MENU
Nasze ceny
Przeczytaj fragment on-line
Koprodukcja filmowa w Polsce. Rynek i źródła finansowania - ebook
Koprodukcja filmowa w Polsce. Rynek i źródła finansowania - ebook
Arkadiusz Wojnarowski – absolwent podyplomowych studiów producenckich w Szkole Filmowej w Łodzi, doktor w dziedzinie nauk humanistycznych. Wykładał produkcję i scenariopisarstwo w PWSFTviT w Łodzi i na Uniwersytecie Wrocławskim. Obecnie współpracuje z UAM w Poznaniu i z Uniwersytetem Dolnośląskim DSW we Wrocławiu. Prawnik i producent filmowy („Droga na drugą stronę”, „Bella Mia”). W 2009 r. opublikował „Prawne i finansowe podstawy europejskiej koprodukcji filmowej”. Wydał dwie monografie z cyklu Jak Zostać Scenarzystą Filmowym: „Rynek i źródła finansowania scenariuszy filmowych w Polsce” oraz „Scenopisarskie aplikacje i programy”, a także obszerne opracowanie pt. „Współczesny scenariusz filmowy. Odmiany, formaty, programy”. Jego książki i filmy są do nabycia m.in. na stronie fundacjadzf.pl. Autor jest członkiem Europejskiej Akademii Filmowej i Stowarzyszenia Filmowców Polskich, a także fundatorem (2002) i prezesem Dolnośląskiego Zespołu Filmowego. Ekspert Dolnośląskiego Centrum Filmowego oraz Regionalnego Programu Operacyjnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego w dziedzinie Kultura i Turystyka. Konsultant prawny ds. umów filmowych i ds. zrównoważonej produkcji filmowej (green filming), a w latach 2024–2025 został zaprzysiężony przy piętnastu sądach okręgowych w Polsce, w tym w Warszawie, Łodzi, Katowicach i Krakowie, na biegłego sądowego w dziedzinie scenariopisarstwa, produkcji, dystrybucji filmowej, a także prawa autorskiego i własności intelektualnej.
***
W realiach europejskich, więc także w Polsce, trudno wyobrazić sobie produkcję filmu, który powstaje wysiłkiem organizacyjnym i finansowym tylko jednego podmiotu producenckiego.
Zgodnie z tytułem w „Koprodukcji filmowej w Polsce...” autor przedstawia to zagadnienie w odniesieniu do rynku polskiego, opisując koprodukcję filmową zarówno w najbardziej kojarzonym układzie międzynarodowym, jak i układzie wewnętrznym, układzie koprodukcji krajowej. Na początku książki możemy zaznajomić się z analizą europejskich zasad i regulacji dotyczących koprodukcji międzynarodowych. W krótkim zarysie dostajemy kilka przykładów historycznych z XX wieku oraz podsumowanie zawarte w Konwencji Rady Europy z 2017 roku. W tej części pojawiają się także przykłady międzynarodowych koprodukcji filmowych z udziałem Polski.
Dalej głównym wątkiem staje się koprodukcja krajowa, która zdominowała rynek. Dużo miejsca przy tej okazji zajmuje prezentacja Regionalnych Funduszy Filmowych. W alfabetycznym porządku dostajemy tutaj mniej lub bardziej szczegółowe opisy regulaminów, form działania, niesienia pomocy przy produkcji ze strony kolejnych regionalnych komisji. Sporo miejsca zajmuje także instytucja zachęt Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, które ze swej istoty mają wspierać finansowanie koprodukcji filmowych.
Bardzo ważne miejsce w książce zajmuje opis odpowiedzi producentów, odpowiadających na pytania ankiety dotyczącej koprodukcji.
Dostrzegam wartość książki szczególnie dla początkujących producentów filmowych, dla których może być źródłem skondensowanej wiedzy i ostrzeżeniem przed niebezpieczeństwami, jakie mogą się pojawiać w koprodukcjach filmowych, tych międzynarodowych, jak i tych krajowych.
dr Marek Rudnicki (Wydział Organizacji Sztuki Filmowej PWSFTviT im. Leona Schillera w Łodzi)
| Kategoria: | Kino i Teatr |
| Zabezpieczenie: |
Watermark
|
| ISBN: | 978-83-8308-957-7 |
| Rozmiar pliku: | 1,4 MB |
FRAGMENT KSIĄŻKI
WSTĘP
1. DEFINICJE I RODZAJE KOPRODUKCJI FILMOWYCH
Celem niniejszego opracowania oraz badań przeprowadzonych w 2024 roku jest analiza zasadności podejmowania decyzji o zawarciu umowy koprodukcji filmowej oraz szczegółowe ukazanie zasad rządzących tym procesem. Praca ma charakter informacyjny i została podzielona na kilka kluczowych obszarów tematycznych, które pozwalają na kompleksowe spojrzenie na zagadnienie koprodukcji filmowych. Pierwszym z eksponowanych aspektów jest wymiar prawny. Przedstawiono tutaj podstawy prawne koprodukcji europejskiej. Drugim istotnym wątkiem jest aspekt finansowo-organizacyjny, który obejmuje analizę polskich systemów finansowania produkcji filmowych. W tej części szczególną uwagę poświęcono mechanizmom wsparcia oferowanym przez PISF, a także przedstawiono modele finansowania i wspierania koprodukcji przez Regionalne Fundusze i Komisje Filmowe w Polsce. W trzecim rozdziale znajduje się omówienie europejskich programów finansowania koprodukcji, co daje pełny obraz różnorodności dostępnych rozwiązań finansowych. Kolejną część opracowania stanowi analiza wybranych zrealizowanych projektów koprodukcyjnych w Europie, które zostały szczegółowo zbadane pod kątem ich aspektów