-
W empik go
Konstelacja dyskursów i spektakle metafor. Teoria literatury a zwrot performatywny - ebook
Słuchaj i czytaj w abonamencie Go Standard już za 24,99 zł / 30 dni. Subskrypcja Go Standard daje możliwość dodania do biblioteki 3 dowolne tytuły w danym okresie rozliczeniowym (30 dni). Wybierasz z ponad 200 tys. audiobooków, ebooków i podcastów.
Konstelacja dyskursów i spektakle metafor. Teoria literatury a zwrot performatywny - ebook
Konstelacja dyskursów i spektakle metafor podejmuje temat zwrotu performatywnego w teorii literatury. Monografia stanowi próbę odpowiedzi na pytanie o wpływ, jaki na literaturoznawstwo, szczególnie teorię literatury, miało wprowadzenie kategorii i pojęć zaczerpniętych ze słownika performatyki po rozpadzie wielkich projektów teoretycznych – w okresie zwrotów. Jest także refleksją nad możliwością tworzenia teorii literatury przez pryzmat performansu, a więc przede wszystkim wypracowania koncepcji dzieła literackiego opartego na systemie pojęciowym związanym z tym rodzajem sztuki. Książka oferuje świeże spojrzenie na sytuację nauk humanistycznych po rozpadzie wielkich paradygmatów i nowe ujęcie zwrotów, w tym zwrotu performatywnego jako dyskursu zorganizowanego wokół metafor epistemologicznych, takich jak performans, który z przedmiotu analizy staje się pojęciem analitycznym. Zawiera również pierwsze obszerne omówienie istniejących koncepcji literaturoznawczych odwołujących się do zwrotu performatywnego.
„[…] monografia Jarosława Woźniaka to zarówno kompendium wiedzy o zwrocie performatywnym, jak i ważny głos krytyczny, jeśli chodzi o dyskurs związany z tym zwrotem. Sprzyja wyższej świadomości dyskursu metodologicznego i większej precyzji w używaniu pojęć i metafor z badanego obszaru teorii, zwłaszcza występujących w tej roli wyrazów pokrewnych, takich jak performatyka, performans, performatywność, (zwrot) performatywny. Ta rzetelna i solidna praca z powodzeniem podsumowuje dotychczasowe zaistnienie i funkcjonowanie zjawiska tegoż zwrotu we współczesnej światowej i polskiej humanistyce”.
Z recenzji prof. Marcina Czerwińskiego, Uniwersytet Wrocławski
„Rozprawa podejmuje szeroki, skomplikowany temat zwrotu performatywnego w teorii literatury i – co uważam za jej wartość podstawową – nie stawia sobie za zadanie udowodnienia z góry założonej tezy. Ustaleń dokonuje w trakcie obserwacji badanego materiału, działając na obszarze trudnym, poruszając się w gąszczu nierzadko sprzecznych sądów i ustaleń badaczy. Woźniak znakomicie panuje nad przywoływanym materiałem, obserwacje prowadzi, chciałoby się powiedzieć, z wnętrza teorii konstelacji, która umożliwia pisanie o dyskursach posługujących się pojęciami działającymi w trybie metafory. […]
Konstelacja dyskursów i spektakle metafor. Teoria literatury a zwrot performatywny nie stanowi, jakby się z pozoru mogło wydawać, jedynie opisu zwrotu performatywnego w teorii literatury, ale podejmuje niezwykle ważne zagadnienie, które można by określić pytaniem: jaki wpływ na literaturoznawstwo miało wprowadzenie myślenia w kategoriach performatywnych?”.
Z recenzji prof. Anny Krajewskiej, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu
Jarosław Woźniak – teoretyk literatury, doktor nauk humanistycznych, asystent w Zakładzie Edytorstwa w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Rozprawę doktorską poświęconą zwrotowi performatywnemu w teorii literatury, napisaną pod kierunkiem prof. Anny Gemry, obronił z wyróżnieniem w 2023 roku. W pracy naukowej podejmuje zagadnienia najnowszych tendencji w teorii i filozofii literatury, zwłaszcza performatywności, posthumanizmu, nowych materializmów i ekokrytyki, a także realizmu w literaturze przełomu XX i XXI wieku. Publikował między innymi w czasopismach „Praktyka Teoretyczna”, „Przestrzenie Teorii”, „Kultura i Literatura Popularna”, „Wielogłos” i „Ecozon@. European Journal of Literature, Culture and Environment”. Stypendysta Freie Universität Berlin w ramach Research Alumni Program.
