Krucjaty. Arabska perspektywa - ebook

Podziękowania

Należy wyraźnie podkreślić, że do napisania takiej książki potrzeba całego zespołu ludzi. Fakt, że publikacja w ogóle powstała, jest zasługą trzech osób o niemal geologicznej cierpliwości. Pierwszą z nich jest Timothy Bent, mój wydawca z Oxford University Press USA. W świecie wydawnictw i poza nim trudno byłoby znaleźć bardziej dociekliwego i inteligentnego interlokutora. Drugą jest Matthew Cotton, mój wyrozumiały wydawca z Oxford UK, trzecią zaś Jeffrey Gerecke z G Agency, mój agent. Dziękuję im wszystkim za ich entuzjazm wobec mojego projektu, ich subtelne napominania oraz nieustające wsparcie w chwilach, gdy życie powodowało opóźnienia w pisaniu książki.

Wiele osób z mojego otoczenia na różne sposoby przyczyniło się do powstania pracy. Na moje szczególne podziękowania zasługują Caitlyn Campbell, Brian Catlos, Remie Constable, Sarah Davis-Secord, Malika Dekkiche, Bree Demers, Don-John Dugas, Taef ElAzhari, Nahyan Fancy, Yehoshua Frenkel, Cecilia Gaposchkin, Bill i Connie Gillen, David Giovacchini, Jessica Goldberg, Robert Goulding, Rebecca Guay, Lisa Harteker, Konrad Hirschler, Jeanne Jacques, Jeffrey Kallberg, Anne Lester, John Meloy, Margaret Meserve, Matthew Mitchell, Suleiman Mourad, Stephennie Mulder, Megan Reid, Marina Rustow, Devin Stewart i Richard Zettler. Moi koledzy z Penn, szczególnie Roger Allen, Jamal Elias, Renata Holod, Joseph Lowry i Heather Sharkey, sprawiają, że moja praca jest czystą przyjemnością. Ed Peters, obecnie emerytowany pracownik Penn, wiele nauczył mnie o krucjatach oraz o miejscu tej placówki w amerykańskich studiach nad krucjatami, a także pochlebiał mi, interesując się moim wkładem w tę tematykę. Niall Christie poświęcił swój cenny czas pracy nad muzułmańskim spojrzeniem na krucjaty, ratując mnie przed popełnieniem licznych błędów, a Mark Stein wyraźnie pokazał mi, jak niewiele w istocie wiem o historii Osmanów. Elisabeth Alba stworzyła ręcznie dwie mapy do rozdziału pierwszego pomimo bardzo krótkiego terminu (więcej jej prac można znaleźć na: www.albaillustration.com). Keely Latcham z Oxford USA wprowadzała spokój i ład, pomagając mi w zmaganiach ze skomplikowanymi szczegółami map i ilustracji wykonywanych w ostatniej chwili. W Amerhest, Sunset Farm i jej mieszkańcy pokazali mi wartość prawdziwej pracy. A cała rodzina Cobb, szczególnie moja nieżyjąca już Mama, Patricia, pozwalała mi iść do przodu.

Na koniec chciałbym szczególnie podziękować dwóm osobom, które pomogły mi ukończyć tę książkę oraz wiele innych kwestii. Są to Emily Gillen, która uratowała mi życie, oraz Beatrice Ballou, dzięki której warto żyć.Uwagi dotyczące nazw i imion

Niezależnie od entuzjazmu czytelników, którzy chcą dowiedzieć się więcej o historii islamu, średniowieczne praktyki islamskiego nazewnictwa i nadawania imion mogą zdezorientować nawet najbardziej zdeterminowanych badaczy. Średniowieczni muzułmanie, szczególnie wywodzący się ze szlachetnych rodów, występują pod wieloma imionami i noszą liczne tytuły lub ich kombinacje. Oto jeden z przykładów standardowego średniowiecznego muzułmańskiego imienia, w pełnej okazałości: Madżd ad-Din Muhammad ibn Chalid ibn Abd Allah at-Tamimi.

Można je rozbić na części składowe następująco: Madżd ad-Din to przykład wyrafinowanego formalnego tytułu, zazwyczaj nadawanego państwowym urzędnikom. Tytuły te przeważnie obejmują element „ad-Din” (Religia, czyli islam) lub „ad-Daula” czy też „al-Mulk” (Państwo, Królestwo). W tym przypadku Madżd ad-Din oznacza „Chwała Religii”, ale ponieważ są to zazwyczaj puste tytuły, nie znaczą one, że ich posiadacz był szczególnie wielki lub religijny. Muhammad to imię własne nadane jakiejś osobie, używane przede wszystkim w najbardziej intymnych okolicznościach, ibn oznacza „czyjś syn” (bint w przypadku kobiet oznacza „czyjaś córka”, natomiast Banu, często używane w imionach plemiennych, to „czyiś synowie”), zatem jego ojciec miał na imię Chalid, a jego dziadek Abd Allah. Imię dziadka jest popularnym imieniem arabskim oznaczającym sługę (Abd) Boga (Allah). Często „Allah” był zastępowany jednym z Jego atrybutów, stąd też Abd ar-Rahman („Sługa Miłościwego”). Dla średniowiecznych Arabów, i nie tylko, genealogia była bardzo istotna, i miało to odzwierciedlenie w ich imionach, które mogą sięgać wstecz na wiele pokoleń, spajane serią „ibnów” i „bint”. Wreszcie at-Tamimi to tak zwana nisba, przymiotnik opisujący różne atrybuty, na przykład miejsce urodzenia, zawód, sektę lub plemię (w tym przypadku mężczyzna wywodził się z plemienia Tamim). Współcześni autorzy często usuwają przedrostek przy nisbach, więc at-Tamimi może występować zamiennie z Tamimi. Dodatkowo ludzie mogli być nazywani różnymi przydomkami. Zazwyczaj mężczyźni znani byli z imienia swojego najstarszego męskiego potomka, na przykład „Ojciec Jusufa”, a po arabsku Abu Yusuf („Abu” to „ojciec”, z kolei w imionach kobiecych „Umm” oznacza „matkę”).

