Kongo. Opowieść o zrujnowanym kraju - ebook

WSTĘP

To oczywiście ciągle ocean, ale widać jakąś zmianę, coś nowego w kolorze. Szerokie, niskie fale pulsują wciąż równie łagodnie i widać tylko ocean, jednak błękit stopniowo zostaje zmącony żółcią. Efektem nie jest zieleń, jak to zakłada teoria kolorów, ale mętność. Znika oślepiający lazur. Turkusowe zmarszczki giną w blasku południowego słońca. Ani śladu po nieprzeniknionym kobalcie, z którego podniosło się słońce, po ultramarynie zmierzchu, po ołowianej szarości nocy.

Od tej pory to już tylko zupa.

Żółtawa, ochrowa, rdzawa zupa. Nadal jesteśmy oddaleni o setki mil morskich od brzegu, ale już wiadomo: to początek lądu. Siła, z jaką rzeka Kongo wpada do Oceanu Atlantyckiego, jest tak wielka, że woda morska na wielu setkach kilometrów przybiera inny odcień.

Kto dawniej po raz pierwszy płynął parowcem do Konga, uznawał to przebarwienie za znak, że już prawie dotarł na miejsce. Ale załoga i ci, którzy znali realia kolonii, szybko uzmysławiali nowicjuszowi, że odtąd pozostają jeszcze dwie doby żeglugi, podczas których mógł on zaobserwować, jak woda staje się coraz bardziej brunatna, coraz brudniejsza. Stojąc przy relingu rufy, dostrzegał on, jak brunatność ta coraz ostrzej kontrastuje z błękitem wody oceanu, którą śruba stale wydobywa z głębin. Po jakimś czasie pojawiały się wielkie kępy trawy, darń, wyplute przez rzekę wysepki, które – zagubione – dryfowały po oceanie. Spoglądając przez bulaj swojej kajuty, podróżny zauważał w wodzie posępne kształty, „kawałki drewna i wyrwane z korzeniami drzewa, które zostały wydarte z mrocznej dżungli dawno temu, gdyż czarne pnie były bezlistne, a łyse kikuty grubych gałęzi od czasu do czasu obracały się w kółko na powierzchni, by za chwilę pod nią zniknąć”¹.

Na zdjęciach satelitarnych widać to wyraźnie: brunatna plama, która podczas szczytu pory deszczowej rozciąga się na przestrzeni ośmiuset kilometrów w kierunku zachodnim. Wygląda to, jakby wyciekał tu stały ląd. Oceanografowie mówią o „wachlarzu rzeki Kongo” lub „pióropuszu rzeki Kongo”. Gdy po raz pierwszy zobaczyłem zdjęcie z lotu ptaka, narzuciło mi się skojarzenie z kimś, kto przeciął sobie nadgarstki i przytrzymał je pod wodą – tyle że na wieczność. Woda Konga, drugiej co do długości rzeki Afryki, dosłownie tryska w ocean. Z powodu skalistego podłoża jej ujście jest stosunkowo wąskie². W przeciwieństwie do Nilu rzeka nie utworzyła delty łagodnie otwierającej się ku morzu, lecz wypycha potężne masy swoich wód na zewnątrz jak przez dziurkę od klucza.

Kolor ochry został nadany wodzie przez muł, który rzeka kumuluje na swojej trasie o długości czterech tysięcy siedmiuset kilometrów: począwszy od wysoko położonego źródła na południowej rubieży kraju, poprzez jałowe sawanny i zarzęsione moczary Katangi, niezmierzone lasy równikowe, które zajmują niemal całą północną jego część, aż po kapryśny pejzaż Dolnego Konga i złowróżbne namorzyny samego ujścia. Jednak w barwie tej mają swój udział również setki rzek i rzeczek, tworzących dorzecze Konga, obszar o powierzchni 3,7 miliona kilometrów kwadratowych – przeszło jednej dziesiątej powierzchni całej Afryki – w dużej mierze pokrywający się z obszarem republiki o tej samej nazwie.

A wszystkie te cząstki ziemi, wszystkie te oderwane drobinki gliny, iłu i piasku, płyną w dół rzeki na szerokie wody. Czasami wiszą nieruchomo i prześlizgują się niezauważenie dalej, niekiedy zaś rzucają się w szaleńczy pęd, który ciemność i pianę miesza ze światłem dnia. Chwilami jakby się wahały, czyby nie przystanąć. Na skale. Na brzegu. Na zardzewiałych wrakach statków, które niemo krzyczą w stronę obłoków i wokół których narosły ławice piachu. Czasem nie natykają się na nic, zupełnie nic z wyjątkiem wody, tyle że wciąż innej: najpierw słodkiej, potem słonawej, wreszcie słonej.

