Księżna Daisy. Pani na zamkach w Książu i Pszczynie - ebook

Wstęp

Zamek Książ – perła Dolnego Śląska, a zarazem trzeci pod względem wielkości kompleks zamkowy na terenie Polski – budzi zrozumiałe zainteresowanie i jest jednym z magnesów przyciągających turystów w te rejony. Majestatyczna budowla, wznosząca się nad wąwozem rzeki Pełcznicy, jest interesująca sama w sobie, ale znacznie ciekawsza okazuje się jej historia. Zamek niemal od zarania swego istnienia był widownią wielu dramatycznych wydarzeń historycznych, w tym także wojen. Władali nim Piastowie śląscy, czescy Luksemburgowie, a potem warownia przeszła kolejno w ręce króla Jerzego z Podiebradów i króla Węgier Macieja Korwina. Za panowania tego ostatniego zamkiem zarządzał Georg von Stein, który przebudował gruntownie zamek, zmieniając jego charakter z obronnego na rezydencjalny. W 1497 roku obiekt przeszedł na własność polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka, który w 1508 roku przekazał go we władanie kanclerzowi Haugwitzowi, a ten z kolei odsprzedał go rycerzowi Konradowi von Hochberg. W ten właśnie sposób Książ stał się własnością rodu, który zamieszkiwał w nim aż do czasu, kiedy zamek skonfiskowały władze III Rzeszy. To Hochbergowie przyczynili się do największego rozkwitu posiadłości.

Dziś zamek przyciąga nie tylko pięknem architektury i ogrodami, malowniczo ulokowanymi na trzynastu tarasach okalających budowlę, ale także aurą tajemniczości. Najwięcej emocji wśród turystów i żądnych sensacji dziennikarzy, a także wszelkiego rodzaju poszukiwaczy przygód i skarbów budzą jednak najnowsze dzieje warowni, a zwłaszcza jej losy z czasu II wojny światowej. W planach nazistów Książ miał wejść w skład jednego z najbardziej zagadkowych, a zarazem największych projektów III Rzeszy – kompleksu Riese. Miał to być system kwater wojskowych i obiektów strategicznych, na którego realizację, jak współcześnie skrupulatnie obliczono, zużyto znacznie więcej betonu niż na budowę schronów przeciwlotniczych dla ludności cywilnej na terenie całej III Rzeszy. Setki więźniów obozu wzniesionego w pobliżu pracowało ponad siły w zamkowych podziemiach przy kopaniu tuneli oraz innych konstrukcji, których przeznaczenia do dziś nie udało się ustalić. Jak twierdzą znawcy tematu, współcześnie znane tunele i korytarze, o powierzchni 3 tysięcy metrów kwadratowych, są jedynie częścią podziemnych konstrukcji stworzonych tu przez hitlerowców – reszta została albo zniszczona, albo umiejętnie zamaskowana. Trudno się zatem dziwić, iż podziemia zamkowe obrosły całą masą legend, mitów i teorii spiskowych. Ponoć pod Dziedzińcem Honorowym ukryty jest ogromny dworzec, w którym znajduje się słynny Złoty Pociąg, a we wciąż nieodnalezionych skrytkach, schowkach i tajemniczych pomieszczeniach mają się mieścić archiwa z czasów II wojny światowej, a także zrabowane przez hitlerowców skarby europejskiej kultury i sztuki, w tym słynna Bursztynowa Komnata.