Większość z muzułmańskich postaci w tej książce ma imiona arabskie lub tureckie o różnym stopniu złożoności. Ponieważ lektura ta jest przeznaczona dla czytelników nieposiadających głębszej wiedzy o historii arabskiej lub islamskiej, wszędzie gdzie mogłem, starałem się upraszczać i ujednolicać te imiona. Jednak, jak czytelnik będzie w stanie dostrzec, przy odrobinie cierpliwości można odczytać z nich cenne informacje o korzeniach i rodowodzie danej osoby. Z podobnych powodów nie używałem licznych kropek i kresek oraz innych uczonych konwencji stosowanych w kręgach akademickich do opisu arabskiego alfabetu za pomocą znaków łacińskich. Wyjątkiem są znaki ‘ i ʾ, które oznaczają dwie arabskie litery (odpowiednio ‘ayn i hamza), które nie mają bliskiego odpowiednika w angielskim. Wreszcie, jeśli istnieje powszechnie przyjęta angielska wersja imienia lub nazwy, została ona użyta. Dlatego też stosuję nazwę Mekka zamiast akademickiej formy Makka, oraz Saladyn, nie zaś Salah ad-Din.Najważniejsze historyczne postaci i dynastie

Abbasydzi: Sunnicka dynastia kalifów z Bagdadu, 750–1258. W okresie opisanym w tej książce władza tych kalifów była w dużej mierze symboliczna.

Abd al-Mumin: Pierwszy kalif Imperium Almohadów w Al-Andalus i Maghrebie, 1147–1163.

Al-Adil: Także Safadin itp. Ajjubidzki sułtan (1200–1218). Zmarł podczas kampanii przeciw Frankom w trakcie ich ataku na Damiettę.

Al-Afdal: Tytuł używany przez kilka postaci z tej książki, przede wszystkim przez fatymidzkiego wezyra (1094–1121), który prowadził egipskie kampanie przeciw Frankom podczas pierwszej krucjaty i po niej, oraz przez syna Saladyna, który był generałem swego ojca i rządził jako ajjubidzki emir Damaszku w latach 1193–1196.

Ajjubidzi: Dynstia założona przez Saladyna. Ajjubidzi mieli główną siedzibę w Egipcie, ale rządzili większością Bliskiego Wschodu, w tym Syrią, północną Mezopotamią, zachodnią Arabią i Jemenem, w różnych okresach między założeniem dynastii w 1171 roku i jej faktycznym końcem w roku 1250, do którego doprowadzili mamelucy.

Alfons Henriques: Portugalski król Alfons I, rządzący w latach 1139–1185. Aktywnie walczył z muzułmanami w zachodniej Al-Andalus.

Aleksy Komnen: Cesarz Bizancjum, rządzący w latach 1081–1118. Jego apel do władców Zachodu o pomoc wojskową przeciw Turkom zagrażającym jego wschodniej granicy przyczynił się do zorganizowania pierwszej krucjaty.

Alfons I z Aragonii: Król Aragonii i Nawarry, rządzący w latach 1104–1134. Nosił przydomek El Batallador („Waleczny”) ze względu na liczne kampanie przeciw muzułmanom z Al-Andalus, w tym zdobycie Saragossy w 1118 roku.

Alfons VI: Król Leónu i Kastylii, rządzący w latach 1077–1109. Nosił przydomek El Bravo („Mężny”). Zdobywca muzułmańskiego Toledo w 1085 roku oraz innych miejscowości.

Almohadzi: Druga z dwóch wielkich dynastii berberyjskich z Maghrebu i Al-Andalus panująca po Almorawidach, którzy zostali przez nią pokonani i przegnani. Rządząca głównie z Marrakeszu, od roku 1130 do 1269 (już ze znacznie osłabioną władzą).

Almorawidzi: Pierwsza z dwóch wielkich dynastii berberyjskich z Maghrebu i Al-Andalus, poprzedzająca Almohadów, którzy ją zastąpili. Rządząca ze stolicy w Marrakeszu od około 1040 do 1147 roku.