Tak zatem zaczyna się ląd: daleko od wybrzeża, rozwodniony ogromem wód oceanu.

Ale gdzie rozpocząć opowieść? Również znacznie wcześniej, niż można by oczekiwać. Kiedy jakieś sześć lat temuIII zastanawiałem się nad napisaniem, z okazji pięćdziesiątej rocznicy uzyskania niepodległości przez Kongo, książki o burzliwej historii tego kraju – nie tylko okresu postkolonialnego, ale również o czasach kolonii i części epoki prekolonialnej – zdecydowałem, że dopiero wtedy będzie miało to sens, gdy dopuszczę do głosu jak najliczniejszych Kongijczyków. Próbując przynajmniej przeciwstawić się eurocentryzmowi, który z pewnością będzie mi płatał figle, uznałem za konieczne przyjmowanie lokalnych punktów widzenia, gdyż oczywiście nie istnieje jedna jedyna kongijska wersja historii, tak samo jak nie istnieje jedna belgijska, europejska czy po prostu „biała” jej wersja. A zatem kongijskie głosy, najwięcej jak to możliwe.

Tylko jak to uczynić w kraju, w którym w minionej dekadzie średnia długość życia wynosiła mniej niż czterdzieści pięć lat? W tym państwie, które miało obchodzić swoje pięćdziesięciolecie, mieszkańcy nie dożywali tego wieku. Oczywiście zachowały się głosy z mniej lub bardziej zapomnianych przekazów kolonialnych. Misjonarze i etnografowie zanotowali piękne opowieści i pieśni. Istnieją liczne teksty zapisane przez samych Kongijczyków; sam z zaskoczeniem odkryłem autobiograficzny dokument z XIX wieku. Ale szukałem również żyjących świadków, ludzi, którzy pragnęliby podzielić się ze mną opowieścią o swoim życiu, nawet o sprawach najbardziej banalnych. Poszukiwałem tego, co rzadko znajduje się w tekstach, gdyż historia to dużo więcej niż tylko źródła pisane. Zasada ta obowiązuje zawsze i wszędzie, jednak tym bardziej na obszarach, gdzie do słowa pisanego dostęp ma jedynie wąska, elitarna grupa. Ponieważ z wykształcenia jestem archeologiem, przywiązuję wielką wagę do informacji, które nie są tekstem, gdyż dają one często pełniejszy, bardziej namacalny obraz rzeczy. Pragnąłem porozmawiać z ludźmi niekoniecznie wpływowymi, ale zwyczajnymi, tymi, których bieg życia naznaczyła wielka historia. Chciałem zapytać ich, co jedli w tym lub innym okresie, ciekawiło mnie, w co się ubierali, jak wyglądał ich dom, gdy byli dziećmi, lub czy chodzili do kościoła.

Oczywiście zawsze istnieje ryzyko ekstrapolacji na przeszłość tego, co ludzie opowiadają dzisiaj; nie ma nic bardziej współczesnego niż wspomnienie. Jednak o ile poglądy są szczególnie podatne na urabianie (świadkowie czasem chwalą okres kolonizacji: dlatego, że było wtedy tak dobrze? Czy dlatego, że teraz jest im tak źle? Czy może dlatego, że jestem Belgiem?), wspomnienia zwykłych przedmiotów lub poczynań bardziej się temu opierają. Albo miałeś rower w 1950 roku, albo go nie miałeś. Rozmawiałeś z matką w dzieciństwie w języku kikongo albo nie. W placówce misyjnej grałeś w piłkę nożną lub nie grałeś. W pamięci nie wszystko zaciera się równie szybko. Najdłużej zachowują świeżość realia życia codziennego.

Zależało mi więc na tym, by przeprowadzić wywiad ze zwyczajnymi Kongijczykami o ich zwyczajnym życiu, chociaż nie lubię słowa „zwyczajny”, gdyż historie, jakie dane mi było usłyszeć, okazywały się niejednokrotnie zupełnie wyjątkowe. W trakcie pisania tej książki doszedłem do wniosku, że czas to machina, która miażdży ludzkie egzystencje, jednak nieraz spotyka się ludzi, którzy miażdżą czas.

