Krótki kurs filozofii. Heidegger - ebook

CYTATY

Wszystkie cytaty z Bycia i czasu pochodzą z: Martin Heidegger, Bycie i czas, przeł. Bogdan Baran, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, zawierającego paginację z oryginalnego wydania (skrót BC). Dzieła zebrane Heideggera, Gesamtausgabe, publikowane przez Vittorio Klostermanna we Frankfurcie nad Menem od 1975 r., pojawiają się oznaczone numerem tomu zapisanym małymi cyframi rzymskimi, po którym następuje numer strony. Odwołuję się do następujących tomów (litera (a) odnosi się do daty wygłoszenia wykładów, zaś (b) do daty ich wydania w ramach Gesamtausgabe):

iv Erläuterungen zu Hölderlins Dichtung (Objaśnienia do poezji Hölderlina): (a) 1936–1968; (b) 1981, ale opublikowane po raz pierwszy w 1944 r. i z dodatkami w 1971 r.

xvii Einführung in die phänomenologische Forschung (Wprowadzenie do badań fenomenologicznych): (a) 1923–1924; (b) 1994.

xx Prolegomena zur Geschichte des Zeitbegriffs (Historia pojęcia czasu: prolegomena): (a) 1925; (b) 1979.

xxi Logik. Die Frage nach der Wahrheit (Logika: pytanie o prawdę): (a) 1925–1926; (b) 1976.

xxii Grundbegriffe der Antiken Philosophie (Podstawowe pojęcia filozofii starożytnej): (a) 1926; (b) 1993.

xxiv Die Grundprobleme der Phänomenologie (Podstawowe problemy fenomenologii): (a) 1927; (b) 1975.

xxvi Metaphysische Anfangsgründe der Logik im Ausgang von Leibniz (Metafizyczne podstawy logiki): (a) 1928; (b) 1978.

xxix–xxx Die Grundbegriffe der Metaphysik. Welt – Endlichkeit – Einsamkeit (Podstawowe pojęcia metafizyki: świat, skończoność, samotność): (a) 1929–30; (b) 1983.

xxxi Vom Wesen der Menschlichen Freiheit. Einleitung in die Philosophie (O istocie ludzkiej wolności: wprowadzenie do filozofii): (a) 1930; (b) 1982.

xxxix Hölderlins Hymnen ‘Germanien’ und ‘Der Rhein’ (Hymny Hölderlina „Germania” i „Ren”, przeł. W. McNeill, J. Ireland ) (a) 1934–1935; (b) 1980.

li Grundbegriffe (Podstawowe pojęcia): (a) 1941; (b) 1981.

lviii Grundprobleme der Phänomenologie (Podstawowe problemy fenomenologii): (a) 1919–1920; (b) 1993.

lx Phänomenologie des Religiösen Lebens (Fenomenologia życia religijnego): (a) 1918–1921; (b) 1995.

lxi Phänomenologische Interpretation zu Aristoteles. Einführung in die Phänomenologische Forschung (Fenomenologiczna interpretacja Arystotelesa: wprowadzenie do badań fenomenologicznych): (a) 1921–1922; (b) 1985

lxiii Ontologie (Hermeneutik der Faktizität) (Ontologia: hermeneutyka faktyczności): (a) 1923; (b) 1988.

lxv Beiträge zur Philosophie (Vom Ereignis) (Przyczynki do filozofii (z wydarzania)): (a) 1936–1938; (b) 1989.

Inne cytowane prace, wszystkie autorstwa Heideggera, jeśli nie zaznaczono inaczej, pojawiają się oznaczone następującymi skrótami (po skrócie następuje numer paginacji wydania oryginalnego, jeśli jest obecna w danym przekładzie, a później numer strony):

Arendt: Hannah Arendt, Martin Heidegger at Eighty, „New York Review of Books” (21 października 1971).

