Księga męczenników chrześcijańskich - ebook

Wstęp

_Księga męczenników Foxe’a_ została po raz pierwszy opublikowana w 1563 roku przez protestanckiego drukarza, Johna Daya. Za życia autora dzieło zostało wydane czterokrotnie, a po jego śmierci było wiele razy wznawiane i wydawane w edycjach skracanych lub uzupełnianych. W celu zilustrowania książki, przygotowano ponad sześćdziesiąt drzeworytów. Jej pojawienie się na rynku było najważniejszym przedsięwzięciem wydawniczym, jakiego kiedykolwiek dokonano na terenie Anglii. Tytuł książki, nadanej jej przez samego autora, brzmiał: _Actes and Monuments of these Latter and Perillous Days, Touching Matters of the Church._ Jako że owych czasach najczęściej stosowane tytuły były wyjątkowo długie, również i owa książka nie stanowi wyjątku. Jak ówcześni czytelnicy mogli dowiedzieć się z lektury znajdujących się na okładce treści, dzieło dotyczyło: _prześladowań i strasznych niepokojów,_ _powodowanych przez rzymskich prałatów, działających w szczególności na terenie Anglii i Szkocji, jakie działy się począwszy od tysięcznego roku Pańskiego do czasów współczesnych._

Krótki czas po ukazaniu się pierwszego wydania- już w roku 1570, ukazało się drugie, dwutomowe, zawierające dużo większą ilość informacji. Liczba stron _Księgi męczenników_ wzrosła z 1800. stron w roku 1563. do ponad 2300. in folio, a ilość drzeworytów z 60. do 150. Ponieważ autor pisał o czasach mu współczesnych, nie mógł korzystać z istniejących źródeł i musiał wystarać się o nowe ilustracje.

Do dzieła autorstwa Foxe’a przylgnęła nazwa _Księga męczenników._ Sam autor nie był zadowolony z takiego stanu rzeczy i odniósł się do zaistniałej sprawy, pisząc:

_Nie napisałem dzieła, które by się nazywało Księgą męczenników. Napisałem za to Acts and monuments (…); księgę zawierającą informacje na różne inne tematy oprócz męczenników chrześcijańskich._

Mimo sprzeciwu autora jednak, napisane przez niego dzieło wydawane było później pod tytułem, któremu był przeciwny, czyli jako _Księga męczenników_. Opublikowano je we wczesnym okresie rządów królowej Elżbiety I, w pięć lat po śmierci katolickiej królowej Marii, znanej jako _krwawa_. Książka stanowi apoteozę reformacji angielskiej. Powstawała w czasach, w których krajem szargały konflikty wyznaniowe i przynależność do określonej religii stanowiła o osobistym bezpieczeństwie bądź jego braku. Foxe uznawał katolicyzm za religię odstępczą; protestantyzm natomiast był dla niego _prawdziwą religią_, stanowiącą kontynuację pierwotnego chrześcijaństwa. Podejście owo stanowiło o nadzwyczajnej popularności książki w dawnej Anglii, gdzie najważniejszym wyznaniem jest -po dziś dzień- anglikanizm, czyli religia zrośnięta nierozerwalnie z dumą narodową tego kraju.

Praca, którą autor zawarł początkowo w pięciu księgach, opisywała pierwszych męczenników; historię kościoła średniowiecznego, inkwizycji, ruchu lollardów i działalności reformatorów takich jak Wycliffe. Opisywała także czasy, w których rządzili królowie Henryk VIII I Edward VI, kiedy to doszło do rozłamu między papiestwem a Narodowym Kościołem Anglii. Piąta księga zajmowała się opisem rządów królowej Marii i prześladowań chrześcijan, które rozpoczęły się wraz z jej wstąpieniem na tron.

Popularność książki spadała wraz z upływem czasu. _Foxe,_ jak nazywano dzieło nieformalnie, w XIX w. przyciągał uwagę głównie przedstawicieli środowisk akademickich i chrześcijan. Mimo tego, że mniej osób sięgało po księgę, w czasie owego stulecia doczekała się ona pięćdziesięciu pięciu wydań skróconych; a oprócz tego również wielu naukowo-dydaktycznych i komentarzy.