Alp Arslan: Sułtan tureckiego sułtanatu Wielkich Seldżuków, rządzący w latach 1063–1072. Pierwszy turecki sułtan, który wkroczył do Syrii i ogłosił ją ziemią seldżucką, a następnie pomaszerował na północ i pokonał Bizancjum pod Manzikertem w 1071 roku.

Amalryk I: Znany także jako „Amaury”. Król Jerozolimy w latach 1163–1174. Panował nad frankijskim Królestwem Jerozolimskim w okresie jego największego rozkwitu.

Artukidzi: Także „Ortokidzi” itp. Turkmeńska dynastia złożona z wielu odłamów rządzących w północnej Mezopotamii, północnej Syrii i wschodniej Anatolii w XI i XII wieku.

Al-Aszraf Chalil: Mamelucki sułtan rządzący w latach 1290–1293. Zastąpił swego ojca, sułtana Kalawuna, i dokonał podboju frankijskiej Akki oraz usunął ostatnich Franków z Bliskiego Wschodu.

Atsiz: Atsiz ibn Uwak, chorezmijski najemnik w służbie Seldżuków i Fatymidów. Realizując fatymidzkie cele w Palestynie, w latach 70. XI wieku zdobył kontrolę nad większością południowej Syrii. Następnie został pokonany i zabity przez seldżuckiego generała Tutusza.

Bajazyd: Znany także jako Bajazyd I Jildirim, „Błyskawica”. Sułtan Imperium Osmańskiego we wczesnych latach jego istnienia, 1389–1402. Bajazyd zajmował się ciągłym poszerzaniem osmańskiej kontroli na Bałkanach i we wschodniej Europie.

Bajbars: Znany także jako Al-Malik az-Zahir, „Zwycięski Król”. Sułtan mamelucki, który rozpoczął swoją karierę jako dowódca w służbie ajjubidzkiego sułtana as-Saliha Ajjuba. Podczas swojego panowania (1260–1277) Bajbars podbił większość frankijskiego terytorium pozostałego na Bliskim Wschodzie po podbojach Saladyna.

Bizancjum: Chrześcijańskie państwo greckojęzyczne będące kontynuacją Cesarstwa Rzymskiego, czasami nazywane Cesarstwem Wschodniorzymskim. Jego stolica znajdowała się w Konstantynopolu, założonym w roku 330 przez Konstantyna Wielkiego. Miasto zostało zajęte przez Turków osmańskich w 1453 roku.

Al-Bakri: Geograf z Al-Andalus (ok. 1014–1094), znany ze swojego opisu Rzymu oraz z przekazania wcześniejszego dziennika europejskich podróżny Ibrahima ibn Jakuba.

Baldwin: Także Baudouin. Imię powszechne wśród frankijskich władców na Bliskim Wschodzie. Pierwotnie Baldwin z Boulogne, założyciel frankijskiego Hrabstwa Edessy i późniejszy pierwszy król Jerozolimy (rządzący w latach 1100–1118) jako następca swojego brata Gotfryda, który odmówił przyjęcia tytułu królewskiego. Jego sukcesorem był Baldwin II z Jerozolimy, zwany także Baldwinem z Le Bourg, który zastąpił go jako hrabia Edessy (1100–1118), a następnie król Jerozolimy (1118–1131). Baldwin IV z Jerozolimy, znany także jako Baldwin Trędowaty (panujący w latach 1174–1185), był jednym z pierwszych frankijskich wrogów Saladyna.

Barkijaruk: Sułtan Wielkich Seldżuków w latach 1094–1105. Objął władzę po ostrym konflikcie sukcesyjnym po śmierci swojego ojca Malikszaha.

Boabdil: Znany także jako Muhammad XII z Grenady. Ostatni władca muzułmańskiej Grenady (1487–1492), siedziby dynastii Nasrydów w Al-Andalus. Był także ostatnim muzułmańskim władcą niezależnie rządzącym na dawnych terytoriach Al-Andalus.

Boemund: Popularne imię frankijskich władców na Bliskim Wschodzie. Pierwszym z nich był Boemund I z Antiochii, znany także jako Boemund z Tarentu. Syn normańskiego wodza Roberta Guiscarda. Został księciem Antiochii (1098–1111), do której zdobycia przyczynił się jako ważny przywódca pierwszej frankijskiej inwazji na Bliskim Wschodzie. Boemund VI z Antiochii-Trypolisu rządził obydwoma frankijskimi państwami w latach 1252–1268. Otwarcie stanął po stronie Mongołów podczas ich starcia z mamelukami w 1260 roku. Rządził Antiochią, gdy mamelucy zdobyli ją w roku 1268. Rządził Trypolisem do swojej śmierci w 1275 roku.

Cyd (El Cid): Rodrigo Díaz de Vivar, kastylijski szlachcic i najemnik, który zbił fortunę, walcząc z chrześcijańskimi i muzułmańskimi książętami na Półwyspie Iberyjskim. Rządził Walencją jako książę od 1094 roku do swojej śmierci w 1099 roku.