finansowych oraz organizacyjnych. W końcowym rozdziale pracy dokonano przeglądu wyników badań przeprowadzonych w 2024 roku, które obejmowały analizę problemów, z jakimi spotykają się producenci realizujący koprodukcje współfinansowane przez PISF. Wyniki te, choć jedynie poglądowe z uwagi na ograniczoną liczbę respondentów, stanowią cenne źródło wiedzy o wyzwaniach stojących przed producentami. Analiza zagadnień związanych z koprodukcją filmową wymagała w pierwszej kolejności wypracowania definicji tego zjawiska. W literaturze przedmiotu koprodukcję filmową często rozumie się jako porozumienie dwóch producentów filmowych w zakresie podziału własności i praw do filmu, w zamian za wkład w jego finansowanie. Jest to porozumienie, w którym koproducenci kontrolują produkcję filmu proporcjonalnie do swojego udziału, koncentrując się głównie na aspektach finansowych i dystrybucyjnych, z ograniczonym wpływem na decyzje artystyczne i twórcze. Na gruncie europejskim koprodukcja filmowa zyskała dodatkowe znaczenie w kontekście celów finansowych, organizacyjnych i artystycznych. Jej główną zaletą jest możliwość pozyskania różnorodnych źródeł wsparcia – od dotacji i kredytów po ulgi podatkowe. Istotną korzyścią jest także rozłożenie kosztów produkcji na wielu partnerów oraz zwiększenie potencjału dystrybucyjnego dzięki zaangażowaniu międzynarodowych aktorów i twórców oraz przyjęciu tematyki mającej europejską wartość kulturową. Na tej podstawie można wyróżnić zatem kilka typów koprodukcji. Koprodukcja krajowa – odnosi się do współpracy co najmniej dwóch producentów filmowych z jednego kraju. W Polsce mogą to być producenci współpracujący z Regionalnymi Funduszami Filmowymi, co pozwala na dodatkowe wsparcie finansowe w realizacji filmów mających znaczenie dla regionu. Koprodukcja europejska – obejmuje porozumienie co najmniej dwóch producentów z różnych krajów europejskich. Celem takiej koprodukcji jest nie tylko realizacja projektu, ale także pomnożenie źródeł finansowania dzięki wsparciu narodowych oraz europejskich instytucji. Dodatkowym atutem jest poszerzenie możliwości dystrybucji filmu na inne rynki europejskie poprzez udział międzynarodowych twórców i aktorów lub adaptację tematyki o charakterze uniwersalnym dla regionu. Natomiast koprodukcja międzynarodowa dotyczy współpracy co najmniej dwóch producentów, w której przynajmniej jeden z nich działa poza Europą. Takie koprodukcje mogą mieć większe szanse na zaistnienie na rynkach globalnych i są często formą kooperacji o szerokim zakresie, zarówno finansowym, jak i artystycznym. Dodatkowo, uwzględniając poziom zaangażowania producentów w poszczególne projekty, koprodukcje dzielą się na koprodukcje większościowe, w których główny producent obejmuje znaczną część finansowania oraz sprawuje większą kontrolę nad projektem, i koprodukcje mniejszościowe, definiowane m.in. przez PISF, które zakładają udział strony polskiej na poziomie co najmniej 20% w koprodukcji dwustronnej lub 10% w wielostronnej. Odrębne zasady stosuje się w przypadku konkretnych rodzajów produkcji. Dla filmu fabularnego minimalny wkład kreatywny może obejmować zaangażowanie kluczowych członków ekipy (np. reżysera, operatora obrazu, aktorów pierwszoplanowych). W przypadku filmu dokumentalnego istotny jest związek z polską tematyką, archiwami lub udziałem polskich twórców. Opisane rodzaje koprodukcji podkreślają ich wszechstronność, umożliwiając nie tylko realizację projektów o różnym zasięgu, ale także wnoszenie wartości dodanej w kontekście finansowym, organizacyjnym i artystycznym. Zaprezentowane rozważania podkreślają, iż koprodukcje filmowe w Europie mają na celu nie tylko wspólne wyprodukowanie filmu, ale także zwiększenie możliwości finansowych, artystycznych i dystrybucyjnych w kontekście międzynarodowej konkurencji.I.
PODSTAWY PRAWNE KOPRODUKCJI MIĘDZYNARODOWYCH
1. KONWENCJA RADY EUROPY O KOPRODUKCJI FILMOWEJ (POPRAWIONA), SPORZĄDZONA W ROTTERDAMIE DNIA 30 STYCZNIA 2017 ROKU.¹
Konwencja Rady Europy o koprodukcji filmowej …została opracowana jako narzędzie wspierające zacieśnienie współpracy między państwami członkowskimi Rady Europy w zakresie produkcji filmowej. Celem tej umowy jest stworzenie silniejszych fundamentów dla rozwoju koprodukcji filmowych o charakterze wielostronnym, które wychodzą naprzeciw rosnącym wyzwaniom współczesnej kinematografii, umożliwiając mniejszym krajom aktywniejsze uczestnictwo w produkcjach międzynarodowych. Konwencja, która weszła w życie 30 stycznia 2017 roku, zastąpiła swoją wcześniejszą wersję z 1992 roku², dostosowując przepisy do dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości przemysłu filmowego. Nowa wersja Konwencji uwzględnia nie tylko rozwój technologiczny, ale również zmiany w strukturach ekonomicznych i organizacyjnych branży, czyniąc ją bardziej elastyczną i otwartą na współczesne wyzwania.