Foxe przystąpił do pracy w roku 1552. Był to okres rządów króla Edwarda VI. To, co z początku było niewielką książeczką po łacinie, rozrosło się w pracę, pisaną w języku angielskim, mieszczącą się w dwóch tomach. W 1554. roku, kiedy Foxe przebywał na wygnaniu, opublikował w Strasburgu pracę, stanowiącą zapowiedź późniejszego monumentalnego dzieła. Traktowało ona o prześladowaniach lollardów w wieku XV. Wersję łacińską dzieła, wraz z fragmentem poświęconym uciskowi, jaki stał się udziałem chrześcijan za czasów królowej Marii, napisał w Bazylei.

Sławę zyskał dzięki dziełom, spisanym po łacinie. Miały one stanowić zawartość pierwszego z dwóch tomów dzieła poświęconego męczennikom. Drugi spośród nich miał traktować o prześladowaniach chrześcijan w różnych zakątkach Europy. I chociaż Foxe go w końcu nie napisał, zastąpił go w tym dziele Henry Panteleon (1563). W marcu roku 1563., Foxe opublikował pierwszą angielską edycję swej książki. Jego wydawcą został protestancki drukarz, John Day, który po śmierci doczekał się epitafium następującej treści:

_On to sprawił, że Foxe napisał, jak przez śmierć do życia/biegną męczennicy/Foxe w bólach, kosztem zdrowia, oświetlał prawdzie drogę/Day wydał swój majątek poprzez druk/i ten majątek z zyskiem zwrócił mu Bóg/dając mu dar tak, jak on sam darował ubogim_

Książka, którą opublikowano, miała około 1800 stron, czyli była około trzykrotnie dłuższa od swe łacińskiej wersji. Jej ukazanie się przyniosło Foxe’owi sławę. Co ciekawe, autor nie pobierał żadnych prowizji od sprzedaży swej książki. Druga edycja książki ukazała się w roku 1570. Zawierała nowe materiały, takie jak np. osobiste świadectwa i treść martyrologii genewskiej, którą niejaki Jean Crespins napisał w roku 1564.

Jak można było się spodziewać, dzieło Foxe’a zostało bezpardonowo zaatakowane przez katolików. Głównymi jego przeciwnikami, zaraz po ukazaniu się książki, byli Thomas Harding, Thomas Stapleton i Nicholas Harpsfield. Harding wystąpił przeciw niej agresywnie, nazywając ją _wielką kupą gnoju, pełną cuchnących męczenników i tysięcznych kłamstw_. W następnym pokoleniu krytykiem książki został Robert Parsons, który potępiał ją w traktacie pod tytułem _A Treatise of Tree Conversions of England (1603—1604)_.

Druga edycja książki byla prawie dwa razy bardziej obszerna od pierwszej. Składały się na nią dwa obszerne tomy, zawierające po 2300 dużych stron, wypełnionych tekstem w dwóch kolumnach.

Edycja trzecia i czwarta

Trzecia edycja dzieła Foxe’s ukazała się w roku 1576 i stanowiła przedruk wydania drugiego. Edycja czwarta natomiast była ostatnią, jaka ukazała się za życia Foxe’a, była znacznie lepszej jakości od poprzedniej i składały się nań dwa tomy _in folio_, każdy spośród których miał około tysiąca stron z tekstem sformatowanym w dwie kolumny.

Edycja czwarta była cztery razy dłuższa niż Biblia i była najbardziej imponującą pod względem objętości i skomplikowania książką angielską swojej epoki. Można, jak się wydaje, stwierdzić, że jest to najbardziej złożona spośród książek, jakie powstały w czasie pierwszych dwóch lub trzech stuleci historii druku angielskiego.

Pierwsze wydanie skrócone pojawiło się w roku 1589. Choć ukazało się zaledwie dwa lata po śmierci autora, zawierało informacje na temat jego życia, oddając przez to cześć jego pamięci. Był to zaledwie początek: w późniejszym czasie ukazały się setki skróconych wydań dzieła.

Od końca XVII w. skracano jego pracę tak, by zawierał jedynie elementy najbardziej sensacyjne. Zabieg ten sprawiał, że antykatolickość _Księgi męczenników_ była znacznie bardziej jaskrawa, niż autor zakładał. Znaleźli się więc zajadli przeciwnicy dzieła, tacy jak Samuel Roffey Maitland, Richard Frederick Littledale, Robert Parsons i John Miller, którzy próbowali podważać wiarygodność użytych przez Foxe’a dokumentów. Warren Wooden określił Foxe’a w 1983 roku mianem historyka co prawda stronniczego, a jednak akuratnego i dokładnego, natomiast Patrick Collins nazwał Foxe’a _największym angielskim historykiem swojej ery__._ Księga męczenników Foxe’a, opisująca między innymi cierpienia, jakie angielscy protestanci doznali z rąk prześladujących ich katolików, stanowi element angielskiej tożsamości narodowej.Opis prześladowań papieskich w Czechach