Daniszmendydzi: Turkmeńska dynastia rządząca w północno-środkowej i wschodniej Anatolii w XI i XII wieku. Byli rywalami, a czasami sprzymierzeńcami Seldżuków z Rumu.

Dukak: Znany także jako Szams al-Muluk. Seldżucki książę Damaszku, 1095–1104. Syn potężnego seldżuckiego generała Tutusza.

Fachr al-Mulk: Sędzia (kadi) i niezależny władca Trypolisu do momentu jego zajęcia przez Franków w 1109 roku. Podczas oblężenia miasta przeniósł się najpierw do pobliskiej Dżabali, następnie do Damaszku, a w końcu do Bagdadu, gdzie poprosił abbasydzkiego kalifa o pomoc w wygnaniu Franków.

Fatymidzi: Izmailicka dynastia szyicka. Początkowo rządząca w Maghrebie w mieście Mahdija. Fatymidzi przenieśli centrum swojego kalifatu do Kairu, który założyli wkrótce po podbiciu przez siebie Egiptu (969–1172). Szybko rozszerzyli wpływy na południową Syrię, Palestynę oraz Jemen i stanowili nominalnych zwierzchników Jerozolimy, gdy pod jej murami w 1099 roku stanęli Frankowie.

Filip August: Także Filip II, Król Francji, 1180–1223. Wraz z Ryszardem Lwie Serce poprowadził inwazję na Bliski Wschód po tym, jak Saladyn odzyskał Jerozolimę.

Fryderyk II: Cesarz Świętego Cesarstwa Rzymskiego z dynastii Hohenstaufów, 1220–1250. Fryderyk był także królem Sycylii w latach 1198–1250. Brutalnie stłumił tam muzułmańskie powstanie pomimo podtrzymywania przed Ajjubidami na Bliskim Wschodzie wizerunku islamofila i niechętnego krzyżowca.

Gwidon z Lusignan: Król Jerozolimy dzięki małżeństwu z Sybillą Jerozolimską, 1186–1192. Rządził Jerozolimą podczas wielkich bliskowschodnich podbojów Saladyna, został pojmany podczas bitwy pod Hittinem, a następnie wykupiony. W latach 1192–1194 był królem Cypru i zapoczątkował tam rządy dynastii Lusignanów.

Harun ibn Jahja: Arab, być może chrześcijanin, więzień Bizancjum w IX wieku. Jest autorem opisów szeregu miast chrześcijaństwa, w tym Konstantynopola i Rzymu.

Hulagu: Mongolski książę i wódz podczas wielkich mongolskich podbojów Iranu, Iraku, Anatolii i części Syrii, 1256–1265. Utworzył fundamenty dla mongolskiego ilchanatu na Bliskim Wschodzie.

Ibn Abbad: Przywódca muzułmańskiej rewolty przeciw normańskiej władzy na Sycylii we wczesnych dekadach XIII wieku. Proklamowany emirem Sycylii. Prawdopodobnie ostatni muzułmański przywódca na wyspie.

Ibn Asakir: Syryjski teolog, jurysta i historyk (1105–1175), którego pracom patronował Nur ad-Din z Damaszku. Wśród nich najsłynniejsza była rozbudowana Historia Damaszku.

Ibn al-Asir: Arabski kronikarz z północnej Mezopotamii (1160–1232). Jego kronika, Doskonała praca historyczna, jest uważana za wzorcową kronikę historii islamskiej.

Ibn Dżubajr: Andaluzyjski pielgrzym, który podczas swoich podróży odwiedził Sycylię i Syrię, w tym ziemie Franków (między 1183 i 1185).

Ibn at-Tumna: Niezależny wódz z Sycylii. Chcąc uzyskać pomoc w walce z rywalami z wyspy, sprzymierzył się z normańskimi najemnikami dowodzonymi przez Roberta Guiscarda, który ostatecznie podbił całą Sycylię.

Ibrahim ibn Jakub: Andaluzyjski podróżnik z X wieku o żydowskich korzeniach. Wyciągi z jego opisów zachodniej i środkowej Europy zachowały się w znacznie późniejszej pracy geografa Al-Bakriego.

Ilchanat: Mongolski „podchanat” obejmujący część Bliskiego Wschodu znajdującą się pod władzą Mongołów (1256–1335), rządzony przez linię ilchanów lojalnych wobec wielkich chanów chińskich.

Al-Idrisi: Maghrebski geograf i uczony, 1099–1161. Służył na dworze Rogera II, normańskiego króla Sycylii, i stworzył dla niego szczegółowy traktat geograficzny znany powszechnie jako Księga Rogera.

Ilghazi: Znany także jak Nadżm ad-Din. Turkmeński władca z dynastii Artukidów, zaangażowany w najwcześniejsze kampanie muzułmańskie przeciw Frankom. Wraz ze swoim wojskiem odniósł spektakularne zwycięstwo w Bitwie na Krwawym Polu w 1119 roku.

Jaghi Sijan: Seldżucki namiestnik Antiochii, 1090–1098. Ulubieniec Tutusza, dowodził obroną Antiochii, gdy zdobyli ją Frankowie podczas pierwszej inwazji na Bliski Wschód.