Ale do Książa turystów przyciąga nie tylko ponura sława kompleksu Riese i dreszczyk emocji związany z ukrytymi tam ponoć skarbami. Równie silnym magnesem jest najsłynniejsza lokatorka zamku – księżna Daisy, a właściwie Maria Teresa Oliwia Hochberg von Pless, bo tak brzmiało jej pełne nazwisko. Dziewczyna nie lubiła swych chrzcielnych imion i na co dzień używała przezwiska nadanego jej przez najbliższych – Daisy, czyli Stokrotka. Urodzona w angielskiej arystokratycznej rodzinie Cornwallis-West, mogącej się poszczycić królewskimi przodkami, ale niedysponującej funduszami na zapewnienie młodej pannie stosownego posagu, zawitała na Śląsk w 1892 roku, krótko po ślubie z Janem Henrykiem XV Hochbergiem, synem i potencjalnym spadkobiercą olbrzymiej fortuny swego rodu. Zawarte w grudniu poprzedniego roku małżeństwo było typową dla owych czasów „transakcją wiązaną”. Daisy wnosiła do rodziny swego męża królewskie pochodzenie, co znacznie podnosiło prestiż Jana Henryka i jego krewnych, natomiast on miał zapewnić jej życie w luksusie. I faktycznie tak było – przed Hochbergami stanęły otworem wszystkie europejskie dwory, a sama księżna wiodła beztroskie życie otoczonej zbytkami arystokratki. Przedsmak tego, co ją czeka, mogła poczuć już w dniu ślubu, jako że do ołtarza szła w podarowanej jej przez teścia koronie wysadzanej brylantami, a służba jej męża zwracała się do niej per „Wasza Wysokość”. Obsypywana przez małżonka kosztownymi prezentami, Daisy podróżowała po Europie, brylowała na salonach i dworach, budząc podziw przedstawicieli obu płci. Doskonale wpisująca się w kanony piękna obowiązujące na przełomie XIX i XX wieku, księżna była celebrytką owych czasów i gdyby żyła dzisiaj, zapewne nie schodziłaby ze szpalt tabloidów i głównych stron portali internetowych. Słynęła z dobrego gustu, pięknych strojów, na które nie szczędziła pieniędzy i które kupowała zazwyczaj w najdroższych paryskich czy londyńskich salonach mody, oraz ze wspaniałej biżuterii. Sporządzane co jakiś czas spisy posiadanych przez nią klejnotów, naszyjników, diademów czy broszek do dziś mogą przyprawić o zawrót głowy.

Czy jednak pozornie rozpieszczana przez męża księżna, której nie brakowało ptasiego mleka, była szczęśliwa? Czy dane jej było poznać smak prawdziwej miłości? Mogłoby się wydawać, że tak, a przynajmniej takie wrażenie mogli odnieść postronni, ale były to tylko pozory. Zawarte z rozsądku i wyrachowania małżeństwo nie było szczęśliwe. Wkrótce po ślubie okazało się, że jedynym, co łączy Daisy i jej męża, jest zamiłowanie do podróży i pasja do wydawania pieniędzy. Na domiar złego kobieta bardzo źle się czuła w ojczyźnie swojego małżonka i do końca życia nie nauczyła się dobrze władać językiem Goethego i Schillera. Krewnych i rodaków Jana Henryka gorszyła swoim nieszablonowym, a zdaniem wielu wręcz skandalicznym zachowaniem. Jej nader swobodny styl życia, połączony z wrodzonym poczuciem humoru i skłonnością do płatania figli, drażnił poukładanych do bólu Niemców, od dziecka przyzwyczajonych do sztywnych zasad pruskiego rygoru. Księżna nie była kobietą dającą się zamknąć w czterech ścianach bogatego domostwa ani ograniczającą swą rolę do towarzyskiej ozdoby bogatego małżonka. Podobnie jak wiele dam z wyższych sfer realizowała się w działalności charytatywnej, ale jej podejście do filantropii było rewolucyjne i wyprzedzało epokę, w której przyszło jej żyć. Co więcej, w czasach, gdy kobiety nie miały praktycznie żadnych praw, Daisy poważyła się parać dziedziną od wieków zastrzeżoną dla mężczyzn – polityką. Jako urodzona pacyfistka czynnie angażowała się w negocjacje pokojowe z darzącym ją sympatią cesarzem Wilhelmem II, naiwnie wierząc, że władca, tak samo jak zdecydowana większość Europy, pragnie pokoju. A kiedy jej wysiłki spełzły na niczym, przywdziała mundur pielęgniarski i pognała na front opiekować się rannymi żołnierzami.