Spis treści
PODZIĘKOWANIA
PROLOG
AKT I
SCENA PIERWSZA
KONSTELACJA
1. Inflacja
2. „Zwrot” – pojęcie i metafora
3. Konstelacje
SCENA DRUGA
ZWROT PERFORMATYWNY
1. Korzenie zwrotu performatywnego
a) Antropologia
b) Lingwistyka
c) Teatr i performans
2. Główne pojęcia zwrotu performatywnego: performans i performatywność
a) Performans
b) Performatywność
INTERLUDIUM
AKT II
SCENA PIERWSZA
„KONSTELACJA RÓŻNYCH DYSKURSÓW”. ZWROT PERFORMATYWNY A TEORIA LITERATURY
1. Teoria i teatr
2. Realizacje
SCENA DRUGA
PERFORMANS JAKO METAFORA
SCENA TRZECIA
ONTOLOGIA PERFORMANSU A TEORIA LITERATURY
1. Ontologia performansu
2. Teoria literatury
SCENA CZWARTA
WYDARZENIE
SCENA PIĄTA
PERFORMATYCZNA KONSTELACJA (W) TEORII LITERATURY 253
1. Działanie i sprawczość
2. Doświadczenie
3. Ciało i somatyczność
4. Afekty i emocje
SCENA SZÓSTA
INTERAKCJA. PODMIOT CZYTAJĄCY I DZIEŁO W TOKU
EXODOS
Bibliografia (wybór)
Streszczenie
Summary
Indeks osób
| Kategoria: | Polonistyka |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-242-6819-1 |
| Rozmiar pliku: | 2,7 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
„A może raz jeszcze przekornie powiedzmy, parafrazując słynne zdanie z obrazu przedstawienia fajki René Magritte’a, »to nie jest teoria«…”2.
„ there is no essence to literary theory, but neither is it a random assemblage of ideas. In this respect, it resembles the phenomenon of literature itself”3.
1 E. Staiger, Sztuka interpretacji, tłum. O. Dobijanka-Witczakowa, Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 1: Metody stylistyki literackiej i kierunki ergocentryczne, oprac. H. Markiewicz, Kraków 1976, s. 222.
2 A. Krajewska, Performatywność reprezentacji, „Przestrzenie Teorii” 2017, nr 28, s. 17.
3 T. Eagleton, The Event of Literature, New Haven–London 2012, s. 169.Podziękowania
Niniejsza książka jest zmienioną wersją pracy doktorskiej, obronionej przeze mnie w marcu 2023 roku w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Jak każda wypowiedź, również ona jest tekstem społecznie uwarunkowanym, a choć z formalnoprawnego punktu widzenia ma jednego autora, to w rzeczywistości wiele osób wpłynęło na jej kształt. Dlatego chciałbym podziękować mojej promotorce, profesor Annie Gemrze, za lata wsparcia, cierpliwość, wyrozumiałość oraz niezliczone uwagi i krytyczne komentarze podczas pracy nad doktoratem. Wyrazy wdzięczności kieruję także do recenzentów: profesora Mariusza Kraski – za krytyczną lekturę, profesor Anny Krajewskiej – nie tylko za cenne spostrzeżenia, lecz również za całą pracę naukową, bez której prawdopodobnie nie zająłbym się podejmowaną tutaj tematyką, profesora Marcina Czerwińskiego – który zechciał podzielić się swoimi uwagami w recenzji wydawniczej.
Dziękuję również pracownicom i pracownikom Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, zwłaszcza profesorowi Wojciechowi Małeckiemu, dzięki któremu na pierwszym roku studiów zainteresowałem się teorią literatury, doktorowi Karolowi Porębie oraz doktorowi Jakubowi Skurtysowi – za godziny dyskusji i przyjaźń.