1.1. ZAKRES KONWENCJI
Zakres Konwencji obejmuje szeroki wachlarz produkcji filmowych, poczynając od filmów fabularnych, przez animowane, aż po dokumentalne – bez względu na ich długość i format³, odgrywając istotną rolę w kreowaniu różnorodnych produkcji. Konwencja ma na celu promowanie koprodukcji o charakterze wielostronnym, w które zaangażowanych jest co najmniej trzech producentów z państw-sygnatariuszy, co stanowi podstawowy warunek jej stosowania. Z kolei koprodukcje z producentami z krajów, które nie są stronami Konwencji, także są możliwe, jednak z ważnym ograniczeniem – ich wkład finansowy nie może przekroczyć 30% całkowitych kosztów produkcji filmu⁴. Taki zapis wprowadza pewne bariery mające na celu zabezpieczenie równowagi finansowej pomiędzy państwami członkowskimi, jednocześnie umożliwiając bardziej elastyczne angażowanie innych podmiotów w międzynarodowych przedsięwzięciach filmowych.
Istotnym elementem regulującym strukturę koprodukcji na gruncie Europejskiej Konwencji o koprodukcji filmowej są wymogi dotyczące proporcji finansowych poszczególnych producentów w ramach wspólnej produkcji. W przypadku koprodukcji wielostronnych minimalny wkład jednego z producentów wynosi 10%, co zapewnia zachowanie równowagi między poszczególnymi podmiotami i umożliwia mniejszym państwom aktywniejszy udział w realizacji dużych projektów. Z drugiej strony, maksymalny udział producenta w takim przedsięwzięciu wynosi 70%, co zabezpiecza przed dominacją jednej strony w projekcie oraz pozwala na podział ryzyka w sposób proporcjonalny do wkładu finansowego. W ramach koprodukcji dwustronnych zasady te są jeszcze bardziej wyraziste, z minimalnym udziałem na poziomie 20% i maksymalnym – 80%⁵. Takie rozwiązanie wpływa na stworzenie przestrzeni do bardziej intensywnej współpracy i większego zaangażowania, zarówno pod względem artystycznym, jak i finansowym, gwarantując równe uczestnictwo w przedsięwzięciu i zachowując sprawiedliwość rozdziału zysków i obowiązków między partnerami.
Poprawiona wersja Konwencji stanowi więc wyważoną i kompleksową ramę prawną, której celem jest nie tylko uproszczenie procesu realizacji koprodukcji międzynarodowych, ale także promowanie większej spójności i równości w produkcji filmowej na poziomie europejskim, co jest szczególnie ważne w dobie globalizacji i rozwoju nowych rynków w branży filmowej. Dzięki elastycznym i transparentnym zapisom Konwencja stwarza możliwości rozwoju wspólnych projektów między państwami o różnych rozmiarach rynku filmowego, umożliwiając pełniejszy udział mniejszych kinematografii w międzynarodowej produkcji filmowej.
1.2. TABELA KRYTERIÓW OCENY
Aby film mógł zostać uznany za „europejski”, musi uzyskać ustaloną liczbę punktów minimum z puli możliwych punktów, przydzielanych na podstawie poniższych kryteriów przedstawionych w Tabeli kryteriów oceny filmów fabularnych, dokumentalnych i animowanych⁶.
TABELA 1. KRYTERIA OCENY FILMÓW FABULARNYCH
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| KATEGORIA | ELEMENT OCENY | LICZBA PUNKTÓW |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| TWÓRCY | Reżyser | 4 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenarzysta | 3 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozytor | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| ODTWÓRCY | Rola pierwszoplanowa | 3 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Rola drugoplanowa | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Rola trzecioplanowa | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| EKIPA | Szef pionu – zdjęcia | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Szef pionu – dźwięk | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Szef pionu – montaż | 1 pkt |
| | obrazu | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Szef pionu – scenografia | 1 pkt |
| | lub kostiumy | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Studio/obiekt zdjęciowy | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja efektów | 1 pkt |
| | wizualnych (VFX) lub | |
| | efektów komputerowych | |
| | (CGI) | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja | 1 pkt |
| | postprodukcji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| PODSUMOWANIE PUNKTACJI: | Minimalna liczba punktów | Maksymalna liczba |
| | do uznania filmu za | punktów: 21 PKT |
| | europejski: 16 PKT | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
TABELA 2. KRYTERIA OCENY FILMÓW DOKUMENTALNYCH
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| KATEGORIA | ELEMENT OCENY | LICZBA PUNKTÓW |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| TWÓRCY | Reżyser | 4 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenarzysta | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| EKIPA | Kamera | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Montażysta | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Badacz | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozytor | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Dźwięk | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Obiekt zdjęciowy | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja | 2 pkt |
| | postprodukcji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja efektów | 1 pkt |
| | wizualnych (VFX) lub | |
| | zdjęć komputerowych | |
| | (CGI) | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| PODSUMOWANIE | Minimalna liczba punktów | Maksymalna liczba |
| | do uznania filmu za | punktów: 16 PKT |
| PUNKTACJI: | europejski: 8 PKT | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
TABELA 3. KRYTERIA OCENY FILMÓW ANIMOWANYCH
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| KATEGORIA | ELEMENT OCENY | LICZBA PUNKTÓW |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| TWÓRCY | Koncepcja | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenariusz | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| EKIPA | Koncepcja postaci | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozycja muzyczna | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Realizacja | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | _Storyboard_ | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenograf | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Tła cyfrowe | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Umieszczanie scen | 2 pkt |