Tej niebanalnej kobiecie życie nie szczędziło bolesnych razów. Daisy straciła dwójkę dzieci: pierworodną córkę i najmłodszego syna, a sama zmagała się z nieuleczalną chorobą, która w końcu skazała ją na inwalidztwo. Musiała też znosić niewierność męża (choć ostatecznie zdecydowała się na rozwód), liczne skandale gnębiące w dobie międzywojnia jej rodzinę, a także poważne problemy finansowe, bowiem na skutek poczynań Jana Henryka XV olbrzymia fortuna Hochbergów stopniała niczym śnieg w promieniach wiosennego słońca. Poznajmy zatem dzieje niezwykłej kobiety, przez bliskich zwanej Stokrotką, której przyszło żyć w epoce wielkich zmian historycznych i obyczajowych.Patsy Cornwallis-West z dziećmi. Od prawej: Daisy, Shelagh i Georg; W&D Downey, Londyn

Rozdział 1

Dziewczyna zwana Stokrotką

Książęce zmartwienia

Książę Jan Henryk XI z troską przyglądał się poczynaniom swojego pierworodnego syna. Starał się wychować go na odpowiedzialnego, rozsądnego człowieka – zasługującego na miano głowy rodu Hochbergów, a zarazem pana na Pszczynie i Książu, który w przyszłości przejmie jedną z największych fortun w ówczesnej Europie.

Jan Henryk (niem. Hans Heinrich) XV książę von Pless z rodu Hochberg urodził się 23 kwietnia 1861 roku jako pierwszy syn Jana Henryka XI. Chłopiec odziedziczył po ojcu nadane mu na chrzcie imiona, a w przyszłości miał również odziedziczyć księstwo pszczyńskie. W rodzie Hochbergów od XVII wieku istniała dość osobliwa tradycja nadawania wszystkim męskim potomkom tego samego zestawu imion: „Jan Henryk”, przy czym, jak wyjaśnia Jerzy Polak w swojej monografii Poczet panów i książąt pszczyńskich. Od Fryderyka Erdmanna Anhalta do Jana Henryka XV Hochberga, numeracja towarzysząca owym imionom „oznaczała kolejność urodzeń synów o tym samym imieniu w rodzie”. Stąd też zauważalna niekonsekwencja w numerach kolejnych hrabiów, a później książąt rodu Hochberg. I tak Jan Henryk XI był wprawdzie synem Idy von Stechow i jej męża z rodu Hochbergów, także noszącego imiona Jan Henryk, wraz z przysługującą mu cyfrą rzymską X. Ale już jego dziadek po mieczu nie był, jak wskazywałaby logika, Janem Henrykiem IX, tylko VI. Jak wyjaśnia Jerzy Polak, Jan Henryk X, ojciec Jana Henryka XI, był dopiero czwartym dzieckiem, a zarazem trzecim synem swoich rodziców. Jego „dwaj starsi bracia zmarli zaraz po urodzeniu (Jan Henryk VIII urodził się w sylwestra 1795 r. i zmarł w Nowy Rok, Jan Henryk IX w 1802 r.)”. Niestety w tym całym galimatiasie zagubił się Jan Henryk VII, którego tożsamości nie udało się ustalić – być może zmarł zaraz po urodzeniu, a może po prostu urodził się martwy. Zgodnie z tradycją rodzinną trzeciemu synowi Jana Henryka VI i jego żony Idy, który notabene pochodził z bliźniaczej ciąży i miał siostrę Charlottę, nadano zwyczajowo dwa imiona i przeszedł do historii rodu jako Jan Henryk X. Na szczęście tym razem zły los nie zabrał Idzie i jej mężowi kolejnego dziecka i urodzony 18 grudnia 1806 roku chłopiec chował się cało i zdrowo, a rodzice wiązali z nim niemałe nadzieje. Trzeba przyznać, że Jan Henryk X spełnił je, i to z nawiązką, gdyż to właśnie on położył podwaliny pod przyszłą potęgę rodu i sprawił, że kolejne pokolenia rodziny znalazły się blisko tronu Prus i cesarzy niemieckich, zaś jego prawnuk cieszył się przyjaźnią samego Wilhelma II. A przecież w czasach, kiedy Jan Henryk X przejął księstwo, fortuna Hochbergów była już mocno nadszarpnięta przez targające ówczesną Europą zawirowania dziejowe: rewolucję francuską, wojny napoleońskie i Wiosnę Ludów. Jak czytamy, majątek hrabiego Jana Henryka VI pod koniec jego życia wyceniono „na ponad 430 tys. talarów. Jego długi sięgały sumy prawie 0,5 mln talarów. Praktycznie oznaczało to bankructwo. Aby ratować sytuację, część dóbr sprzedano . Ostatnie lata życia hrabia Hans Henryk VI spędził bez faktycznego wpływu na majątek”. Sytuacja uległa zmianie już w następnym pokoleniu, właśnie za sprawą Jana Henryka X.