Tyle że, raz jeszcze, jak się do tego zabrać? Miałem nadzieję, że tu i ówdzie dane mi będzie porozmawiać z kimś, kto wciąż dobrze pamięta ostatnie lata epoki kolonialnej. Założyłem natomiast, że dla okresu poprzedzającego drugą wojnę światową ledwie uda mi się znaleźć jakichś świadków. Że będę się mógł uważać za szczęściarza, jeśli jakiś starszy rozmówca opowie mi coś o swoich rodzicach czy dziadkach z okresu międzywojnia. Po wcześniejszych okresach będę musiał żeglować, posługując się niepewnym kompasem źródeł pisanych. Musiało upłynąć trochę czasu, nim uświadomiłem sobie, że wskaźnik średniej długości życia w Kongu jest taki niski nie dlatego, że jest tak mało osób starszych, ale dlatego, że umiera tak wiele dzieci. To przerażająca śmiertelność dzieci ściąga tę średnią w dół. W trakcie moich dziesięciu podróży do Konga często spotykałem siedemdziesięcio-, osiemdziesięcio- i dziewięćdziesięciolatków. Pewnego razu niewidomy, prawie dziewięćdziesięcioletni mężczyzna opowiedział mi o życiu, jakie wiódł jego ojciec; pośrednio mogłem w ten sposób cofnąć się do lat dziewięćdziesiątych XIX wieku – w oszałamiającą dal. Ale to jeszcze nic w porównaniu z tym, co opowiedział mi Nkasi.

Z lotu ptaka Kinszasa przypomina królową termitów: monstrualnie spuchniętą i drgającą z zaaferowania, wciąż czymś zajętą, nieustannie się rozdymającą. Rozciąga się w potwornym upale wzdłuż lewego brzegu rzeki. Po drugiej stronie leży jej bliźniacza siostra Brazzaville: mniejsza, świeższa, bardziej lśniąca. Wieże jej biurowców są pokryte lustrzanymi szybami. To jedyne miejsce na świecie, gdzie dwie stolice mogą się sobie przyglądać, tyle że Kinszasa widzi w Brazzaville odbicie własnej nędzy.

Paleta barw Kinszasy jest zróżnicowana, ale nie są to jaskrawe barwy innych miast zalanych słońcem. Nie ma tu nasyconych kolorów Casablanki, ciepłego kolorytu Hawany, głębokich czerwieni Waranasi. W Kinszasie każda farba blaknie tak szybko, że ludzie nie zadają sobie trudu, by ją odświeżać: mdłe kolory stały się wyznacznikiem estetyki. Przeważają pastele, czyli kolorystyka, którą upodobali sobie już misjonarze. Począwszy od najmniejszego sklepiku oferującego mydło lub żetony do telefonu, a skończywszy na nowym wielkim kościele zielonoświątkowców, ściany są nieodmiennie pomalowane na bladożółto, bladozielono lub bladoniebiesko. Jakby także w ciągu dnia paliły się neonówki. Skrzynki coca-coli, które spiętrzono na podwórzu browaru Bralima niczym fortyfikacje, mają barwę nie szkarłatu, lecz wyblakłej czerwieni. Koszule policjantów drogówki nie są jaskrawożółte, ale w odcieniu moczu. A w najjaskrawszym świetle słonecznym nawet kolory flagi narodowej łopoczącej na wietrze zdają się blade.

Nie, Kinszasa nie jest kolorowym miastem. Ziemia nie jest tu czerwona, jak gdzie indziej w Afryce, ale czarna. Spod warstewki pastelowej farby zawsze wyzierają popielate ściany. Gdy murarze wzdłuż bulwaru Lumumby suszą cegły, można przyjrzeć się całemu wachlarzowi odcieni szarości: mokrym ciemnoszarym cegłom, spoczywającym obok mysioszarych, już stwardniałych, obok których z kolei leżą sztuki w kolorze popiołu. Jedyny kolor rzeczywiście rzucający się w oczy to biel wysuszonego manioku, zwanego również podpłomykiem: jadalnych bulw, które stanowią podstawowe źródło pożywienia ludności ogromnych połaci Afryki Środkowej. Plastikowe miednice z mączką, sprzedawaną przez siedzące w kucki kobiety, jarzą się tak oślepiająco, że kobiety aż muszą przymykać oczy. Obok misek z mączką piętrzą się stosy obranych bulw manioku – sporych jaskrawobiałych pniaczków, kojarzących się z odpiłowanymi ciosami słoniowymi. Gdyby przyjrzeć się tym bezładnym kupkom z lotu ptaka, można by pomyśleć, że ziemia szczerzy zęby jak pawian – w złości lub strachu. W grymasie. Krzywe zęby wyblakłego miasta. Trzeba jednak przyznać, że bielutkie. Nieskazitelnie białe.