| | (_layout_) (2D) lub | |
| | Umieszczanie scen | |
| | (_layout_) i podgląd | |
| | (_camera blocks_)(3D) | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | 75% wydatków na animacje | 3 pkt |
| | wykonane w państwach | |
| | będących stronami | |
| | Konwencji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | 75% realizacji | 3 pkt |
| | czyszczenia klatek, | |
| | fazowania | |
| | (_inter-betweening_) | |
| | i koloryzacji wykonanych | |
| | w państwach będących | |
| | stronami Konwencji (2D) | |
| | lub 75% koloryzacji, | |
| | oświetlenia, rigowania, | |
| | modelowania | |
| | i teksturowania wykonane | |
| | w państwach będących | |
| | stronami Konwencji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozycja obrazu lub | 1 pkt |
| | kamera | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Montaż | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Dźwięk | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| PODSUMOWANIE PUNKTACJI: | Minimalna liczba punktów | Maksymalna liczba |
| | do uznania filmu za | punktów: 23 PKT |
| | europejski: 15 PKT | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
Kryteria punktacji zawarte w Załączniku II umowy o koprodukcji filmowej stanowią narzędzie umożliwiające szczegółową ocenę wkładu poszczególnych krajów w realizację wspólnego przedsięwzięcia filmowego. Ich głównym celem jest ustalenie, czy powstały film może być formalnie uznany za „film europejski”, co jest kluczowe w kontekście spełnienia wymogów dla uzyskania preferencyjnych warunków dystrybucji czy dostępności do funduszy wsparcia unijnych programów. W przypadku filmu fabularnego punktacja opiera się na uwzględnieniu takich elementów jak udział twórców (w tym reżysera i scenarzysty), aktorów oraz ekipy technicznej, co pozwala na obiektywne określenie „europejskiego charakteru” produkcji. Taki system punktacji jest niezbędny do określenia stopnia zaangażowania każdego z partnerów w realizację filmu, co przekłada się na bardziej precyzyjne kwalifikowanie koprodukcji w ramach regionalnych programów wsparcia.
System punktowy wprowadzony w ramach umowy miał również na celu zapewnienie równowagi pomiędzy wkładem artystycznym a finansowym poszczególnych partnerów koprodukcji. Osiągnięcie tej równowagi jest szczególnie istotne, gdyż pozwala na realizację ambitnych projektów filmowych, nawet w przypadku mniejszych wkładów finansowych ze strony jednego z krajów uczestniczących. Dzięki tej zasadzie producenci z mniej zamożnych państw mogą brać czynny udział w prestiżowych koprodukcjach, pod warunkiem silnego wkładu artystycznego – na przykład poprzez zatrudnienie uznanych reżyserów, scenarzystów czy aktorów, którzy wywodzą się z kraju o mniejszym udziale finansowym. Takie podejście tworzy dynamiczną przestrzeń do współpracy i współtworzenia międzynarodowych projektów, w których dominuje nie tylko zaangażowanie kapitałowe, ale i kreatywność.
Korzystne rozwiązanie wprowadza możliwość aktywnego uczestnictwa w koprodukcjach także dla krajów o mniejszych rynkach filmowych, które dzięki temu zyskują szersze możliwości uczestnictwa w międzynarodowych przedsięwzięciach filmowych. Przykładem takich krajów mogą być państwa bałtyckie, bałkańskie, czy inne regiony o ograniczonym rynku dystrybucyjnym, które zyskują w ten sposób szansę na wyeksponowanie swojego potencjału twórczego i artystycznego. System punktowy sprzyja tym krajom, ponieważ umożliwia im pełnienie istotnej roli twórczej w koprodukcjach, nawet gdy ich wkład finansowy jest ograniczony. Takie koprodukcje promują różnorodność kulturową, dostarczając wyjątkowych treści, które reprezentują szeroką mozaikę tradycji, wartości i estetyki, a tym samym zwiększają szanse filmów na uczestnictwo w międzynarodowych festiwalach czy dotarcie do globalnej publiczności. W efekcie wspomniany system punktowy jest narzędziem, które wzmacnia międzynarodową współpracę, oferując mniejszym krajom dostęp do większych szans w świecie filmu.
Nowa punktacja umożliwiła również debiutującym producentom realizację filmów o charakterze międzynarodowym, które cieszą się sukcesem na rynku europejskim.
1.3. WŁASNOŚĆ ORYGINALNYCH MATERIAŁÓW
Zgodnie z postanowieniami umowy koprodukcyjnej każdy z uczestniczących producentów powinien uzyskać współwłasność nad oryginalnym negatywem filmu, obejmującym zarówno obraz, jak i dźwięk. Tego rodzaju zapis ma na celu zagwarantowanie, że wszystkie strony koprodukcji mają równy dostęp do bazowych materiałów, które są fundamentem projektu. Konwencja wymaga również, by umowa jasno określała, który z producentów będzie odpowiedzialny za przechowywanie tych materiałów, a także zasady, które pozwolą pozostałym koproducentom na dostęp do nich w razie potrzeby. Przepisy te mają na celu zapewnienie przejrzystości i porządku w zarządzaniu prawami do oryginalnych materiałów filmowych, co jest kluczowe dla dalszych etapów produkcji oraz dystrybucji filmu⁷.
1.4. OBOWIĄZKI ARTYSTYCZNE I TECHNICZNE
Umowy dotyczące koprodukcji filmowych muszą także uwzględniać proporcjonalność między wkładem artystycznym, technicznym i finansowym poszczególnych producentów. Tego rodzaju regulacje mają na celu zachowanie równowagi w rozdziale odpowiedzialności za produkcję i kreację filmową. Przepisy te wskazują, że proporcje wkładu twórczego w filmie powinny ściśle odzwierciedlać wysokość wkładu finansowego danego producenta, co umożliwia pełne wykorzystanie potencjału artystycznego oraz technicznego wszystkich zaangażowanych stron. Ponadto Konwencja narzuca konieczność realizowania usług technicznych, takich jak postprodukcja, w krajach biorących udział w koprodukcji, co ma na celu wspieranie lokalnych rynków filmowych, jak również promowanie wzajemnej wymiany doświadczeń i kompetencji na poziomie międzynarodowym⁸.