Początki, dziś już nieistniejącego, Księstwa Pszczyńskiego (niem. Fürstentum Pless), ze stolicą rodową w Pszczynie, sięgają czasów średniowiecza. Początkowo była to kasztelania, którą z czasem włączono do księstwa opolskiego, a w 1517 roku tereny te stały się prywatną własnością węgierskiego rodu Turzonów, by potem jeszcze kilkakrotnie zmienić właścicieli. I tak ziemia pszczyńska przechodziła kolejno do rąk Promnitzów i rodu Anhalt-Cöthen (Anhaltowie z linii Cöthen, spotykana jest także pisownia Köthen), należącego do tak zwanej wyższej szlachty Rzeszy i dzięki małżeństwom spokrewnionego z Promnitzami. Za czasów Anhaltów król podniósł ziemię pszczyńską, wcześniej mającą status wolnego państwa stanowego, do rangi księstwa. Jego właściciele dodali wówczas do nazwiska „von Pless”, czyli „z Pszczyny”, bowiem Pless to niemiecka nazwa tego miasta. Tak się jednak nieszczęśliwie złożyło, że w połowie XIX stulecia ród władający księstwem wygasł. Jego ostatni męski przedstawiciel, Henryk von Anhalt-Cöthen, zdając sobie sprawę z tego, iż umrze bezpotomnie, zawarł umowę sukcesyjną ze swoim siostrzeńcem, Janem Henrykiem X Hochbergiem z Książa koło Wałbrzycha. Ściśle związany ze Śląskiem ród Hochbergów, którego przedstawiciele przybyli na Śląsk w XIII stuleciu z sąsiedniej Saksonii i służyli jako rycerze na dworach piastowskich książąt, już w XIII wieku należał do najmożniejszych rodzin w księstwie świdnicko-jaworskim. Dwieście lat później Hochbergowie podzielili się na dwie linie: szlachecką z Dobrocina (niem. Güttmannsdorf koło Dzierżoniowa) i hrabiowską z Książa (Fürstenstein) koło Wałbrzycha oraz Roztoki (Rohnstock). Przez cztery stulecia, a więc od czasów, kiedy w 1509 roku rycerz Conrad von Hochberg kupił majątek Książ, siedzibą linii hrabiowskiej był zamek Książ, pierwotnie zwany Książęcą Górą, a potem – Książęcym Kamieniem. Co ciekawe, istniały trzy obowiązujące i równoprawne wersje nazwiska: Hoberg, Hohberg i Hochberg, przy czym, jak ustalili historycy, początkowo nazwisko rodu brzmiało Hoberg.