Last but not least, dziękuję moim Rodzicom za rzeczywiste wsparcie. Sarze Szenderze, Baksowi i Dingowi – za wszystko i więcej.Prolog
Niniejsza książka jest wynikiem fascynacji teorią w jej najróżniejszych przejawach. Fascynacji myśleniem systemowym i wciąż na nowo podejmowanymi próbami tworzenia koncepcji tego, czym jest dzieło literackie, czym jest sama literatura (pytanie to pojawia się nawet w projektach, które z założenia go nie podejmują albo wręcz wprost odrzucają), co robi i jak działa w świecie. Ponadto ciekawe i pouczające zdają mi się przemiany w dyskursie humanistycznym, będące rezultatem ucięcia projektów totalnych idei i modeli teoretycznych, skutkujące proliferacją przeróżnych studiów i zwrotów, często efemerycznych. Dlatego przedstawione tutaj rozważania mają charakter głównie metateoretyczny. Oczywiście interesuje mnie literatura, ale skupiam się na specyficznym, konkretnym, choć także proteuszowym wcieleniu teorii, które pojawiło się w literaturoznawstwie na fali jeszcze do niedawna gwałtownie rosnącej popularności kategorii performansu. Za cel stawiam sobie zbadanie i opisanie relacji między teorią literatury a zjawiskiem zwanym zwrotem performatywnym – w jaki sposób zwrot ten funkcjonuje teorii literatury, jakie są logiczne konsekwencje stosowania perspektywy performatycznej1 choćby w obszarze ontologii dzieła, w jakie połączenia wchodzi z innymi nurtami i jakie są realne możliwości jego stosowania w tym obszarze.
Podstawowym założeniem przenikającym prezentowaną pracę jest przypisanie kluczowej roli metaforom i słownikom używanym do opisywania rzeczywistości i badanych obiektów, w tym literatury, w obrębie zwrotu performatywnego. Aby więc uchwycić logikę rządzącą zwrotami w humanistyce, zwłaszcza zwrotem performatywnym, przyglądam się metaforycznym właściwościom pojęć oraz ich ładunkom semantycznym. Dotyczy to zarówno pojęć typowych dla zwrotu performatywnego, jak i samego pojęcia „zwrot”, które ujmuję jako pojęcie-metaforę, tudzież metaforę epistemologiczną, interpretowaną na różne sposoby w dyskursie humanistycznym ostatnich lat. W odniesieniu jednak do zjawiska nazywanego zwrotem performatywnym w kontekście teorii literatury czy – szerzej – badań literackich samo pojęcie „zwrot” jest nieadekwatne. W jego miejsce proponuję termin „konstelacja”, między innymi ze względu na specyficzną niejednorodność i odrębność2 różnych tendencji w obszarze teorii, którym nadawano miano „zwrotu performatywnego”. Temu zagadnieniu jest poświęcony rozdział pierwszy części pierwszej3. Podejmuję w nim także kwestię inflacji różnych „zwrotów” i „studiów”, jakie się pojawiły po załamaniu się paradygmatów strukturalistycznego, a później poststrukturalistycznego. W rozdziale drugim przyglądam się ogólnie pojętemu zwrotowi performatywnemu, omawiam jego korzenie – antropologiczne, lingwistyczne i teatralne – oraz dwa centralne pojęcia, wokół których wytwarza się większość idei w tym wycinku dyskursu humanistycznego: performans i performatywność. Przed częścią drugą umieszczam Interludium, w którym wracam do refleksji nad samym zwrotem performatywnym i wprowadzam czytelnika do następujących w dalszych rozdziałach rozważań, a także podejmuję wątki, które nie mogły znaleźć się w głównej narracji, dodają zaś ciekawe, jak sądzę, konteksty4.