Wyobraźmy sobie, że potrafilibyśmy wznieść się ponad tym miastem jak ibis. Dostrzeglibyśmy szachownicę zardzewiałych dachów z blachy falistej, parcele ciemnozielonych zarośli. Również szarość osiedli, robotniczych dzielnic Kinszasy, których końca nie widać. Krążylibyśmy ponad dzielnicami o ciężko brzmiących nazwach, jak Makala, Bumbu czy Ngiri Ngiri, by zniżyć lot nad Kasavubu, jedną z najstarszych dzielnic „krajowców”, jak w czasach kolonialnych nazywano Kongijczyków. Dojrzelibyśmy Avenue Lubumbashi, aleję stanowiącą oś, której jednak nigdy nie wyasfaltowano, z szeregiem odnóg: uliczek i zaułków. Trwa pora deszczowa i kałuże osiągają wielkość basenu. Nawet najzręczniejszy taksówkarz ugrzęźnie tu na amen. Atramentowoczarne błoto wytryśnie spod piszczących opon i zapaskudzi boki jego rozklekotanego, ale dopiero co wymytego nissana czy mazdy.

Pozostawimy go przeklinającego i polecimy dalej w kierunku Avenue Faradje. Na wewnętrznym podwórku numeru 66, za betonowym murkiem najeżonym kawałkami szkła, za czarną metalową furtką błyszczy coś białego. Zbliżenie. To nie maniok ani kość słoniowa. To plastik. Twardy, biały, tłoczony plastik. Nocnik. Siedzi na nim dziecko, słodka roczna dziewczynka. Jej fryzura: plantacja młodych palemek, umocowanych tuż przy skórze głowy żółtymi i różowymi gumkami. Na pupie żółta sukienka w kwiatki. Kostek nie spinają żadne majteczki: nie ma ich. A robi to, co wszystkie roczne dzieci na całym świecie, gdy nie rozumieją, po co ten nocnik: wściekle i rozdzierająco wrzeszczy.

Ujrzałem ją, jak siedzi i wrzeszczy, w czwartek 6 listopada 2008 roku. Miała na imię Keitsza. Było to dla niej traumatyczne popołudnie. Nie tylko pozbawiono ją przyjemności zrobienia siusiu w majtki, musiała jeszcze z przerażeniem patrzeć na coś, czego nigdy w swoim krótkim życiu nie widziała: białego człowieka, którego znała wyłącznie pod postacią okaleczonej lalki Barbie, a teraz zobaczyła żywego, z dwiema nogami.

Keitsza całe popołudnie miała się na baczności. Podczas gdy członkowie jej rodziny siedzieli, rozmawiając z tym szczególnym gościem, a nawet częstowali go bananami i orzeszkami ziemnymi, ona trzymała się na bezpieczną odległość, przez długie minuty przypatrując się jego ręce, która również grzebała w szeleszczącej torebce z orzeszkami.

Na szczęście nie przybyłem do niej, ale do jej pradziadka Nkasiego. Gdy rozsunąłem cienkie zasłony, zostawiłem za sobą podwórko z rozwrzeszczaną dziewczynką. We wnętrzu panował półmrok. Próbując przyzwyczaić do niego oczy, wsłuchiwałem się w dach trzeszczący pod wpływem gorąca. Oczywiście, z blachy falistej. Ściany były w wyblakłym niebieskim kolorze jak wszędzie indziej. Christ est Dieu – „Chrystus jest Bogiem” – wypisano kredą na tablicy. Tuż obok węglem drzewnym nagryzmolono listę numerów telefonów komórkowych. Dom jako książka telefoniczna; papier w Kinszasie od lat jest towarem deficytowym.

Nkasi siedział z opuszczoną głową na skraju łóżka. Niezdarnymi palcami usiłował dokończyć zapinanie koszuli. Ledwie co się obudził. Podszedłem i go pozdrowiłem. Okulary trzymały mu się na głowie dzięki gumce. Za grubymi i nieprawdopodobnie porysowanymi szkłami zobaczyłem wilgotne oczy. Zostawił koszulę i obiema dłońmi ujął moje ręce. Z zadziwiającą siłą w palcach.