Jako że papieże nadużywali władzy, którą mieli nad kościołami czeskimi, tamtejsze duchowieństwo wybrało dwóch posłów spośród duchowieństwa i czterech braci świeckich, i wysłało ich do Rzymu, celem otrzymania zadośćuczynienia. Choć sprawa się przewlekała, po pewnym czasie wysłuchano ich skarg i uczyniono zadość prośbom. W efekcie wizyty pozwolono im na odprawianie mszy w języku narodowym i wprowadzenie komunii pod dwiema postaciami. Spór rozgorzał jednak ponownie, gdy do władzy doszli kolejni papieże, którzy robili, co mogli, by narzucić swoje zdanie w sprawach religii Czechom, którzy z kolei pragnęli z całej mocy zachować swe przywileje w tym zakresie. W roku 1375 pewni gorliwi stronnicy ewangelii zaapelowali do czeskiego króla Karola o zwołanie rady, której celem byłoby rozpatrzenie nadużyć, jakich dopuścił się Kościół i przeprowadzenie gruntownej jego reformy. Król, nie wiedząc, jak postąpić, wysłał do papieża list, w którym prosił o wskazówki. Rozgniewało to zwierzchnika Kościoła, który odpisał w te słowa: _Należy srodze ukarać owych bluźnierczych heretyków_. Monarcha wysłuchał rady papieskiej i skazał na wygnanie wszystkich ludzi, związanych z proponowaną reformą, oraz nałożył ograniczenia na dotychczasowe religijne przywileje. Ofiary prześladowań nie były jednak zbyt liczne do czasu, w którym spalono Jana Husa i Hieronima z Pragi, którzy to wybitni reformatorzy zostali zabici z rozkazu papieża i jego wysłanników. Czytelnik pozna teraz w zarysie, jakie były koleje ich losów.Zwolenników komunii pod dwiema postaciami nazywano utrakwistami, od łacińskiego określenia _sub utraque specie_- pod dwiema postaciami.

KAROL IV LUKSEMBURSKI (ur. 1316—1378) — syn i następca Jana Luksemburskiego i Elżbiety, córki króla Wacława II. Sprawował władzę w Czechach jako ich król od 1346.

GRZEGORZ XI (łac. _Gregorius XI_, właśc. PIERRE ROGER DE BEAUFORT; ur. 1329, zm. 1378) –urząd papieski sprawował od 30 grudnia 1370 do 27 marca 1378. Był ostatnim papieżem w okresie tzw. _niewoli awiniońskiej_.

JAN HUS (1370—1415) –czeski duchowny, filozof, rektor Uniwersytetu Praskiego. Uznawany za bohatera narodowego przez Czechów, poniósł męczeńską śmierć, spalony na stosie za propagowanie idei protestantyzmu. Miał napisać traktat _De ortografia Bohemic_a, w którym znalazły się zasady gramatyki jego ojczystego języka.

HIERONIM Z PRAGI (1378—1416) — teolog czeski, zwolennik nauk Husa i Wyckliffe’a; profesor na uniwersytecie praskim. Wykładał również w Peszcie i Wiedniu, gdzie cieszył się opinią heretyka. Spalony na stosie za swoje poglądy.Prześladowanie Jana Husa

Jan Hus urodził się w roku 1380., w czeskiej wiosce o nazwie Hussenitz. Jego rodzice zapewnili mu najlepsze możliwe wykształcenie. Zdobywszy klasyczne wykształcenie w szkole prywatnej, przeniósł się na uniwersytet praski, gdzie wkrótce dał dowód swym wielkim zdolnościom umysłowym i wykazał się wielką pilnością w zakresie swych studiów. W roku 1398., Hus rozpoczął studia teologiczne, po zakończeniu których został obrany głową Kaplicy Betlejemskiej w Pradze. Objął również funkcję dziekana i rektora uniwersytetu. Do wypełniania swych obowiązków podchodził z wielką pilnością, a jego kazania, utrzymane w duchu doktryn Wycliffe’a, odznaczały się ostrością sądów i wymierzone były przeciwko papiestwu. Biskup Rzymu i jego zwolennicy nie mogli długo ignorować podobnego człowieka.

