcja tej minipowieści rozgrywa się w latach 30, w egipskiej wiosce położonej u stóp starożytnych świątyń Luksoru i Karnaku. Powieść została przeniesiona na ekran przez znanego egipskiego reżysera H. Biszarę, który w 1969 r. studiował w łódzkiej Szkole Filmowej.

Kochany Panie Kawabato

Raszid ad-Da’if

tłum. z j. arabskiego E Machut-Mendecka

Warszawa 1998

Jest to powieść autobiograficzna, napisana w formie listu-pamiętnika do nieżyjącego znanego pisarza japońskiego, osnuta na tle tragicznych wydarzeń wojny libańskiej 1975 roku.

Filiżanka kawy. Wybór nowel

Malsuk Han

tłum. z j. koreańskiego H. Ogarek-Czoj

Warszawa 1997

Nowele jednej z najpopularniejszych pisarek południowokoreańskich. Bohaterowie opowiadań pochodzą z różnych warstw społecznych, reprezentują różny światopogląd i uwikłani są w kłopoty zarówno bytowej, jak i psychologicznej natury.

Komungo. Wybór nowel

Malsuk Han

tłum. j. koreańskiego H. Ogarek-Czoj

Warszawa 1996

Nowele jednej z najpopularniejszych pisarek południowo-koreańskich, w roku 1993 nominowanej do literackiej Nagrody Nobla, ukazujące pole psychologicznej obserwacji ludzkich postaw i zachowań w obliczu nowych sytuacji życiowych. Bohaterowie opowiadań pochodzą z różnych warstw społecznych, reprezentują różny światopogląd i uwikłani są w kłopoty zarówno bytowej, jak i psychologicznej natury.

Barwy miłości.

Antologia współczesnych opowiadań koreańskich

tłum. z j. koreańskiego J. Rurarz

Warszawa 1995

Zbiór opowiadań najpopularniejszych w swoim kraju i uznanych za klasyków pisarzy starszego pokolenia. W ich twórczości znalazły odbicie zarówno trudne doświadczenia z lat dzieciństwa i młodości: okupacja japońska, podział kraju, wojna domowa, jak i problemy psychologiczne, nurtujące aktualnie społeczność Korei.

Pieśń z drogi

Bibhutibhushan Banerji

tłum. z j. bengalskiego E. Walter

Warszawa 1994

Powieść klasyka literatury bengalskiej, tłumaczona na kilkanaście języków indyjskich i kilka europejskich. Mocno osadzona w rzeczywistości Bengalu, obyczajowości i wierzeniach jego mieszkańców. Jest to liryczna opowieść o dwójce dzieci bramińskiego kapłana, mająca jednocześnie wymiar uniwersalny.

Bajki arabskie nie tylko dla dorosłych

George Kass

tłum. z j. arabskiego B. Wrona, M. Dziekan

Warszawa 1993

Dwadzieścia opowieści o zwierzętach, które, jak na bohaterów bajek przystało, zachowują się jak ludzie. Autor zastosował tu konwencję baśni, mającą wielowiekową tradycję w piśmiennictwie arabskim.

Pył gazeli

Hatif Al-Dżanabi

tłum. z j. arabskiego A. Jankowska, M. Szyburska

Warszawa 1992

Czwarty zbiorek wierszy zamieszkałego na stałe w Polsce poety irackiego, którego twórczość cieszy się uznaniem zarówno polskich miłośników poezji, jak i krytyków literackich.Współautorami przekładu Uczennicy są studenci studiów magisterskich (2018/2019) w Zakładzie Japonistyki Katedry Orientalistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu: Magdalena Balcerak, Natalia Demina, Kacper Dudzic, Joanna Ignalewska, Katarzyna Iwaszkiewicz, Hanna Jaśkiewicz, Dominika Kulesza, Nina Pięk, Anna Piotrowska, Przemysław Rozwadowski, Stefania Siorek, Szymon Szeszuła, Magdalena Tomaszewska. Serdecznie dziękuję im za zaangażowanie, konstruktywną krytykę, pomysły i znakomitą atmosferę na zajęciach. Okulary to gobliny!

WSKAZÓWKI ODNOŚNIE TRANSKRYPCJI I WYMOWY NIEKTÓRYCH GŁOSEK W JĘZYKU JAPOŃSKIM

Występujące w książce nazwy i terminy japońskie zapisane zostały przy użyciu międzynarodowej transkrypcji Hepburna. Zgodnie z nią samogłoski a, i, u, e, o oraz większość spółgłosek wymawiane są podobnie jak w języku polskim. Niektóre samogłoski mogą występować w postaci wydłużonej, np.: ū, ō – należy je wymawiać z podwójnym iloczasem: uu, oo. Inaczej niż w języku polskim wymawiamy spółgłoski: ch = ć, sh = ś, j = dź, ts = c, z = dz, y = j, w = ł.