– MundeleIV – wymamrotał. – Mundele! – Brzmiało w tych słowach wzruszenie, jakbyśmy się nie widzieli wiele lat. – Biały. – Jego głos skrzypiał jak zardzewiała zębatka powoli wprawiana w ruch. Belg w jego domu… po tych wszystkich latach… Że też mógł tego dożyć.

– Papa Nkasi – zwróciłem się do niego w półmroku – to dla mnie wielki zaszczyt móc pana poznać. – Wciąż trzymał moją dłoń w uścisku, ale gestem nakazał, żebym usiadł. Znalazłem sobie plastikowe krzesło ogrodowe. – Jak się pan czuje?

– Aaach – stęknął zza szkieł, które były tak porysowane, że prawie nie było widać jego oczu. – Dokucza mi moja demi-vieillesse .

Obok łóżka stała miseczka z plwociną. Na obskurnym materacu leżała lewatywa. Guma gruszki była sparciała. Tu i ówdzie walały się skrawki sreberek od lekarstw. Roześmiał się z własnego żartu.

W końcu ile liczyła ta jego „półstarość”? Nie ulega wątpliwości, że wyglądał na najstarszego Kongijczyka, jakiego kiedykolwiek spotkałem.

Nie musiał się długo zastanawiać.

– Je suis né en mille huit cents quatre-vingt-deux. .

1882? Daty to umowne pojęcia w Kongu. Niejednokrotnie zdarzało mi się pytać rozmówcę, kiedy doszło do jakiegoś zdarzenia, i otrzymywać odpowiedź: „Dawno temu, tak, bardzo dawno temu, pewnie z sześć lat, albo nie, chwileczkę, powiedzmy, półtora roku temu”. Nigdy do końca nie uda mi się przedstawić kongijskiego punktu widzenia: za duże znaczenie przywiązuję do dat. A niektórym z moich rozmówców bardziej zależało na tym, żeby udzielić odpowiedzi, niż na tym, by była ona dokładna. Jednocześnie często uderzała mnie precyzja, z jaką wielu z nich potrafiło przywołać fakty ze swojego życia. Poza rokiem potrafili podać również miesiąc i dzień. „Przeprowadziłem się do Kinszasy 12 kwietnia 1963 roku”. Albo: „Statek wypłynął 24 marca 1943 roku”. Tym bardziej nauczyło mnie to ostrożnego obchodzenia się z datami.

1882? No tak, a więc mamy do czynienia z epoką Stanleya, czasami założenia Wolnego Państwa Konga, pierwszymi misjonarzami. To jeszcze przed konferencją w Berlinie, sławnym zgromadzeniem w 1885 roku, na którym europejskie mocarstwa stanowiły o losach Afryki. Czy rzeczywiście stałem oko w oko z kimś, kto nie tylko pamiętał kolonializm, ale również pochodził z czasów prekolonialnych? Z kimś, kto przyszedł na świat w tym samym roku co James Joyce, Igor Strawiński czy Virginia Woolf? Niewiarygodne. W takim razie człowiek ten musiał mieć sto dwadzieścia sześć lat! Nie tylko musiał być najstarszym człowiekiem na ziemi, ale do tego jednym z najdłużej żyjących kiedykolwiek ludzi. W dodatku w Kongu. Żył trzykrotnie dłużej niż przeciętny mieszkaniec tego kraju.

A więc zrobiłem to, co robię zawsze: przeprowadziłem weryfikację, a potem dowód nie wprost. W odniesieniu do niego oznaczało to odgrzebywanie przeszłości – stopniowo i z nieskończoną cierpliwością. Czasami szło łatwo, kiedy indziej nie posuwałem się naprzód ani o krok. Nigdy wcześniej nie komunikowałem się w ten sposób z tak odległą przeszłością, nigdy wcześniej nie uświadamiałem sobie, jaka jest krucha. Często nie rozumiałem, co Nkasi mówi. Nieraz zaczynał zdanie i w połowie je urywał, ze zdziwionym spojrzeniem kogoś, kto zamierzał wyjąć coś z szafy, ale nagle sam już nie wiedział, czego szuka. Była to walka z niepamięcią, lecz Nkasi zapominał nie tylko przeszłość – zapominał też o zapominaniu. Dziury, które powstawały, natychmiast zarastały. Nie miał poczucia żadnej straty. Co do mnie – byłem jak ktoś, kto puszką po konserwie próbuje wybrać wodę z tonącego transatlantyku.