Jan Hunyady: Czołowy węgierski magnat i krzyżowiec. Jeden z przywódców krucjaty pod Warną w 1444 roku, która zakończyła się zwycięstwem osmańskim. Zmarł w 1456 roku.

Joscelin: Popularne imię frankijskich władców na Bliskim Wschodzie. Pierwszym był Joscelin I z Edessy, znany także jako Joscelin z Courtenay. Hrabia Edessy podczas jej największego rozkwitu, 1119–1131. Joscelin II, hrabia Edessy, 1131–1159, rządził frankijskim Księstwem Edessy, gdy zostało ono zajęte przez Zankiego. Zmarł w niewoli w 1159 roku.

Jusuf I: Także Abu Jakub. Almohadzki kalif w Maghrebie i Al-Andalus, 1163–1184.

Kalawun: Także Kalavun. Sułtan mamelucki, 1279–1290.

Al-Kamil: Sułtan ajjubidzki, 1218–1238. Został sułtanem, gdy Frankowie okupowali Damiettę, i później podpisał traktat z Fryderykiem II, przekazując mu kontrolę nad Jerozolimą.

Kilidż Arslan: Imię wielu sułtanów Seldżuków z Rumu. Szczególnie ważny był Kilidż Arslan I (1092–1107), który przyjął na siebie impet pierwszych frankijskich inwazji w Anatolii. Także Kilidż Arslan II (1145–1192), który nie zdołał zatrzymać frankijskiej inwazji prowadzonej przez cesarza Fryderyka Barbarossę.

Kirboga: Znany także jako Kurbugha. Seldżucki atabeg Mosulu, wysłany na odsiecz Antiochii obleganej przez Franków podczas ich pierwszej inwazji na Bliski Wschód.

Konrad III niemiecki: Król Niemiec, 1138–1152, pierwszy król niemiecki z dynastii Hohenstaufów. Wraz z Ludwikiem VII z Francji był najważniejszym przywódcą tak zwanej drugiej krucjaty.

Konstantyn XI: Ostatni cesarz Bizancjum, wywodzący się z dynastii Paleologów. Objął tron w 1449 roku i rządził Konstantynopolem do czasu jego zajęcia przez Turków osmańskich w 1453 roku. Zginął podczas finalnego oblężenia miasta.

Królowie taifa: Także „królowie stronnictw”. Nazwa wielu władców, którzy uzyskali niezależną władzę w małych królestwach Al-Andalus po upadku centralnej władzy Umajjadów w 1031 roku.

Ludwik IX: Także Ludwik Święty. Król Francji, 1226–1270. Poprowadził inwazję na ajjubidzki Egipt w 1249 roku i na Tunis w 1267 roku, podczas której zachorował i zmarł.

Malikszah: Sułtan Wielkich Seldżuków, 1072–1092. Doprowadził do końca podporządkowanie Seldżukom Syrii i wyznaczył na jej namiestnika swojego brata Tutusza.

Mamelucy: Dynastia dowódców wojskowych wywodzących się z niewolników, która rządziła Syrią i Egiptem w latach 1250–1517. Najaktywniejsi sułtani, przede wszystkim Bajbars, mieli na koncie spektakularne zwycięstwa nad Mongołami i Frankami oraz prowadzili kampanie, które usunęły ich niedobitki z Bliskiego Wschodu.

Maudud: Seldżucki atabeg Mosulu w latach 1109–1113. Prowadził wiele (ostatecznie nieudanych) kampanii przeciw Frankom na Bliskim Wschodzie, częściowo we współpracy z Tughtakinem z Damaszku.

Mehmed II: Znany także jako Fatih Sultan Mehmet, „Mehmed Zwycięzca” itp. Sułtan osmański, 1451–1481 (jego wcześniejsze rządy zostały przerwane przez powrót na tron jego ojca, Murada II). Zdobywca Konstantynopola z 1453 roku.

Al-Mu’azzam: Ajjubidzki władca Damaszku, 1218–1227.

Muhji ad-Din: Także Ibn az-Zaki. Słynny kaznodzieja i uczony teolog, którego Saladyn wybrał do wygłoszenia pierwszego piątkowego kazania w Jerozolimie po odzyskaniu jej przez muzułmanów.

Al-Muktadir: Król taifatu Saragossy w Al-Andalus, 1049–1082.

Murad: Imię dwóch osmańskich sułtanów: Murada I (1362–1389), który rozszerzył osmańską kontrolę nad Bałkanami i zginął w bitwie na Kosowym Polu, oraz Murada II, który rządził dwukrotnie, w latach 1421–1444 i 1446–1451. Był zaangażowany w długotrwałą osmańską inwazję na Bałkany i Europę wschodnią, w tym w bitwę pod Warną.

Nasir Khusraw: Znany także jako Nasir Chosrow. Perski poeta, filozof i podróżnik, 1004–1088. Opisywał kraje muzułmańskie w latach 1046–1052.