1.5. KOPRODUKCJE FINANSOWE
Konwencja o koprodukcji filmowej, poza tradycyjnymi formami koprodukcji artystycznych i technicznych, przewiduje także możliwość realizowania koprodukcji o charakterze czysto finansowym. Tego rodzaju koprodukcje mają określone limity dotyczące udziału finansowego producentów, który nie może być mniejszy niż 10% i nie może przekroczyć 25% całkowitego budżetu filmu⁹. Pomimo finansowego charakteru takiej koprodukcji, wymagane jest, aby wkład producenta większościowego obejmował nie tylko elementy finansowe, ale także aspekty techniczne i artystyczne produkcji, które pozwalają na uznanie filmu za produkcję narodową. W ten sposób Konwencja pozwala na większą elastyczność finansową, umożliwiając produkcjom dostęp do dodatkowych źródeł finansowania, zachowując jednak równocześnie wysokie standardy jakościowe i artystyczne wymagane przy takich przedsięwzięciach.
------------------------------------------------------------------------
¹ Konwencja Rady Europy o koprodukcji filmowej (poprawiona), sporządzona w Rotterdamie dnia 30 stycznia 2017 r., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20190001913/O/D20191913.pdf .
² _Ibidem_, rozdz. I, art. 1.
³ _Ibidem_, rozdz. I, art. 2, pkt 1.
⁴ _Ibidem_, rozdz. I, art. 2, pkt 2–4
⁵ _Ibidem_, rozdz. II, art. 5, pkt 2.
⁶ Źródło: tabele własne na podstawie danych z Załącznika II. _Ibidem_.
⁷ _Ibidem_, rozdz. III, art. 8, pkt 1–2.
⁸ _Ibidem_, rozdz. II, art. 7, pkt 1.
⁹ _Ibidem_, rozdz. II, art. 5, pkt 4.
1. DEFINICJE I RODZAJE KOPRODUKCJI FILMOWYCH
Celem niniejszego opracowania oraz badań przeprowadzonych w 2024 roku jest analiza zasadności podejmowania decyzji o zawarciu umowy koprodukcji filmowej oraz szczegółowe ukazanie zasad rządzących tym procesem. Praca ma charakter informacyjny i została podzielona na kilka kluczowych obszarów tematycznych, które pozwalają na kompleksowe spojrzenie na zagadnienie koprodukcji filmowych. Pierwszym z eksponowanych aspektów jest wymiar prawny. Przedstawiono tutaj podstawy prawne koprodukcji europejskiej. Drugim istotnym wątkiem jest aspekt finansowo-organizacyjny, który obejmuje analizę polskich systemów finansowania produkcji filmowych. W tej części szczególną uwagę poświęcono mechanizmom wsparcia oferowanym przez PISF, a także przedstawiono modele finansowania i wspierania koprodukcji przez Regionalne Fundusze i Komisje Filmowe w Polsce. W trzecim rozdziale znajduje się omówienie europejskich programów finansowania koprodukcji, co daje pełny obraz różnorodności dostępnych rozwiązań finansowych. Kolejną część opracowania stanowi analiza wybranych zrealizowanych projektów koprodukcyjnych w Europie, które zostały szczegółowo zbadane pod kątem ich aspektów finansowych oraz organizacyjnych. W końcowym rozdziale pracy dokonano przeglądu wyników badań przeprowadzonych w 2024 roku, które obejmowały analizę problemów, z jakimi spotykają się producenci realizujący koprodukcje współfinansowane przez PISF. Wyniki te, choć jedynie poglądowe z uwagi na ograniczoną liczbę respondentów, stanowią cenne źródło wiedzy o wyzwaniach stojących przed producentami. Analiza zagadnień związanych z koprodukcją filmową wymagała w pierwszej kolejności wypracowania definicji tego zjawiska. W literaturze przedmiotu koprodukcję filmową często rozumie się jako porozumienie dwóch producentów filmowych w zakresie podziału własności i praw do filmu, w zamian za wkład w jego finansowanie. Jest to porozumienie, w którym koproducenci kontrolują produkcję filmu proporcjonalnie do swojego udziału, koncentrując się głównie na aspektach finansowych i dystrybucyjnych, z ograniczonym wpływem na decyzje artystyczne i twórcze. Na gruncie europejskim koprodukcja filmowa zyskała dodatkowe znaczenie w kontekście celów finansowych, organizacyjnych i artystycznych. Jej główną zaletą jest możliwość pozyskania różnorodnych źródeł wsparcia – od dotacji i kredytów po ulgi podatkowe. Istotną korzyścią jest także rozłożenie kosztów produkcji na wielu partnerów oraz zwiększenie potencjału dystrybucyjnego dzięki zaangażowaniu międzynarodowych aktorów i twórców oraz przyjęciu tematyki mającej europejską wartość kulturową. Na tej podstawie można wyróżnić zatem kilka typów koprodukcji. Koprodukcja krajowa – odnosi się do współpracy co najmniej dwóch producentów filmowych z jednego kraju. W Polsce mogą to być producenci współpracujący z Regionalnymi Funduszami Filmowymi, co pozwala na dodatkowe wsparcie finansowe w realizacji filmów mających znaczenie dla regionu. Koprodukcja europejska – obejmuje porozumienie co najmniej dwóch producentów z różnych krajów europejskich. Celem takiej koprodukcji jest nie tylko realizacja projektu, ale także pomnożenie źródeł finansowania dzięki wsparciu narodowych oraz europejskich instytucji. Dodatkowym atutem jest