W drugiej części już bezpośrednio podejmuję zagadnienie relacji zwrotu performatywnego i teorii literatury. Bazując na rozpoznaniach z części pierwszej, „zwrot performatywny” w teorii literatury postrzegam jako konstelację różnych dyskursów. W rozdziale pierwszym tej części problematyzuję nieoczywiste połączenia i konflikty między teorią i teatrem oraz sztuką performansu, a także opisuję istniejące próby zbudowania teoretycznoliterackich koncepcji na bazie pojęcia-metafory performansu. Sięgam tutaj do tekstów polskich i powstałych w kręgu niemieckiego literaturoznawstwa, ponieważ tam właśnie, w dużej mierze za sprawą autorytetu Eriki Fischer-Lichte, performatyka mocno zaznaczyła swój wpływ w badaniach literackich. Rozdział drugi tej części książki zawiera opis funkcjonowania performansu jako metafory i znaczenia tego zjawiska dla teorii literatury. Istotnym wnioskiem jest tutaj dostrzeżenie, że performans i terminy pochodne przestają być przedmiotem badań, a stają się kategorią analityczną, sam zaś zwrot konstytuują nie tyle założenia teoretyczne, ile sposoby – zazwyczaj metaforyczne i oparte na myśleniu analogiami – użycia danych pojęć. Performatyczne pojęcia, wyrwane ze swojej domeny źródłowej i przeniesione do innej, funkcjonują na zasadach pojęć-metafor lub po prostu jako metafory. Dzieje się tak w wypadku pojęcia performansu, odgrywającego rolę głównej metafory generatywnej, a także w wypadku przenośni składowych, jak scena czy aktor, które stają się metaforami epistemologicznymi.
W rozdziale trzecim części drugiej podejmuję namysł nad ontologią performansu (zakładam, że aby konstruować jakąkolwiek wizję teorii opartej na performansie jako pojęciu analitycznym, trzeba posiadać pewne przeświadczenie na temat tego, czym jest performans) i konsekwencjami przyjęcia danej wizji dla funkcjonowania pojęcia performansu w teorii literatury. Oczywiście nie są to związki bezproblemowe. Kłopot ze zwrotem performatywnym w teorii literatury i ze stosowaniem słownika performatycznego w literaturoznawstwie wynika między innymi z nieprzystawalności ontologii performansu do ontologii dzieła literackiego. Co więcej, relacja zwrotu performatywnego i teorii literatury jest problematyczna, ponieważ wyłonienie się zwrotu performatywnego w naukach o kulturze i humanistycznych wiąże się najczęściej z wyczerpywaniem się potencjału podejścia tekstualnego, które zaczęto postrzegać jako jednostronne i zbytnio skoncentrowane na znaczeniu. Impulsem do rozwijania perspektywy performatywnej była zatem chęć przezwyciężenia paradygmatu tekstowego, w którym takie kategorie, jak tekst, interpretacja, czytanie i pisanie, stawały się głównymi kategoriami analitycznymi, warunkującymi sposoby konceptualizowania rzeczywistości społeczno-kulturowej.
Rozdział czwarty przynosi analizę pojęcia „wydarzenie” jako kluczowego dla ontologii performansu, a co za tym idzie – podstawowego dla teorii literatury opartej na zwrocie performatywnym. Rozdział piąty z kolei charakteryzuje performatyczną konstelację w teorii literatury. Wskazuję w nim koncepcje zwracające się ku pojęciom: (1) działania i sprawczości, (2) doświadczenia, (3) somatyczności, (4) afektu, jako te dyskursy, które mogą być włączone w perfomatyczną konstelację w teorii literatury ze względu na przystawalność propagowanych przez nie wizji z ontologią performansu zarysowaną w rozdziale trzecim części drugiej.
Rozdział szósty poświęcono tradycyjnym elementom komunikacji literackiej (autor – dzieło – czytelnik), ujmowanym przez pryzmat zwrotu performatywnego. W Exodosie, stanowiącym zakończenie książki, wskazuję ewentualne kierunki badań teoretycznoliterackich opartych na metaforze performansu, a także obiecujące, choć nie jedyne słuszne, moim zdaniem, sposoby myślenia o literaturze, do których odwołuje się metafora epistemologiczna performansu.