Nasrydzi: Ostatnia muzułmańska dynastia z Al-Andalus, rządząca ze stolicy w Grenadzie (1232–1492).

Nizam al-Mulk: Potężny wezyr wczesnych sułtanów Wielkich Seldżuków, 1063–1092.

Nizar: Fatymidzki książę i imam nizaryckich izmailitów, 1042–1097.

Nur ad-Din: Syn i następca atabega Zankiego na Bliskim Wschodzie, 1146–1174. Zjednoczył Aleppo i Damaszek oraz usunął kalifat Fatymidów.

Orhan: Syn Osmana Ghaziego, sułtan osmański, 1326–1362.

Osman Ghazi: Założyciel Imperium Osmańskiego, 1299–1326.

Osmanowie: Dynastia założona przez Osmana Ghaziego, która ostatecznie zdobyła Konstantynopol i zmieniając jego nazwę na Stambuł, uczyniła z niego swoją stolicę. Rządziła jednym z największych muzułmańskich imperiów w historii, które przetrwało od 1299 do 1922 roku.

Rajmund: Imię wielu frankijskich władców Bliskiego Wschodu. Najsłynniejsi to Rajmund z St. Gilles, także Rajmund IV z Tuluzy, ok. 1042–1095, prowansalski przywódca podczas pierwszych frankijskich inwazji na Bliskim Wschodzie. Zmarł, oblegając Trypolis, który dodano do jego rodowych włości. Jego potomek Rajmund III, hrabia Trypolisu, 1142–1187, był regentem Baldwina IV z Jerozolimy.

Ramiro I z Aragonii: Pierwszy król Aragonii w Hiszpanii, 1035–1063.

Renald z Châtillon: Także Renaud. Książę Antiochii, 1153–1160, pan Transjordanii, 1177–1187. Nieprzejednany wróg Saladyna.

Ridwan: Syn seldżuckiego generała Tutusza, seldżucki władca Aleppo, 1095–1113.

Robert Guiscard: Normański książę Apulii i Kalabrii, 1057–1085. Stał za normańskim podbojem Sycylii.

Roger z Salerno: Regent Antiochii, 1112–1119. Pokonany i zabity na Krwawym Polu.

Roussel z Bailleul: Także Urselius. Normański najemnik i poszukiwacz przygód, który na przemian walczył z Bizancjum i służył mu, operując ze swoich baz w Anatolii. Zginął w 1077 roku.

Ryszard Lwie Serce: Król Anglii, 1189–1199, wraz z Filipem Augustem poprowadził inwazję na Bliski Wschód po zdobyciu Jerozolimy przez Saladyna.

Said al-Andalusi: Wczesny andaluzyjski jurysta, historyk i uczony, 1029–1070. Autor między innymi Księgi kategorii narodów.

Saladyn: Także Salah ad-Din. Założyciel dynastii Ajjubidów, którą kierował jako sułtan w latach 1174–1193. Słynny muzułmański wódz i wojownik, który walcząc z Frankami, odebrał im Jerozolimę.

As-Salih Ajjub: Także Nadżm ad-Din. Ajjubidzki sułtan, 1240–1249, wspierany w sporze ze swoim krewnym as-Salihem Ismailem przez chorezmijskich najemników.

As-Salih Ismail: Ajjubidzki władca Damaszku, 1237–1245.

Seldżucy: Ród tureckich sułtanów, którzy rządzili większością Bliskiego Wschodu, podzieliwszy się na dwa odłamy: Wielkich Seldżuków, panujących w Iranie, w latach 1016–1157, i Seldżuków z Rumu, którzy rządzili Anatolią ze swojej stolicy w Konyi, 1060–1307.

Sibt ibn al-Dżauzi: Płomienny kaznodzieja, jurysta i historyk. Zmarł w Damaszku w 1256 roku.

As-Sulami: Syryjski jurysta i filolog, pierwszy muzułmanin, który wygłaszał kazania przeciw frankijskim inwazjom. Zmarł około roku 1106.

Timur: Także Tamerlan. Turecko-mongolski wódz, 1370–1405. W latach 1399–1402 zaangażowany w kampanie przeciw muzułmańskim władcom na Bliskim Wschodzie.

Tughtakin: Także Toghtekin. Potężny atabeg Damaszku, 1104–1128. Założyciel dynastii Burydów.

At-Turtuszi: Także Tartuszi. Andaluzyjski jurysta, filozof i polityk, który żył i pracował w fatymidzkim Egipcie, 1059–1127.

Tutusz: Także Tadż ad-Daula. Potężny seldżucki generał i namiestnik Syrii, 1079–1095.

Umajjadzi: Dynastia kalifów rządząca Syrią we wczesnym okresie istnienia islamu, 661–750. Następnie jej odłam rządził kalifatem Al-Andalus, z Kordoby, 929–1031.

Usama ibn Munkiz: Muzułmański wojownik, poeta i dyplomata z syryjskiego Szajzaru, 1095–1188. Służył wielu muzułmańskim władcom z Bliskiego Wschodu i napisał autobiograficzny zbiór przemyśleń Księga kontemplacji.