poszerzenie możliwości dystrybucji filmu na inne rynki europejskie poprzez udział międzynarodowych twórców i aktorów lub adaptację tematyki o charakterze uniwersalnym dla regionu. Natomiast koprodukcja międzynarodowa dotyczy współpracy co najmniej dwóch producentów, w której przynajmniej jeden z nich działa poza Europą. Takie koprodukcje mogą mieć większe szanse na zaistnienie na rynkach globalnych i są często formą kooperacji o szerokim zakresie, zarówno finansowym, jak i artystycznym. Dodatkowo, uwzględniając poziom zaangażowania producentów w poszczególne projekty, koprodukcje dzielą się na koprodukcje większościowe, w których główny producent obejmuje znaczną część finansowania oraz sprawuje większą kontrolę nad projektem, i koprodukcje mniejszościowe, definiowane m.in. przez PISF, które zakładają udział strony polskiej na poziomie co najmniej 20% w koprodukcji dwustronnej lub 10% w wielostronnej. Odrębne zasady stosuje się w przypadku konkretnych rodzajów produkcji. Dla filmu fabularnego minimalny wkład kreatywny może obejmować zaangażowanie kluczowych członków ekipy (np. reżysera, operatora obrazu, aktorów pierwszoplanowych). W przypadku filmu dokumentalnego istotny jest związek z polską tematyką, archiwami lub udziałem polskich twórców. Opisane rodzaje koprodukcji podkreślają ich wszechstronność, umożliwiając nie tylko realizację projektów o różnym zasięgu, ale także wnoszenie wartości dodanej w kontekście finansowym, organizacyjnym i artystycznym. Zaprezentowane rozważania podkreślają, iż koprodukcje filmowe w Europie mają na celu nie tylko wspólne wyprodukowanie filmu, ale także zwiększenie możliwości finansowych, artystycznych i dystrybucyjnych w kontekście międzynarodowej konkurencji.I.
PODSTAWY PRAWNE KOPRODUKCJI MIĘDZYNARODOWYCH
1. KONWENCJA RADY EUROPY O KOPRODUKCJI FILMOWEJ (POPRAWIONA), SPORZĄDZONA W ROTTERDAMIE DNIA 30 STYCZNIA 2017 ROKU.¹
Konwencja Rady Europy o koprodukcji filmowej …została opracowana jako narzędzie wspierające zacieśnienie współpracy między państwami członkowskimi Rady Europy w zakresie produkcji filmowej. Celem tej umowy jest stworzenie silniejszych fundamentów dla rozwoju koprodukcji filmowych o charakterze wielostronnym, które wychodzą naprzeciw rosnącym wyzwaniom współczesnej kinematografii, umożliwiając mniejszym krajom aktywniejsze uczestnictwo w produkcjach międzynarodowych. Konwencja, która weszła w życie 30 stycznia 2017 roku, zastąpiła swoją wcześniejszą wersję z 1992 roku², dostosowując przepisy do dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości przemysłu filmowego. Nowa wersja Konwencji uwzględnia nie tylko rozwój technologiczny, ale również zmiany w strukturach ekonomicznych i organizacyjnych branży, czyniąc ją bardziej elastyczną i otwartą na współczesne wyzwania.
1.1. ZAKRES KONWENCJI
Zakres Konwencji obejmuje szeroki wachlarz produkcji filmowych, poczynając od filmów fabularnych, przez animowane, aż po dokumentalne – bez względu na ich długość i format³, odgrywając istotną rolę w kreowaniu różnorodnych produkcji. Konwencja ma na celu promowanie koprodukcji o charakterze wielostronnym, w które zaangażowanych jest co najmniej trzech producentów z państw-sygnatariuszy, co stanowi podstawowy warunek jej stosowania. Z kolei koprodukcje z producentami z krajów, które nie są stronami Konwencji, także są możliwe, jednak z ważnym ograniczeniem – ich wkład finansowy nie może przekroczyć 30% całkowitych kosztów produkcji filmu⁴. Taki zapis wprowadza pewne bariery mające na celu zabezpieczenie równowagi finansowej pomiędzy państwami członkowskimi, jednocześnie umożliwiając bardziej elastyczne angażowanie innych podmiotów w międzynarodowych przedsięwzięciach filmowych.
Istotnym elementem regulującym strukturę koprodukcji na gruncie Europejskiej Konwencji o koprodukcji filmowej są wymogi dotyczące proporcji finansowych poszczególnych producentów w ramach wspólnej produkcji. W przypadku koprodukcji wielostronnych minimalny wkład jednego z producentów wynosi 10%, co zapewnia zachowanie równowagi między poszczególnymi podmiotami i umożliwia mniejszym państwom aktywniejszy udział w realizacji dużych projektów. Z drugiej strony, maksymalny udział producenta w takim przedsięwzięciu wynosi 70%, co zabezpiecza przed dominacją jednej strony w projekcie oraz pozwala na podział ryzyka w sposób proporcjonalny do wkładu finansowego. W ramach koprodukcji dwustronnych zasady te są jeszcze bardziej wyraziste, z minimalnym udziałem na poziomie 20% i maksymalnym – 80%⁵. Takie rozwiązanie wpływa na stworzenie przestrzeni do bardziej intensywnej współpracy i większego zaangażowania, zarówno pod względem artystycznym, jak i finansowym, gwarantując równe uczestnictwo w przedsięwzięciu i zachowując sprawiedliwość rozdziału zysków i obowiązków między partnerami.