Na koniec wstępu chciałbym poczynić jeszcze jedną uwagę: zazwyczaj prace z dziedziny teorii literatury prezentujące jakąś koncepcję czy „zwrot” mają charakter niemal czysto afirmatywny. Nie jest tak w wypadku prezentowanej książki. Przyjmuję w niej stanowisko życzliwie krytyczne. Staram się wskazywać miejsca ciekawe zwrotu performatywnego, ale także punktować jego słabości.
1 Diana Taylor, w celu sprecyzowania słownika performatyki, proponuje wprowadzenie obok słowa „performatywny” słowa „performatyczny”, żeby rozróżnić to, co jest pochodną performatywów, od tego, co jest pochodną performansu (D. Taylor, Performans, tłum. M. Sugiera, M. Borowski, Kraków 2018, s. 134–135). Jest to postulat, moim zdaniem, jak najbardziej słuszny, dlatego jeśli będę pisał dalej o właściwościach teatralnych/przedstawieniowych czy kojarzących się z performansem, będę używał przymiotnika „performatyczny”. Jeśli zaś będę odnosił się do cech związanych ze sprawczością czy fortunnością, posłużę się określeniem „performatywny”. Wyjątek robię przy wyrażeniu „zwrot performatywny” ze względu na ustabilizowaną już nazwę. Zaznaczam jednak, że znacznie bardziej interesuje mnie „performatyczna” linia zwrotu performatywnego.
2 W Nowej Fenomenologii Herman Schmitz ujmuje konstelacjonizm jako „ujęcie świata jako splotu pojedynczych czynników” (H. Schmitz, Nowa Fenomenologia. Krótkie wprowadzenie, tłum. A. Przyłębski, Warszawa 2015, s. 61). Nie jest to najdoskonalsze ujęcie tego, jak wyglądają i funkcjonują dyskursywne konstelacje w humanistyce, wskazuje już jednak pewną cechę, która w pojęciu „zwrot” jest nieobecna.
3 Czyli scena pierwsza pierwszego aktu – według nazewnictwa przyjętego w tej książce. Poza oczywistym retorycznym odniesieniem do jej tematu ten gest sięgnięcia do słownika teatralnego ma również zwracać uwagę na (omawiane dalej) związki teorii i teatru. Pretensjonalne? Prawdopodobnie. Czyż jednak nie każdy performans jest na swój sposób – i w ujęciu słownikowym – pretensjonalny?
4 Termin „interludium” pochodzi oczywiście z innego etapu rozwoju teatru niż nawiązujące do tragedii greckiej prolog i exodos.Spis treści
PODZIĘKOWANIA
PROLOG
AKT I
SCENA PIERWSZA KONSTELACJA
1. Inflacja
2. „Zwrot” – pojęcie i metafora
3. Konstelacje
SCENA DRUGA ZWROT PERFORMATYWNY
1. Korzenie zwrotu performatywnego
a) Antropologia
b) Lingwistyka
c) Teatr i performans
2. Główne pojęcia zwrotu performatywnego: performans i performatywność
a) Performans
b) Performatywność
INTERLUDIUM
AKT II
SCENA PIERWSZA „KONSTELACJA RÓŻNYCH DYSKURSÓW”. ZWROT PERFORMATYWNY A TEORIA LITERATURY
1. Teoria i teatr
2. Realizacje
SCENA DRUGA PERFORMANS JAKO METAFORA
SCENA TRZECIA ONTOLOGIA PERFORMANSU A TEORIA LITERATURY
1. Ontologia performansu
2. Teoria literatury
SCENA CZWARTA WYDARZENIE
SCENA PIĄTA PERFORMATYCZNA KONSTELACJA (W) TEORII LITERATURY
1. Działanie i sprawczość
2. Doświadczenie
3. Ciało i somatyczność
4. Afekty i emocje
SCENA SZÓSTA INTERAKCJA. PODMIOT CZYTAJĄCY I DZIEŁO W TOKU
EXODOS
Bibliografia (wybór)
Streszczenie
Summary
Indeks osób
BESTSELLERY
- 5,00 zł
37,90 zł 44,00 Rekomendowana przez wydawcę cena sprzedaży detalicznej.
- 5,00 zł
- 5,00 zł
- 21,25 zł