Wilhelm II: Normański król Sycylii w latach 1166–1189.

Władysław Warneńczyk: Także Władysław III. Król Polski i Węgier, 1440–1444. Zabity przez Turków osmańskich podczas bitwy pod Warną.

Zanki: Także Imad ad-Din. Turkmeński wódz w służbie Seldżuków. Atabeg Mosulu i Aleppo (1127–1146), ojciec Nur ad-Dina. Odebrał Frankom Edessę.

Zirydzi: Dynastia berberyjska rządząca Tunezją w latach 973–1148, okazjonalnie angażująca się w sprawy sycylijskie.1

Dom islamu

Harun ibn Jahja mógł zostać zapomniany, znalazłszy się w złym miejscu o złym czasie. Mógł nie pozostawić najmniejszego śladu w historycznym przekazie, gdyby pewnego razu, pod koniec IX wieku, nie został wzięty do niewoli przez grecką flotę u wybrzeża Palestyny. Zdaje się, że Harun był muzułmaninem, aczkolwiek niektóre argumenty przemawiają za tym, że mógł być chrześcijaninem obrządku wschodniego. Jego zamiłowanie do liczb wskazuje, że miał zmysł handlowy. Być może był uczonym, może szpiegiem albo po prostu urzędnikiem. Wiemy jedynie, że po tym, jak został schwytany przez bizantyńskich Greków, przetrwał i pozostawił po sobie świadectwo. Sporządził również pierwszy pochodzący z pierwszej ręki opis Europy w języku arabskim1.

W przeciwieństwie do większości jeńców, po wydostaniu się na wolność Harun nie powrócił od razu do ojczyzny, określanej przez niektórych muzułmanów jako dar al-islam, czyli „dom islamu”. Bizantyńczycy, którzy schwytali Haruna, zabrali go wraz z innymi więźniami do Konstantynopola (dzisiejszy Stambuł), stolicy Cesarstwa Bizantyńskiego, greckochrześcijańskiego sąsiada i odwiecznego wroga dar al-islam. Odzyskawszy wolność, Harun poczynił wnikliwe, aczkolwiek niekiedy naiwne spostrzeżenia na temat wrogiego miasta, jego ogromu, bogactw i niezwykłych pomników, majestatu cesarskiego pałacu i uroczystości oraz zwyczajów religijnych. Następnie rozpoczął swego rodzaju odwrotny Wielki Objazd, udając się z Konstantynopola na zachód przez Bałkany do Salonik, po drodze mijając „miejscowość zwaną Wenecją”, i wreszcie do Rzymu, który opisał, łącząc fakty z legendą, tak samo zresztą jak uczynił w przypadku Konstantynopola. Harun wspominał na przykład, że kościół św. Piotra był ogromny i zawierał grobowce apostołów Piotra i Pawła. Następnie dodaje, że budowla ma wysoką wieżę zakończoną ołowianą kopułą, na której siedzi ptak z brązu. Podczas zbiorów oliwek na tę statuę wieje wiatr, a wywoływany przez niego dźwięk przyzywa wszystkie ptaki z okolicy. Te zlatują się do miasta, a każdy z nich trzyma oliwkę, dzięki czemu zapewniają kościołowi zapas oliwy potrzebny aż do następnego roku. Prawdopodobnie Harun nie zapuścił się dalej niż do Rzymu, chociaż opowiadał, że za Rzymem i Alpami, na zachodzie rozciągają się ziemie ludu chrześcijańskiego zwanego Frankami, a za nimi leży Brytania, którą opisał (bez wątpienia nie znając osiągnięć Irlandczyków) jako „najdalsze terytorium Rzymian, poza którym nie istnieje już żadna cywilizacja”.

Przekaz Haruna na temat bliźniaczych stolic chrześcijaństwa – Konstantynopola i Rzymu – przykuł uwagę kolejnych pokoleń arabskich geografów. Oryginał przepadł, a znamy go jedynie dzięki późniejszym cytatom. Ostatecznie muzułmanie mieli zetknąć się z Bizancjum jako z sąsiadem oraz rywalem. Natomiast Rzym i ziemie Zachodu nadal stanowiły zagadkę. Około 1070 roku, zaledwie pokolenie przed pierwszą krucjatą, opis Haruna był obszernie cytowany przez geografa, który pochodził z regionu obejmującego dzisiejszą Hiszpanię i Portugalię, terytorium znanego muzułmanom jako Al-Andalus. Andaluzyjczyk Al-Bakri dwa wieki po wizycie Haruna mógł nadal posługiwać się jego starym świadectwem jako źródłem wiedzy o Rzymie i tamtejszych mieszkańcach, co sugeruje, że informacje dotyczące ziem i ludów, które dały początek krucjatom, stawały się skostniałe. Jest w tym trochę prawdy. Wiedza muzułmanów o Europie, a także o innych częściach świata stanowiła w istocie mieszaninę prawdy i fikcji, jednakże w miarę upływu XI wieku stawała się coraz dokładniejsza2.

