Kompendium ortopedii - ebook

1 WPROWADZENIE

Podręcznik powstał na podstawie założenia: To, co student medycyny o ortopedii wiedzieć powinien. Kompendium stanowi zbiór zasadniczych zagadnień i jednostek chorobowych, podanych w formie skrótowej oraz mnemotechnicznej. Omówiono wady wrodzone i rozwojowe oraz choroby narządu ruchu występujące u dzieci i dorosłych, a także problemy rehabilitacji i zaopatrzenia ortopedycznego. Na końcu opracowania zamieszczono słownik, do którego, w razie wątpliwości, można sięgnąć i odnaleźć poszukiwane hasła. Podstawowym celem książki jest umożliwienie łatwego przyswajania wiadomości do ćwiczeń, seminariów i zaliczeń bądź egzaminów; może być ona przydatna także w życiu zawodowym lekarzy i studentów innych specjalności, rehabilitantów oraz pielęgniarek. Wyboru tematycznego dokonał zespół pracowników Katedry i Kliniki Ortopedii i Traumatologii Narządu Ruchu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach.

Rys historyczny i wiadomości ogólne

- Ortopedia jest specjalnością lekarską zajmującą się profilaktyką dysfunkcji i deformacji oraz leczeniem nieprawidłowości czynności i budowy narządu ruchu.
- W starożytności Spartanie porzucali noworodki z wrodzonymi wadami ciała w górach Tajgetu, a Rzymianie strącali je ze skały Tarpejskiej.
- W średniowieczu usuwano niepełnosprawnych z życia społecznego, jako dotkniętych karą bożą. Z pozostawionych bez środków do przetrwania osób ułomnych rekrutowali się żebracy i przestępcy.
- W 1741 r. Nicolas Andry, prof. med. Uniwersytetu w Paryżu, opublikował podręcznik: Ortopedia, czyli sztuka zapobiegania i poprawiania zniekształceń ciała u dzieci. Autor jest uważany za twórcę tego określenia oraz specjalizacji, ponieważ lekarzy zajmujących się leczeniem chorób narządu ruchu zaczęto wkrótce nazywać ortopedami.
- Prekursorami polskiej ortopedii byli Ireneusz Wierzejewski (1881––1930 Poznań), Adam Gruca (1893–1983 Warszawa) i Wiktor Dega (1896–1995 Poznań).
- W 1913 r. powstał pierwszy Szpital Ortopedyczny w Poznaniu, w którym utworzono w 1923 r. pierwszą Klinikę Ortopedyczną w Polsce.
- W 1928 r. powołano Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne (PTOiTr.).
- Prezes Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego i Traumatologicznego jest wybierany co dwa lata podczas Zjazdów PTOiTr.
- Najważniejsze odznaczenia Towarzystwa to medal Grucy i medal Degi.
- Adres internetowy PTOiTr: http://www.ptoitr.org.pl/
- EFORT (European Federation of National Associations of Orthopaedics and Traumatology) Europejska Federacja Narodowych Towarzystw Ortopedycznych i Traumatologii.
- SICOT (Société Internationale de Chirurgie, Orthopédie et Thraumatologie) – Międzynarodowe Towarzystwo Chirurgii, Ortopedii i Traumatologii.
- AAOS (American Academy of Orthopaedic Surgeons) – Amerykańska Akademia Chirurgów Ortopedycznych.
- Zakres ortopedii obejmuje wady wrodzone i rozwojowe, powstające w życiu płodowym i po urodzeniu, choroby układowe, następstwa porażeń wiotkich i spastycznych, zaburzeń hormonalnych i odżywczych, zapalenia swoiste, nieswoiste i odczynowe oraz nowotwory.
- Do obowiązków lekarza ortopedy należy ustalenie przyczyn wad wrodzonych, zaburzeń wzrostowych, chorób nabytych i skutków urazów (etiologia), mechanizmów ich powstawania (patogeneza), a także rozpoznawanie (diagnostyka), leczenie zachowawcze i operacyjne (korekcja i rekonstrukcja) oraz współdziałanie w usuwaniu bądź łagodzeniu skutków fizycznych, psychologicznych, zawodowych i społecznych (rehabilitacja).
- Głównym celem działania jest możliwie szybkie rozpoznanie i leczenie funkcjonalnych oraz organicznych zaburzeń wiodących do niepełnosprawności.
- Od lekarza ortopedy wymaga się znajomości anatomii prawidłowej i topograficznej, biologii, biochemii, histologii i histopatomorfologii, fizjologii i patofizjologii narządu ruchu, układu nerwowego i krążenia oraz biomechaniki.
- W specjalizacji tej ważna jest ścisła współpraca m.in. z pediatrią, chorobami wewnętrznymi, reumatologią, neurologią, neurochirurgią, chirurgią ogólną i naczyniową, torakochirurgią, hematologią, endokrynologią, geriatrią, położnictwem i ginekologią, a przede wszystkim z rehabilitacją.
- Za nadzór specjalistyczny odpowiedzialni są Konsultant Krajowy oraz Konsultanci Wojewódzcy z Ortopedii i Traumatologii.
- Światowa Organizacja Zdrowia ogłosiła lata 2000–2010 Dekadą Kości i Stawów, dostrzegając ważność i niepokojące narastanie problemów związanych z narządem ruchu, przede wszystkim wskutek tzw. starzenia się społeczeństw.2 BADANIE ORTOPEDYCZNE