BN: Black Notebooks. Ponderings II–VI, VII–XI, XII–XV, przeł. R. Rojcevicz (Indiana University Press, Bloomington, Indianapolis 2016–2017) (pisane w latach 1931–1938, 1938–1939, 1939–1941).

MK: Edmund Husserl, Medytacje kartezjańskie. Wprowadzenie do fenomenologii, przeł. Andrzej Wajs, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2009 (napisane w 1929 r.).

CT: The Concept of Time, przeł. W. McNeill (Oxford 1992) (wykład wygłoszony w 1924 r.).

OI: O istocie podstawy, w: Znaki drogi, przeł. Seweryn Blandzi i in., Spacja, Warszawa 1999 (pierwsze wydanie w 1929 r.).

HI: Hölderlin i istota poezji, przeł. Krzysztof Michalski, w: Teoria badań literackich za granicą, red. Stefania Skwarczyńska, t. 2, cz. 2, Warszawa 1977 (wykład wygłoszony w Rzymie w 1936 r.).

WM: Wprowadzenie do metafizyki, przeł. Robert Marszałek, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000 (pierwsze wydanie w 1953 r., oparte na wykładach z 1935 r.).

IN: R.G. Collingwood, The Idea of Nature, Oxford University Press, Oxford 1945.

LH: List o humanizmie, w: Budować, mieszkać, myśleć, przeł. Krzysztof Michalski, Czytelnik, Warszawa 1977.

Löwith: Karl Löwith, My Life in Germany Before and After 1933: A Report, przeł. Elizabeth King, Athlone, London, 1994.

MD: Moja droga do fenomenologii, w: Ku rzeczy myślenia, przeł. Krzysztof Michalski i in., Aletheia, Warszawa 1999 (pierwsze wydanie: 1963 rok).

N: Nietzsche, t. 1–2, przeł. Andrzej Gniazdowski i in., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 (pierwsze wydanie: 1961 rok, oparte na wykładach z lat 1936–1937).

NHS: Nature, History, State: 1933–1934, przeł. G. Fried, R. Polt, Bloomsbury, London 2015.

ŹD: Źródło dzieła sztuki, w: Drogi lasu, przeł. Jerzy Gierasimiuk i in., Aletheia, Warszawa 1997.

WDJ: W drodze do języka, przeł. Janusz Mizera, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2000.

ZR: Zasada racji, przeł. Janusz Mizera, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 2001 (wykład wygłoszony w 1956 r., pierwsze wydanie w 1957 r.).

Wolin: The Heidegger Controversy: A Critical Reader, red. R. Wolin, MIT Press, Cambridge, Mass., 1993.

T: The Thing, w: M. Heidegger, Poetry, Language, Thought, przeł. A. Hofstadter, New York 1975), s. 161–184 (wykład z roku 1950, opublikowany po raz pierwszy w roku 1951).

Czasami zmieniałem brzmienie powyższych przekładów.ROZDZIAŁ 1
ŻYCIE HEIDEGGERA

Heidegger był (może z wyjątkiem Wittgensteina) największym filozofem XX wieku. Był również (może z wyjątkiem Hegla) największym z szarlatanów roszczących sobie prawo do miana filozofa, mistrzem pustosłowia udającego głębię. Był niepoprawnym niemieckim wieśniakiem, a także, przez pewien czas, łatwowiernym i zarozumiałym nazistą. Był zjadliwym, choć z oczywistych powodów ostrożnym krytykiem nazizmu, wnikliwym analitykiem wad naszej epoki i sposobów, w jakie możemy im zaradzić.

O Heideggerze wypowiedziano każdą z tych opinii, z większym lub mniejszym stopniem wiarygodności. Kim był człowiek, który budził tak sprzeczne reakcje?