Al-Bakri zdołał uzupełnić stare świadectwo Haruna bardziej aktualnymi i sprawdzonymi danymi, aczkolwiek nie wiemy, skąd zaczerpnął te informacje. „Miasto Rzym”, jak twierdził Al-Bakri, opierając się na długim ekscerpcie z Haruna (być może w ramach uaktualnienia danych), „znajduje się na równinie otoczonej nieco oddalonymi wzgórzami Liczy czterdzieści mil w obwodzie i dwanaście w średnicy; przez miasto płynie rzeka Tyber ”. Dostarczywszy większej porcji suchych topograficznych szczegółów, przechodzi do opisu miasta i jego zabytków:

Ich sprawami w Rzymie rządzi papież . Obowiązkiem każdego chrześcijańskiego króla podczas spotkania z papieżem jest położenie się przed nim krzyżem. Całuje on nogi papieża i nie podnosi głowy, dopóki papież nie pozwoli mu wstać.

Starożytny Rzym zwykle nazwano Roma Vecchia , to znaczy „Stary”. Na jego obrzeżach płynęła rzeka, tak więc biskup Johannes zbudował kolejne miasto po drugiej stronie doliny rzecznej i w ten sposób rzeka zaczęła płynąć przez jego środek W Rzymie znajduje się kościół św. Piotra , w którym umieszczono wizerunek Karola Wielkiego ze złotą brodą i w uroczystym stroju, stojącego pośród tłumu o surowych twarzach, wyniesiony na drewnianym podwyższeniu jak na krucyfiksie Wszystkie ściany tego kościoła wykonane są z żółtej rzymskiej miedzi, jego kolumny zaś i filary pochodzą z Jerozolimy. Budowla jest niezwykle okazała i piękna Wewnątrz kościoła znajduje się kaplica poświęcona apostołom Piotrowi i Pawłowi.

Niektóre szczegóły budzą wątpliwości, jednak możemy uznać to świadectwo za całkiem dokładny i przejrzysty opis Rzymu oraz kościoła św. Piotra. Najprawdopodobniej Al-Bakri uzyskał go od naocznego świadka, być może od mnicha lub pielgrzyma odwiedzającego jego rodzimą Hiszpanię. Zniekształcony, aczkolwiek zrozumiały jest też przedstawiony przez Al-Bakriego antropologiczny opis łacińskiego chrześcijaństwa, które praktykowano w Rzymie. Jeśli weźmiemy pod uwagę, że jego punkt odniesienia stanowił islam ze swoimi religijnymi prawami i rytuałami, nie możemy spodziewać się zbyt obiektywnego spojrzenia.

Chrześcijanie tylko dlatego zaczęli święcić niedzielę, że – jak twierdzili – Mesjasz wstał z grobu i wstąpił do niebios w niedzielną noc po tym, jak spotkał się z apostołami. Nie uznają oni praktyki mycia zmarłych lub dokonywania ablucji przed modlitwą Nie przyjmują Eucharystii, dopóki nie wypowiedzą słów: „To jest twoje (to znaczy Mesjasza) ciało i krew, nie wino i nie chleb ”. Każdy z nich bierze sobie tylko jedną żonę i nie bierze nawet jednej konkubiny. Jeśli ona dopuszcza się cudzołóstwa, może ją odsprzedać, a jeśli on dopuszcza się cudzołóstwa, ona może odsprzedać jego – nie mają żadnego stosownego rozwodu. Kobiety dziedziczą dwa udziały, mężczyźni zaś jeden .

Dla nich post jest bez znaczenia i nie mają potrzeby intensywnie go praktykować. Uważają, że jego korzenie wywodzą się od postu, którego podjął się Mesjasz, aby odpędzić od siebie Szatana. Jednak, jak twierdzą, jego post trwał pełnych czterdzieści dni i nocy, a mimo to sami nigdy nie pościli jednego całego dnia lub nocy Nawet jeśli ktoś unikałby modlitwy i religijnej wspólnoty przez całe swe życie, nikt nie mówiłby o nim źle ani by go nie obwiniał.

Księga chrześcijan obejmująca kompletny spis ich praw zawiera nie więcej niż 557 podpunktów. Mimo że jest ich niewiele, niektóre nie mają sensu i są kompletnie niejasne, nie zaistniały nigdy w przeszłości ani później. Ich wytyczne co do idealnego zachowania nie wywodzą się z objawienia ani od proroka, ale raczej wszystkie pochodzą od ich królów.

Treść dostępna w pełnej wersji.

1 Podróż Haruna została zrelacjonowana w geografii Ibn Rustaha: Abu ʿAli Ahmad ibn ʿUmar ibn Rustah, Kitab al-aʿlaq an-nafisa, red. M.J. de Goeje (Leiden: E.J. Brill, 1892), 119–130. Więcej na temat Haruna znajdziesz w: EI2, s.v. „Harun b. Yahya”.

2 Abu ʿUbayd al-Bakri, Kitab al-Masalik wa’l-mamalik, red. A.P. van Leeuwen, A. Ferré, 2 tomy (Tunis: Dar al-ʿArabiya li’l-Kitab, 1992), II: 477–481 (Rome).