Poprawiona wersja Konwencji stanowi więc wyważoną i kompleksową ramę prawną, której celem jest nie tylko uproszczenie procesu realizacji koprodukcji międzynarodowych, ale także promowanie większej spójności i równości w produkcji filmowej na poziomie europejskim, co jest szczególnie ważne w dobie globalizacji i rozwoju nowych rynków w branży filmowej. Dzięki elastycznym i transparentnym zapisom Konwencja stwarza możliwości rozwoju wspólnych projektów między państwami o różnych rozmiarach rynku filmowego, umożliwiając pełniejszy udział mniejszych kinematografii w międzynarodowej produkcji filmowej.
1.2. TABELA KRYTERIÓW OCENY
Aby film mógł zostać uznany za „europejski”, musi uzyskać ustaloną liczbę punktów minimum z puli możliwych punktów, przydzielanych na podstawie poniższych kryteriów przedstawionych w Tabeli kryteriów oceny filmów fabularnych, dokumentalnych i animowanych⁶.
TABELA 1. KRYTERIA OCENY FILMÓW FABULARNYCH
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| KATEGORIA | ELEMENT OCENY | LICZBA PUNKTÓW |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| TWÓRCY | Reżyser | 4 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenarzysta | 3 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozytor | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| ODTWÓRCY | Rola pierwszoplanowa | 3 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Rola drugoplanowa | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Rola trzecioplanowa | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| EKIPA | Szef pionu – zdjęcia | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Szef pionu – dźwięk | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Szef pionu – montaż | 1 pkt |
| | obrazu | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Szef pionu – scenografia | 1 pkt |
| | lub kostiumy | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Studio/obiekt zdjęciowy | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja efektów | 1 pkt |
| | wizualnych (VFX) lub | |
| | efektów komputerowych | |
| | (CGI) | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja | 1 pkt |
| | postprodukcji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| PODSUMOWANIE PUNKTACJI: | Minimalna liczba punktów | Maksymalna liczba |
| | do uznania filmu za | punktów: 21 PKT |
| | europejski: 16 PKT | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
TABELA 2. KRYTERIA OCENY FILMÓW DOKUMENTALNYCH
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| KATEGORIA | ELEMENT OCENY | LICZBA PUNKTÓW |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| TWÓRCY | Reżyser | 4 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenarzysta | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| EKIPA | Kamera | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Montażysta | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Badacz | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozytor | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Dźwięk | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Obiekt zdjęciowy | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja | 2 pkt |
| | postprodukcji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Lokalizacja efektów | 1 pkt |
| | wizualnych (VFX) lub | |
| | zdjęć komputerowych | |
| | (CGI) | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| PODSUMOWANIE | Minimalna liczba punktów | Maksymalna liczba |
| | do uznania filmu za | punktów: 16 PKT |
| PUNKTACJI: | europejski: 8 PKT | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
TABELA 3. KRYTERIA OCENY FILMÓW ANIMOWANYCH
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| KATEGORIA | ELEMENT OCENY | LICZBA PUNKTÓW |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| TWÓRCY | Koncepcja | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenariusz | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| EKIPA | Koncepcja postaci | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozycja muzyczna | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Realizacja | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | _Storyboard_ | 2 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Scenograf | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Tła cyfrowe | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Umieszczanie scen | 2 pkt |
| | (_layout_) (2D) lub | |
| | Umieszczanie scen | |
| | (_layout_) i podgląd | |
| | (_camera blocks_)(3D) | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | 75% wydatków na animacje | 3 pkt |
| | wykonane w państwach | |
| | będących stronami | |
| | Konwencji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | 75% realizacji | 3 pkt |
| | czyszczenia klatek, | |
| | fazowania | |
| | (_inter-betweening_) | |
| | i koloryzacji wykonanych | |
| | w państwach będących | |
| | stronami Konwencji (2D) | |
| | lub 75% koloryzacji, | |
| | oświetlenia, rigowania, | |
| | modelowania | |
| | i teksturowania wykonane | |
| | w państwach będących | |
| | stronami Konwencji | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Kompozycja obrazu lub | 1 pkt |
| | kamera | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Montaż | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| | Dźwięk | 1 pkt |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| PODSUMOWANIE PUNKTACJI: | Minimalna liczba punktów | Maksymalna liczba |
| | do uznania filmu za | punktów: 23 PKT |
| | europejski: 15 PKT | |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
Kryteria punktacji zawarte w Załączniku II umowy o koprodukcji filmowej stanowią narzędzie umożliwiające szczegółową ocenę wkładu poszczególnych krajów w realizację wspólnego przedsięwzięcia filmowego. Ich głównym celem jest ustalenie, czy powstały film może być formalnie uznany za „film europejski”, co jest kluczowe w kontekście spełnienia wymogów dla uzyskania preferencyjnych warunków dystrybucji czy dostępności do funduszy wsparcia unijnych programów. W przypadku filmu fabularnego punktacja opiera się na uwzględnieniu takich elementów jak udział twórców (w tym reżysera i scenarzysty), aktorów oraz ekipy technicznej, co pozwala na obiektywne określenie „europejskiego charakteru” produkcji. Taki system punktacji jest niezbędny do określenia stopnia zaangażowania każdego z partnerów w realizację filmu, co przekłada się na bardziej precyzyjne kwalifikowanie koprodukcji w ramach regionalnych programów wsparcia.