Martin Heidegger urodził się 26 września 1889 r. w ubogiej katolickiej rodzinie zamieszkałej w Meßkirch, małym miasteczku położonym w Badenii, na południowym zachodzie Niemiec (zob. il. 1). Jego ojciec Friedrich był kościelnym w miejscowej świątyni. W 1903 r. Martin rozpoczął naukę w liceum w Konstancji, gdzie utrzymywał się ze stypendium i mieszkał w katolickim pensjonacie. W owym czasie przygotowywano go do kapłaństwa. W 1906 r. przeniósł się do liceum we Fryburgu, gdzie Kościół zapewnił mu wyżywienie i mieszkanie.

Jak sam podawał, właśnie wtedy obudziło się w nim zainteresowanie filozofią, pod wpływem książki Von der mannigfachen Bedeutung des Seienden nach Aristoteles (1862) Franza Brentano, jednego z poprzedników nurtu fenomenologicznego. Później natknął się na pracę Carla Braiga Vom Sein: Abriss der Ontologie (1896) zawierającą fragmenty tekstów Arystotelesa i średniowiecznych filozofów, takich jak Tomasz z Akwinu (MD, 102).

Rycina 1. Meßkirch (Messkirch), rok 1850

Rycina 2. Wejście do głównego gmachu Uniwersytetu we Fryburgu

W 1909 r. ukończył liceum i rozpoczął nowicjat u jezuitów, ale po miesiącu zrezygnował z niego, z powodu problemów z sercem, być może także braku duchowego powołania. Wstąpił na Uniwersytet Albrechta i Ludwika we Fryburgu (zob. il. 2), gdzie studiował teologię i filozofię scholastyczną. W 1911 r. przeszedł kryzys, który sprawił, że zrezygnował z drogi kapłańskiej i zwrócił się ku filozofii, etyce oraz naukom przyrodniczym. W tym właśnie czasie zaczął studiować filozofię współczesną, przede wszystkim Badania logiczne Edmunda Husserla, głównej postaci nurtu fenomenologicznego, którego celem było systematyczne analizowanie naszych świadomych procesów mentalnych, bez zwracania uwagi na ich niementalne przyczyny i skutki.

Heidegger ukończył studia w 1913 r., broniąc rozprawy zatytułowanej Teoria sądu w psychologizmie; krytykował w niej, w duchu Husserla, próby analizowania logicznego pojęcia sądu w kategoriach ludzkiej psychologii. W 1915 r. jego rozprawa habilitacyjna na temat teorii kategorii i znaczenia Dunsa Szkota zapewniła mu prawo do wykładania na fryburskim uniwersytecie.

Karierę akademicką Heideggera przerwała pierwsza wojna światowa. W 1915 r. został powołany do wojska, ale uznano go za niezdolnego do walki i przydzielono do służby pocztowej i meteorologicznej. W 1917 r. poślubił protestantkę Elfride Petri, a niedługo po narodzinach ich syna Jörga, w styczniu 1919 r., ogłosił zerwanie z „systemem katolicyzmu”. Po zwolnieniu z wojska w 1918 r. został nieopłacanym wykładowcą we Fryburgu i asystentem Husserla, który został profesorem na tym uniwersytecie w 1916 r. Heidegger zaczął wówczas zyskiwać sławę jako błyskotliwy i przenikliwy wykładowca. Dzięki wykładom o Arystotelesie, świętym Pawle, świętym Augustynie, fenomenologii

fenomenologii i świecie codziennego doświadczenia oraz człowieku zaczął być uznawany za „ukrytego króla” filozofii (Arendt).

W 1923 r. przeniósł się do Marburga jako profesor nadzwyczajny; zaprzyjaźnił się tam z teologiem Rudolfem Bultmannem i zapoczątkował wieloletni związek z Hannah Arendt (zob. il. 3) (jego przyjaźń i korespondencja z Karlem Jaspersem zaczęła się w 1920 r.). W Marburgu poszerzył tematykę swoich wykładów o Retorykę Arystotelesa, Sofistę Platona, filozofię presokratyczną, czas, prawdę, Tomasza z Akwinu, Kanta i Leibniza. Przez dziesięć lat nic jednak nie opublikował.