Badanie lekarskie powinno należeć do podstawowych umiejętności każdego lekarza. W specjalnościach medycznych występują pewne odmienności, związane ze specyfiką badanych narządów. Zawsze jednak należy pamiętać o konieczności całościowej oceny chorego, bez względu na posiadaną specjalizację. Celem badania jest rozpoznanie zaburzeń w funkcji i budowie organizmu, ich rodzaju, rozległości, wpływu na stan fizyczny, psychiczny i społeczny. Stwierdzenie nieprawidłowości zmusza lekarza do określenia charakteru i etiopatogenezy tych zmian. Rozpoznanie choroby pozwala ustalić najdogodniejszy sposób i czas leczenia oraz metody monitorowania stanu pacjenta, zapobiegać powikłaniom, określić rokowanie i ewentualnie rozważyć inne możliwe rozwiązania lecznicze. Każde badanie lekarskie, także ortopedyczne, składa się z badania podmiotowego i przedmiotowego.

Badanie podmiotowe

Najlepiej stosować ogólny schemat, używać pojęć i słów zrozumiałych dla chorego oraz pamiętać, że to nie odpytywanie egzaminacyjne!

- Dolegliwości główne i dodatkowe.
- Początek i przebieg choroby.
- Sposoby wcześniejszego leczenia.
- Inne aktualne i przebyte choroby.
- Stan rodzinny i rodzinne występowanie podobnych objawów.
- Aktywność zawodowa.
- Sytuacja społeczna i warunki życia.
- Uczulenia i używki.
- Inne okoliczności, które mogą mieć znaczenie w procesie diagnostyczno-leczniczym (np. przebieg ciąży i porodu, wywiad ginekologiczny).

Ból

- Lokalizacja (miejscowy, rozlany, wieloogniskowy).
- Początek i czas trwania (nagły, przewlekły, stały, okresowy, nawracający, nocny).
- Natężenie (silny, umiarkowany, nieznaczny).
- Charakter (ostry, tępy, kłujący, parzący, ściskający).
- Promieniowanie (np. od kręgosłupa wzdłuż kończyny dolnej).
- Przyczyny wywołujące (uraz, stan zapalny, zmiany zwyrodnieniowe, nowotworowe).
- Czynniki nasilające (ucisk, ruch czynny, bierny) lub łagodzące (odciążenie, unieruchomienie, chód).
- Objawy towarzyszące (gorączka, dreszcze, obrzęk, zaczerwienienie, ograniczenie zakresu ruchów, ruchomość patologiczna, zniekształcenia).
- Reakcja na podawane leki przeciwbólowe.

W ortopedii występują choroby i wady rozwojowe uwarunkowane genetycznie, przebytymi schorzeniami matki podczas ciąży lub urazami okołoporodowymi. Często zmiany w narządzie ruchu stanowią dominujące objawy ogólnoustrojowego procesu chorobowego, np. w zaburzeniach metabolicznych czy przerzutach nowotworowych do kości (kk.).