Angielski reformator, Wycliffe, rozpalił tak bardzo światło reformacji, że oświecało ono najdalej położone zakątki, w które sięgał papieski zabobon. Jego doktryny przedostały się również do Czech i zostały przyjęte przez wielką liczbę ludzi. Pośród ich zwolenników znajdował się Jan Hus i jego wielki przyjaciel i współmęczennik- Hieronim z Pragi.

Arcybiskup Pragi, widząc, że szeregi reformatorów wzrastają z każdym dniem, wystosował dekret, zabraniający rozpowszechniania pism Wycliffe’a. Postanowienie to odniosło jednak odwrotny do zamierzonego skutek: zwolennicy zakazanych doktryn stali się bardziej gorliwi i cały uniwersytet połączył swe siły, by je propagować.

Hus, który był wielkim zwolennikiem doktryn Wycliffe’a, sprzeciwił się dekretowi arcybiskupa; ten jednak otrzymał bullę papieską, zawierającą zakaz publikacji prac Wycliffe’a w jego prowincji. Na mocy owej bulli arcybiskup potępił jego pisma i wystąpił przeciwko czterem doktorom, którzy nie zwrócili mu prac zakazanego autora, zakazując im głoszenia. Doktor Hus i kilku innych pracowników uniwersytetu zaprotestowało przeciwko owym zakazom. Kiedy o wszystkim dowiedział się papież, nakazał kardynałowi Colonnie wezwać Jana Husa do sądu w Rzymie, by tam mógł on odpowiedzieć na stawiane mu zarzuty, dotyczące rozpowszechniania błędów i herezji. Doktor Hus nie chciał stawać osobiście przed obliczem sądu i popierał go w tym król czeski Wacław, a także królowa, szlachta i przedstawiciele uniwersytetu. Hus nie chciał także, by Czechy stały się w powszechnym mniemaniu krajem heretyckim; pragnął za to, by można było w owym kraju głosić bez przeszkód ewangelię i korzystać z religijnych wolności. Zamiast doktora Husa, pojawiło się przed sądem trzech jego przedstawicieli, którzy oświadczyli, że będą odpowiadać na zarzuty w jego imieniu. W odpowiedzi kardynał Colonna nałożył na Husa ekskomunikę. Przedstawiciele Husa zaapelowali do papieża. Wyznaczono czterech kardynałów, których zadaniem było nadzorowanie procesu. Kardynałowie owi potwierdzili wcześniejszy wyrok i zadecydowali, że odtąd ekskomunika nie obejmuje samego tylko Husa, ale też wszystkich jego zwolenników i przyjaciół. Hus próbował odwołać się od tego niesprawiedliwego wyroku- jednak bez powodzenia. Pomimo surowości, z jaką obeszło się z nim wyższe duchowieństwo i decyzji o usunięciu go ze stanowiska, jakie piastował dotąd w Pradze, Hus wrócił do swojej rodzinnej miejscowości i tam propagował swą doktrynę z pomocą słowa zarówno mówionego, jak i pisanego. Napisał w tym czasie bardzo wiele listów i skomponował traktat, w którym utrzymywał, że nie powinno się żadną miarą zabraniać czytania pism protestanckich. Bronił z pomocą swego pióra książkę Wycliffe’a na temat Trójcy i odważnie występował przeciwko grzechom papiestwa, kardynałów i reszty duchowieństwa tych bezbożnych czasów. Napisał także wiele innych książek, wszystkie spośród których zawierały silne argumenty, dzięki którym jego doktryny zdobywały popularność. W listopadzie roku 1414. zebrał się sobór w KonstancjiHUSINEC– miejscowość położona w kraju południowoczeskim, w powicie o nazwie Prachtice.

JOHN WYCLIFFE (1329—1384) — angielski teolog i duchowny katolicki, profesor teologii na Uniwersytecie w Oksfordzie. Jeden z prekursorów reformacji. Związany z ruchem lollardów (wędrowni kaznodzieje krytykujący kler i pragnący zniesienia części nierówności społecznych).

GRZEGORZ XI (łac. _Gregorius XI_, właśc. _Pierre Roger de Beaufort_; ur. w 1329; zm. w 1378) — ostatni papież w okresie tzw. _niewoli awiniońskiej_. Urząd papieski sprawował od 30 grudnia 1370 do 27 marca 1378.