Ostatni, a przy tym bezdzietny władca Pszczyny z rodu Anhalt-Cöthen przekazał księstwo swojemu krewnemu w zamian za roczną rentę w wysokości 30 tysięcy talarów. Dla Hochberga bez wątpienia był to interes życia. W 1847 roku Jan Henryk X przejął od swego zmarłego wówczas wuja ziemie obejmujące znaczną część Śląska: miasta Bieruń, Mysłowice i Mikołów, a także kilkadziesiąt wsi. W rezultacie jego terytorium rozciągało się aż po dzisiejsze południowe dzielnice Katowic i Rudy Śląskiej. Na terenie księstwa leżały nie tylko żyzne pola uprawne oraz bujne i bogate w zwierzynę lasy, ale także dochodowe przedsiębiorstwa: działający od 1613 roku i sukcesywnie rozbudowywany browar, huta żelaza z wielkim piecem, którą na początku XVIII stulecia założył Baltazar Erdmann Promnitz, oraz huta szkła w Wesołej, skąd zresztą pochodziła część żyrandoli zainstalowanych w pszczyńskim pałacu. Tuż obok w 1789 roku powstała również huta cynku, gdzie produkowano ten metal metodą opracowaną przez Johanna Christiana Ruberga. Pszczyńscy panowie inwestowali także w górnictwo węgla kamiennego, zresztą na tym terenie istniała jedna z pierwszych działających na Śląsku kopalni – Emanuelssegen (późniejsza nazwa: Murcki). Janowi Henrykowi X po śmierci wuja dostała się zatem istna żyła złota. Już w 1848 roku otrzymał tytuł księcia Pszczyny, aczkolwiek stosowny dokument potwierdzający owo nadanie został wydany dopiero dwa lata później. W 1852 roku król powołał go do Izby Panów, czyli wyższej izby pruskiego parlamentu. Podczas inauguracyjnego posiedzenia Jan Henryk X został jej pierwszym przewodniczącym. Tytuł książęcy, Fürst von Pless, podobnie jak samo księstwo, był dziedziczny – na zasadzie majoratu, czyli przechodził z ojca na jego najstarszego syna. Jan Henryk X okazał się dobrym gospodarzem, ale prawdziwy rozkwit księstwa nastąpił dopiero za czasów jego najstarszego syna i spadkobiercy, Jana Henryka XI, który władzę w księstwie, oczywiście wraz z tytułem, przejął po przedwczesnej śmierci swojego ojca w 1855 roku. Pomimo że miał zaledwie dwadzieścia dwa lata, okazał się wyśmienitym gospodarzem, obdarzonym smykałką do biznesu. Dzięki jego działalności majątek rodzinny jeszcze się powiększył – na przełomie XIX i XX stulecia należały do niego nie tylko rozległe, odziedziczone po przodkach posiadłości ziemskie, ale także dziewięć kopalń węgla kamiennego, dwie elektrownie, trzy gorzelnie, cukrownia, fabryka papieru, dwa kamieniołomy, wspomniany już browar w Tychach oraz trzydzieści dwa procent akcji Browaru Obywatelskiego w tym mieście. Nawiasem mówiąc, ten ostatni został wzniesiony w latach 1895–1897 z inicjatywy spółki Brieger Aktien Brauerei-Gesellschaft jako konkurencja dla należącego do księcia browaru. Jan Henryk XI dość szybko uporał się z rywalem, wykupując akcje przedsiębiorstwa. Tyskie browary były oczkiem w głowie tego przedsiębiorczego arystokraty, a on sam uważał je za swój największy życiowy sukces. Chcąc jak najlepiej poznać tajniki piwowarskiej profesji, często przychodził na teren zakładu, ale bynajmniej nie po to, by kontrolować proces produkcji, tylko by... pomagać fizycznie przy pracach! Potrafił też skutecznie sprzedać produkowany przez siebie trunek. Zadbał między innymi o to, by tyskie piwo było jednym z napojów serwowanych w trakcie uroczystego otwarcia wieży Eiffla w Paryżu. Pomimo braku ekonomicznego wykształcenia błyskawicznie reagował na zmiany na rynku – kiedy w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX stulecia wybuchł kryzys w światowym hutnictwie, zlikwidował funkcjonujące na terenie jego włości huty i zamiast inwestować w przemysł ciężki, postawił na gospodarkę leśną. To właśnie dochody z tej działalności stały się jednym z filarów książęcego budżetu. Jan Henryk XI nie zaniedbywał też rolnictwa: na terenie księstwa funkcjonowały dwadzieścia cztery folwarki, na bieżąco elektryfikowane. Książę był także jednym z nielicznych magnatów niemieckich bez długów w bankach – dochody z browarnictwa, a przede wszystkim z gospodarki leśnej wystarczały nie tylko na życie w luksusie, ale i na pokrycie kosztów nowych inwestycji. Pan na Pszczynie słynął też ze swojej działalności charytatywnej: ufundował szpital joannitów w Pszczynie (dziś już nieistniejący) oraz gimnazjum (obecnie Liceum im. Bolesława Chrobrego), a 24 tysiące marek przekazał na budowę nowego kościoła katolickiego w Bojszowach, pomimo iż sam był ewangelikiem.