W końcu jednak doszedłem do wniosku, że podana przez niego data urodzin mogła być prawdziwa. Mówił o wydarzeniach z ostatniego dwudziestolecia XIX wieku, które mógł znać jedynie z własnego doświadczenia. Nkasi nie chodził do szkoły, ale znał fakty historyczne, o których inni kongijscy staruszkowie z okolicy nie mieli pojęcia. Pochodził z Dolnego Konga, obszaru między Kinszasą a Oceanem Atlantyckim, który to obszar jako pierwszy odczuł obecność Zachodu. Jeśli przyjmiemy, że mapa Konga przypomina balon, Dolne Kongo jest jego ustnikiem, przez który wszystko przechodzi. Dzięki temu mogłem porównać jego wspomnienia z dobrze udokumentowanymi wydarzeniami. Nkasi bardzo precyzyjnie opowiadał o pierwszych misjonarzach, anglikańskich protestantach, którzy osiedlili się w jego okolicy. Rzeczywiście około 1880 roku zaczęli nawracać miejscową ludność. Podał nazwiska misjonarzy, którzy podobno w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku dotarli w tamte strony i od roku 1900 zamieszkali w pobliskiej placówce misyjnej. Opowiadał o Szymonie KimbanguV, człowieku z sąsiedniej wioski, o którym wiadomo, że urodził się w 1889 roku i w latach dwudziestych XX wieku zainicjował własną religię. A przede wszystkim opowiadał, jak w dzieciństwie oglądał budowę drogi między Matadi a Kinszasą. Działo się to w latach 1890–1898. Prace w jego okolicy zaczęły się w 1895 roku. „Miałem wtedy dwanaście, może piętnaście lat”, powiedział.

– Papa Nkasi…

– Oui?

Za każdym razem, gdy się do niego zwracałem, spoglądał na mnie z pewnym rozkojarzeniem, jakby zapomniał, że ktoś u niego jest. Nie starał się nigdy przekonywać mnie o swoim zaawansowanym wieku. Opowiadał, co jeszcze pamiętał, i wydawał się zaskoczony moim zdziwieniem. Własny wiek robił na nim zdecydowanie mniejsze wrażenie niż na mnie, który zapisałem już o nim cały notes.

– Skąd właściwie zna pan rok swojego urodzenia? Przecież nie było wtedy żadnej administracji, prawda?

– Joseph Zinga mi powiedział.

– Kto?

– Joseph Zinga. Najmłodszy brat mojego ojca. – I rozpoczęła się opowieść o wuju, który z anglojęzycznym misjonarzem wyruszył na placówkę Palabala i sam został katechetą, dzięki czemu poznał chrześcijański sposób liczenia lat. – Powiedział mi, że jestem z 1882 roku.

– Ale czy poznał pan jeszcze Stanleya? – Nigdy bym nie pomyślał, że kiedyś w życiu będę mógł zadać komuś to pytanie na serio.

– Stanlei? – powtórzył. Wypowiadał nazwisko z francuska. – Nie, nigdy go nie widziałem, ale dużo o nim słyszałem. Najpierw przyjechał do Lukungi, a potem do Kintambo. – Kolejność ta zgadzała się w każdym razie z podróżą, jaką Stanley przedsięwziął między 1879 a 1884 rokiem. – Ale Lutunu, jednego z boyów Stanleya, jeszcze poznałem. Pochodził z Gombe-Matadi, niedaleko od nas. Nie nosił spodni.

Imię LutunuVI coś mi mówiło. Przypomniało mi się, że był jednym z pierwszych Kongijczyków, którzy zaczęli służyć u białych. Później został mianowany przez kolonizatorów tubylczym wodzem. Dożył jednak aż do lat pięćdziesiątych xx wieku, Nkasi mógł go więc poznać o wiele później. Zdecydowanie nie odnosiło się to do Szymona Kimbangu.

– Kimbangu poznałem już na początku lat dziewięćdziesiątych dziewiętnastego stulecia – podkreślił. Był to jedyny raz, kiedy, poza swoim rokiem urodzenia, przywołał XIX wiek. Ich rodzinne wioski leżały nieopodal. I dodał: – Byliśmy mniej więcej w tym samym wieku. Szymon Kimbangu był bardziej niż ja natchniony mocą Bożą, pouvoir de Dieu, ale ja byłem starszy. – Również przy okazji kolejnych wizyt za każdym razem podkreślał, że był parę lat starszy od Kimbangu, mężczyzny urodzonego w 1887 roku.