SOBÓR W KONSTANCJI — (16 listopad 1414- 22 kwietnia 1418) sobór powszechny Kościoła katolickiego. Zwołał go antypapież pizański Jan (XXIII) na wezwanie Zygmunta Luksemburskiego (ówczesnego elektora brandenburskiego, króla węgierskiego i niemieckiego). Głównym postulowanym celem soboru było zakończenie wielkiej schizmy zachodniej.

MARCIN V (łac. _Martinus V_, właśc. ODDONE COLONNA; ur. między 26 stycznia a 20 lutego 1369 w Genazzano, zm. 20 lutego 1431 w Rzymie) — papież od 11 listopada 1417 do 20 lutego 1431. Wzywał do eksterminacji husytów, czym zainicjował wojny husyckie. Występował przeciwko Żydom, przyczyniając się do pogromów zorganizowanych w 1422 i 1427.

W czasie prześladowań często przebierano tzw. _heretyków_ w stroje, których celem było ich ośmieszenie.

MARCIN LUTER (niem. Martin Luther, ur. 10 listopada 1483 r.; zm. 18 lutego 1546) — inicjator reformacji; duchowny katolicki, doktor teologii, mnich-augustianin. Autor 95 tez przeciwko odpustom, których przybicie na drzwiach katedry w Wittenberdze 30 października 1517 wyznaczyło początek reformacji.JAN Z TROCZNOVA (ur. ok. 1360 w Trocnovie, zm. 11 października 1424 w Přibyslaviu) — przywódca taborytów w okresie wojen husyckich. W latach 1399–1419 był żołnierzem najemnym. Oko miał stracić, uczestnicząc u boku króla polskiego w bitwie pod Grunwaldem.

WACŁAW IV LUKSEMBURSKI (ur. 26 lutego 1361, zm. 16 sierpnia 1419) — król niemiecki w latach 1378—1400; król Czech w latach 1378—1419 i książę Luksemburga (1383—1419). Syn Karola IV Luksemburskiego.

ZYGMUNT LUKSEMBURSKI (Luksemburczyk), (ur. w lutym 1368 w Norymberdze, zm. 9 grudnia 1437 w Znojmie) — ostatni cesarz z dynastii luksemburskiej. Sprawował następujące urzędy: elektor elektora (margrabia) brandenburskiego (od 1378), króla węgierskiego (od 1387), niemieckiego (od 1410); księcia Luksemburga (od 1419), króla włoskiego (od 1431); Świętego Cesarza Rzymskiego od 1433 i króla czeskiego (od 1419).

MULDA (Mulde) — lewostronny dopływ Łaby.

KREMNICA (niem. Kremnitz) — miasto w środkowej Śłowacji, w Górach Kremnickich.

KALIKSTYNI- inna nazwa utrakwistów. Wzięła się od łacińskiego _calix_, czyli kielich.

łac. SUB UTRAQUE SPECIE — pod dwiema postaciami; stąd inna nazwa stronnictwa kalikstynów: _utrakwiści._

TABORYCI- radykalny odłam husytów, powstały na początku lat 20. XV w. Postulował gruntowne reformy w organizacji kościelnej, a także reformy społeczne.

PROKOP WIELKI (ur. ok. 1380- zm. 1434) — kaznodzieja husycki, wojskowy. Po śmierci Jana Żiżki dowodził wojskami husytów.

DAŁ PAN I ZABRAŁ PAN- słowa z biblijnej _Księgi Hioba_. Przytłoczony różnego rodzaju nieszczęściami Hiob nie przeklinał Boga, ale znosił swój los z pokorą.

_Nie mścijcie się sami, ale pozostawcie to gniewowi Bożemu, albowiem napisano: Pomsta do mnie należy, Ja odpłacę, mówi Pan._ Rz. 12:19, Biblia Warszawska

FRYDERYK V WITTELSBACH zwany _Królem Zimowym (_ur. 26 sierpnia 1596, zm. 29 listopada 1632) — elektor Palatynatu Reńskiego (1608—1623); przywódca Unii Ewagelickiej, zrzeszającej protestantów Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego; sprawował urząd króla Czech (1619—1620) jako Fryderyk I.

_Teraz, o Władco, pozwól odejść słudze Twemu w pokoju, według Twojego słowa. Bo moje oczy ujrzały Twoje zbawienie, któreś przygotował wobec wszystkich narodów: światło na oświecenie pogan i chwałę ludu Twego, Izraela._ Łk 2:29—32, Biblia Tysiąclecia.