Badanie przedmiotowe

- Pacjent musi być rozebrany (ew. w bieliźnie, przy poszanowaniu jego prywatności i godności). Ma to szczególne znaczenie w urazach wielomiejscowych i wielonarządowych oraz u chorych nieprzytomnych i po spożyciu alkoholu. W przypadku dziecka badanie należy przeprowadzić w obecności i z pomocą rodziców bądź opiekunów. Ocena „przez ubranie” nie jest dopuszczalna!
- Staranność i dokładność postępowania (oglądanie, dotyk, opukiwanie, osłuchiwanie, mierzenie, badanie zakresu ruchów i wykonywanie testów czynnościowych).

Badanie ogólne

- Pozycję zasadniczą i punkty odniesienia przedstawia ryc. 1.

Ryc. 1. Pozycja stojąca i leżąca zasadnicza. X – punkty odniesienia przy badaniu (cyt. za: Żuk T., Dziak A., Gusta A.: Podstawy ortopedii i traumatologii. PZWL, Warszawa 1977; 17).

- Statyczne – określamy postawę, typ konstytucjonalny, odżywienie, symetrię i proporcje okolic ciała; u leżących ułożenie czynne, bierne (po porażeniach) lub przymusowe.
- Dynamiczne – oceniamy sposób poruszania się i cechy chodu (prawidłowy, oszczędzający, utykający, spastyczny, kaczkowaty, koszący, koguci, szczudłowy, podskakujący, niezborny).

Badanie odcinkowe

Pomiary długości kończyn

- Orientacyjne
- Funkcjonalne

Pod kończynę skróconą pacjenta wkładamy deseczki o znanej wysokości do momentu, w którym miednica ustawi się poziomo.

- Obiektywne (miarą centymetrową)

Ryc. 2. Orientacyjne sprawdzanie różnic długości kończyn (cyt. za: Żuk T., Dziak A., Gusta A.: Podstawy ortopedii i traumatologii. PZWL, Warszawa 1977; 18).

Kończyna górna

- Długość (dł.) względna – wyrostek barkowy łopatki – wyrostek rylcowaty kości (k.) promieniowej.
- Dł. bezwzględna – guzek większy k. ramiennej – wyrostek rylcowaty k. promieniowej.
- Dł. absolutna – guzek większy k. ramiennej – koniec opuszki III palca.
- Dł. ramienia – guzek większy k. ramiennej – wyrostek łokciowy k. łokciowej.
- Dł. przedramienia – wyrostek łokciowy k. łokciowej – wyrostek rylcowaty k. łokciowej.
- Dł. ręki – od środka linii łączącej oba wyrostki rylcowate kk. przedramienia do końca opuszki III palca po stronie grzbietowej.
- Szer. ręki – po stronie grzbietowej – odległość między głową II i V kk. śródręcza.

Kończyna dolna

- Dł. względna – kolec biodrowy przedni górny – kostka przyśrodkowa.
- Dł. bezwzględna – krętarz większy k. udowej – kostka boczna.
- Dł. absolutna – krętarz większy k. udowej – zewnętrzna krawędź stopy przy jej pośredniej pozycji na wysokości kostki bocznej.
- Dł. uda – krętarz większy k. udowej – szpara stawu kolanowego po stronie bocznej.
- Dł. goleni – szpara stawu kolanowego po stronie przyśrodkowej – kostka przyśrodkowa.
- Dł. stopy – od guza piętowego po stronie podeszwowej do końca palucha.
- Szer. stopy – odległość od I do V głowy kk. śródstopia po stronie grzbietowej.

Ryc. 3. Długości obiektywne kończyny dolnej. Różnica między długością względną a bezwzględną wskazuje na zmiany patologiczne w obrębie stawu biodrowego (cyt. za: Żuk T., Dziak A., Gusta A.: Podstawy ortopedii i traumatologii. PZWL, Warszawa 1977; 18). Podobnie, o patologii w stawie ramiennym może świadczyć różnica między długością względną a bezwzględną kończyny górnej.

Pomiary obwodów kończyn

- Wykonuje się porównawczą ocenę miarą centymetrową obwodów kończyn. Istnieją schematy topograficzne, przedstawiające miejsca, w których dokonujemy pomiarów. Ze względu jednak na różnorodność procesów chorobowych i dużą zmienność osobniczą odpowiedniejsze jest porównywanie obwodów na symetrycznych wysokościach przeciwnych kończyn. Dokładna dokumentacja w historii choroby umożliwi monitorowanie stanu pacjenta i przebiegu procesu chorobowego.