Rycina 3. Hannah Arendt, około roku 1930

W końcu, wiosną 1927 r., wydał swoje wielkie dzieło, Bycie i czas, w „Roczniku Filozofii i Badań Fenomenologicznych” redagowanym przez Husserla, a także jako osobną publikację. Jak napisał później, uczynił to, by spełnić wymogi, jakie państwo stawiało kandydatom do profesury zwyczajnej (MD, 109). W następnym roku zastąpił Husserla na katedrze we Fryburgu. Jego wykład inauguracyjny, wygłoszony w 1929 r., zatytułowany był „Czym jest metafizyka?”. Temat ten rozwijał obszerniej kolejnej zimy (choć, co dla niego typowe, znaczna część cyklu wykładów „Podstawowe pojęcia metafizyki” dotyczy na pozór niepowiązanych z tematem zagadnień, takich jak nuda i owady). W tym samym roku zaangażował się w publiczną debatę z Ernstem Cassirerem na temat filozofii Kanta i opublikował pracę Kant a problem metafizyki. Wykładał również na temat idealistów niemieckich Schellinga i Hegla, alegorii jaskini w Państwie Platona oraz presokratyków Anaksymandra i Parmenidesa. W 1930 r. odrzucił ofertę objęcia profesury w Berlinie. Był bardzo przywiązany do prowincjonalnego życia południowych Niemiec, do małych miasteczek i surowych krajobrazów tego regionu – wiele ze swoich prac napisał w górskiej chacie w Todtnaubergu, którą zbudował w 1923 r. Nie lubił dużych miast z ich życiem społecznym i kulturalnym.

Okres Republiki Weimarskiej, lata 1918–1933, odznaczał się intensywnym rozwojem kultury, ale także problemami gospodarczymi i zamętem politycznym. We wrześniu 1930 r. Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP) Adolfa Hitlera stała się drugą co do wielkości partią w Niemczech. Dnia 30 stycznia 1933 r. Hitler został mianowany kanclerzem w ramach prawicowej koalicji. Pożar Reichstagu 27 lutego dał mu pretekst do pospiesznego wprowadzenia dekretów nadających NSDAP pełnię władzy. Dnia 30 czerwca 1934 r. pod pretekstem buntu Ernsta Röhma wymordował swoich rywali z Oddziałów Szturmowych (Sturmabteilung, SA) i innych niewygodnych członków partii, takich jak Gregor Strasser, „lewicowy” nazista przeciwstawiający się bardziej kapitalizmowi niż Żydom czy bolszewizmowi (Josef Goebbels był wcześniej zwolennikiem Strassera, ale w 1926 r. został przez Hitlera nawrócony na program, który mógł zyskać poparcie bankierów i przemysłowców). W końcu 2 sierpnia 1934 r. Hitlera ogłoszono „Führerem” (wodzem) Rzeszy Niemieckiej.

Heidegger była w latach dwudziestych w dużej mierze apolityczny, ale na początku lat trzydziestych zaczął sprzyjać nazistom. Dnia 21 kwietnia 1933 r. władze Uniwersytetu we Fryburgu wybrały go rektorem, a 1 maja wstąpił do NSDAP. Następnie 27 maja wygłosił swoją mowę rektorską „Samoutwierdzenie się niemieckiego uniwersytetu”, która choć niespecjalnie uspokajająca, jest w zauważalny sposób wolna od antysemityzmu (filozof uznaje w niej również pracę i służbę wojskową za obowiązki studenta równie ważne jak zdobywanie wiedzy). W czasie sprawowania urzędu rektora współpracował z nowym reżimem, próbując łagodzić niektóre jego brutalniejsze aspekty. Popierał wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów w plebiscycie z listopada 1933 r. Konflikty z pracownikami uniwersytetu i urzędnikami partyjnymi sprawiły, że w kwietniu 1934 r. zrezygnował ze stanowiska rektora, a choć nie wystąpił z partii, nie brał już ważniejszego udziału w sprawach politycznych. Później twierdził, że rozczarował się nazizmem po puczu Röhma.