System punktowy wprowadzony w ramach umowy miał również na celu zapewnienie równowagi pomiędzy wkładem artystycznym a finansowym poszczególnych partnerów koprodukcji. Osiągnięcie tej równowagi jest szczególnie istotne, gdyż pozwala na realizację ambitnych projektów filmowych, nawet w przypadku mniejszych wkładów finansowych ze strony jednego z krajów uczestniczących. Dzięki tej zasadzie producenci z mniej zamożnych państw mogą brać czynny udział w prestiżowych koprodukcjach, pod warunkiem silnego wkładu artystycznego – na przykład poprzez zatrudnienie uznanych reżyserów, scenarzystów czy aktorów, którzy wywodzą się z kraju o mniejszym udziale finansowym. Takie podejście tworzy dynamiczną przestrzeń do współpracy i współtworzenia międzynarodowych projektów, w których dominuje nie tylko zaangażowanie kapitałowe, ale i kreatywność.
Korzystne rozwiązanie wprowadza możliwość aktywnego uczestnictwa w koprodukcjach także dla krajów o mniejszych rynkach filmowych, które dzięki temu zyskują szersze możliwości uczestnictwa w międzynarodowych przedsięwzięciach filmowych. Przykładem takich krajów mogą być państwa bałtyckie, bałkańskie, czy inne regiony o ograniczonym rynku dystrybucyjnym, które zyskują w ten sposób szansę na wyeksponowanie swojego potencjału twórczego i artystycznego. System punktowy sprzyja tym krajom, ponieważ umożliwia im pełnienie istotnej roli twórczej w koprodukcjach, nawet gdy ich wkład finansowy jest ograniczony. Takie koprodukcje promują różnorodność kulturową, dostarczając wyjątkowych treści, które reprezentują szeroką mozaikę tradycji, wartości i estetyki, a tym samym zwiększają szanse filmów na uczestnictwo w międzynarodowych festiwalach czy dotarcie do globalnej publiczności. W efekcie wspomniany system punktowy jest narzędziem, które wzmacnia międzynarodową współpracę, oferując mniejszym krajom dostęp do większych szans w świecie filmu.
Nowa punktacja umożliwiła również debiutującym producentom realizację filmów o charakterze międzynarodowym, które cieszą się sukcesem na rynku europejskim.
1.3. WŁASNOŚĆ ORYGINALNYCH MATERIAŁÓW
Zgodnie z postanowieniami umowy koprodukcyjnej każdy z uczestniczących producentów powinien uzyskać współwłasność nad oryginalnym negatywem filmu, obejmującym zarówno obraz, jak i dźwięk. Tego rodzaju zapis ma na celu zagwarantowanie, że wszystkie strony koprodukcji mają równy dostęp do bazowych materiałów, które są fundamentem projektu. Konwencja wymaga również, by umowa jasno określała, który z producentów będzie odpowiedzialny za przechowywanie tych materiałów, a także zasady, które pozwolą pozostałym koproducentom na dostęp do nich w razie potrzeby. Przepisy te mają na celu zapewnienie przejrzystości i porządku w zarządzaniu prawami do oryginalnych materiałów filmowych, co jest kluczowe dla dalszych etapów produkcji oraz dystrybucji filmu⁷.
1.4. OBOWIĄZKI ARTYSTYCZNE I TECHNICZNE
Umowy dotyczące koprodukcji filmowych muszą także uwzględniać proporcjonalność między wkładem artystycznym, technicznym i finansowym poszczególnych producentów. Tego rodzaju regulacje mają na celu zachowanie równowagi w rozdziale odpowiedzialności za produkcję i kreację filmową. Przepisy te wskazują, że proporcje wkładu twórczego w filmie powinny ściśle odzwierciedlać wysokość wkładu finansowego danego producenta, co umożliwia pełne wykorzystanie potencjału artystycznego oraz technicznego wszystkich zaangażowanych stron. Ponadto Konwencja narzuca konieczność realizowania usług technicznych, takich jak postprodukcja, w krajach biorących udział w koprodukcji, co ma na celu wspieranie lokalnych rynków filmowych, jak również promowanie wzajemnej wymiany doświadczeń i kompetencji na poziomie międzynarodowym⁸.
1.5. KOPRODUKCJE FINANSOWE
Konwencja o koprodukcji filmowej, poza tradycyjnymi formami koprodukcji artystycznych i technicznych, przewiduje także możliwość realizowania koprodukcji o charakterze czysto finansowym. Tego rodzaju koprodukcje mają określone limity dotyczące udziału finansowego producentów, który nie może być mniejszy niż 10% i nie może przekroczyć 25% całkowitego budżetu filmu⁹. Pomimo finansowego charakteru takiej koprodukcji, wymagane jest, aby wkład producenta większościowego obejmował nie tylko elementy finansowe, ale także aspekty techniczne i artystyczne produkcji, które pozwalają na uznanie filmu za produkcję narodową. W ten sposób Konwencja pozwala na większą elastyczność finansową, umożliwiając produkcjom dostęp do dodatkowych źródeł finansowania, zachowując jednak równocześnie wysokie standardy jakościowe i artystyczne wymagane przy takich przedsięwzięciach.
------------------------------------------------------------------------
¹ Konwencja Rady Europy o koprodukcji filmowej (poprawiona), sporządzona w Rotterdamie dnia 30 stycznia 2017 r., https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20190001913/O/D20191913.pdf .
² _Ibidem_, rozdz. I, art. 1.
³ _Ibidem_, rozdz. I, art. 2, pkt 1.
⁴ _Ibidem_, rozdz. I, art. 2, pkt 2–4
⁵ _Ibidem_, rozdz. II, art. 5, pkt 2.
⁶ Źródło: tabele własne na podstawie danych z Załącznika II. _Ibidem_.
⁷ _Ibidem_, rozdz. III, art. 8, pkt 1–2.
⁸ _Ibidem_, rozdz. II, art. 7, pkt 1.
⁹ _Ibidem_, rozdz. II, art. 5, pkt 4.
więcej..