Heidegger opublikował w latach trzydziestych niewiele, ale nadal wykładał, zwłaszcza na temat sztuki. W 1935 r. wygłosił we Fryburgu wykład o „Źródle dzieła sztuki”. W 1936 r. pojechał do Rzymu, by zaprezentować pierwszy z wielu wykładów o Hölderlinie, enigmatycznym poecie metafizycznym, który studiował w tym samym, co on kolegium teologicznym w Tybindze, tyle że pod koniec XVIII wieku. W Rzymie spotkał się z Karlem Löwithem, swoim dawnym uczniem pochodzenia żydowskiego, który twierdził, że Heidegger nadal popierał wówczas nazistów (Löwith, 59–61). W tym samym roku rozpoczął cykl wykładów o Nietzschem, kontynuowany do początku lat czterdziestych i opublikowany w 1961 r. Przyjaciele Heideggera utrzymują, że wykłady te zawierały otwartą krytykę nazizmu i stanowiły próbę ocalenia Nietzschego przed użytkiem, jaki z niego czyniono, robiąc z niego zwolennika rasistowskich doktryn i praktyk. Heidegger znajdował się wtedy pod nadzorem Gestapo.

Od 1938 r. coraz częstszym tematem jego myśli była technologia. Temat ten pojawia się w jego wykładzie fryburskim właśnie z tego roku, zatytułowanym „Ugruntowanie nowożytnego obrazu świata przez metafizykę”, a także w seminarium poświęconym pracy Ernsta Jüngera Robotnik (Jünger nie był ani nazistą, ani antysemitą, ale niektóre jego idee, na przykład „totalna mobilizacja”, zostały przez nazistów przejęte). Wykłady Heideggera z tego okresu zawierają częste aluzje do wydarzeń politycznych, a później do wojny. Zawsze odnosi je do „zapomnienia Bycia” i technologii. Celowa próba stworzenia Rzeszy, która miała przetrwać tysiąclecia ukazuje, jego zdaniem, preferencję dla ilości kosztem jakości, obcą prawdziwym twórcom, takim jak starożytni Grecy. Próby takie nie wypływają z woli „dyktatorów” czy „państw autorytarnych”, ale z „metafizycznej istoty nowoczesności”, woli panowania nad przyrodą (li, 17 i n.). Ten werdykt odnoszący się do nazizmu został sformułowany latem 1941 r., gdy władza Hitlera osiągnęła swoje apogeum.

Jesienią 1944 r. Heidegger został (co stanowiło upokorzenie) wcielony do Volkssturmu („Szturm Ludowy”), czegoś w rodzaju brytyjskiej Gwardii Krajowej (Home Guard), by kopać rowy przeciwczołgowe wzdłuż Renu. Na początku 1945 r. pojechał do Meßkirch, chciał bowiem uporządkować i zabezpieczyć swoje rękopisy. W czerwcu, dwa miesiące po ostatecznej klęsce Niemiec, wrócił do Fryburga, by stawić się przed komisją denazyfikacyjną. Kilku oficerów francuskich sił okupacyjnych skontaktowało się z nim, by umożliwić mu spotkanie z Jeanem-Paulem Sartre’a, który od wielu lat go podziwiał. Plan ten nie doszedł do skutku, ale Heidegger korespondował z Sartre’em i zaprzyjaźnił się z Jeanem Beaufretem, najlojalniejszym z francuskich heideggerystów. W 1946 r. zakazano mu wykładania; zakaz ten utrzymywał się do 1949 r. Pozwolono mu jednak zatrzymać bibliotekę i nadano stanowisko profesora emerytowanego uniwersytetu we Fryburgu. Werdykt ten został podtrzymany przez władze uniwersytetu, a także administrację francuską. Oparto go po części na sprawozdaniu jego dawnego przyjaciela Jaspersa.