Ponieważ pasją księcia były polowania, dbał o to, by w należących do niego lasach nie zabrakło zwierzyny. W tym celu sprowadzał do nich daniele czy egzotyczne jelenie sika z Japonii, które – w przeciwieństwie do sprowadzonych z Berchtesgaden jeleni wapiti – szybko się zaaklimatyzowały. Zainicjował także hodowlę żubrów – w 1865 roku w zamian za dwadzieścia jeleni car Aleksander II ofiarował mu żubry z Białowieży, a konkretnie byka i cztery krowy, które stały się podwaliną pszczyńskiego stada. W efekcie, kiedy w Drugiej Rzeczpospolitej zabierano się do restytucji żubra w Białowieży, gdzie te piękne zwierzęta zostały wytrzebione, w lasach pszczyńskich bytowało stado złożone z czterdziestu dwóch osobników. Do Pszczyny chętnie zjeżdżali arystokraci i koronowane głowy z całej Europy – głównie po to, by oddać się ulubionej rozrywce wyższych sfer, czyli polowaniom. Zresztą sam książę w 1873 roku otrzymał dożywotni tytuł wielkiego łowczego królewskiego, który wiązał się z obowiązkiem organizacji królewskich polowań. Mianowano go też szefem cesarskiego urzędu łowieckiego. Nie były to zresztą wszystkie zaszczyty i godności, jakie spłynęły na Jana Henryka XI – w 1905 roku cesarz Wilhelm II nadał mu, wprawdzie tylko dożywotnio, najwyższy niemiecki tytuł książęcy: „Herzog” (wyższą rangę miał jedynie „Erzherzog” – arcyksiążę, przeznaczony wyłącznie dla członków domu Habsburgów). Odtąd pan na Pszczynie tytułował się „Herzog von Pless”.

Wprawdzie potomek Jana Henryka XI nie mógł odziedziczyć tego ostatniego tytułu, ale za to miał przejąć ziemskie włości swojego utytułowanego i wielce zasłużonego ojca. Zanim opowiemy o pierworodnym synu księcia Jana Henryka XI, wyjaśnijmy, dlaczego przy jego imionach widnieje rzymska cyfra XV, a nie – jak dyktuje logika – XII, zwłaszcza że był synem pierworodnym i nie miał starszych, przedwcześnie zmarłych braci. Otóż numery dwunasty, trzynasty i czternasty nosili trzej młodsi bracia Jana Henryka XI: urodzony w 1833 roku Jan Henryk XII, który zmarł zaledwie po czterech miesiącach od przyjścia na świat; Jan Henryk XIII Konrad, który urodził się w 1837 roku; oraz urodzony w 1843 roku Jan Henryk XIV Bolko Hochberg – dyplomata i kompozytor. Nie wiadomo, czym kierowali się członkowie rodu Hochbergów, nadając te same imiona swoim męskim potomkom, ale z całą pewnością nie brali pod uwagę problemów, jakie w przyszłości sprawi ta kwestia ich biografom.

Jan Henryk XI, mając na względzie nie tylko dobro swojego najstarszego potomka, ale także przyszłość rodu i należących do niego od pokoleń ziem, dołożył wszelkich starań, by jego następca i jedyny spadkobierca otrzymał solidne wykształcenie. Początkowo, tak jak to było w zwyczaju pruskiej arystokracji, przyszły książę pszczyński korzystał z dobrodziejstw domowej edukacji, ucząc się pod okiem starannie dobranych przez ojca guwernerów, ale z czasem trafił do ekskluzywnego Gimnazjum św. Magdaleny we Wrocławiu. Tam też jesienią 1879 roku zdał maturę. Jan Henryk wprawdzie nie błyszczał w gronie uczniów owej szacownej placówki, ale był dobrym i pojętnym uczniem. Już po maturze, również z woli ojca, rozpoczął studia uniwersyteckie w Berlinie, Genewie i Bonn, gdzie zgłębiał nauki ekonomiczne. Jan Henryk XI celowo obrał taką drogę dla swego spadkobiercy – nauka na renomowanych uczelniach miała przygotować młodego księcia do zarządzania olbrzymim majątkiem rodzinnym. Niestety młodzieńca bardziej niż opasłe tomiska omawiające zagadnienia gospodarki i ekonomii interesowało bujne życie towarzyskie i trwonienie ojcowskich pieniędzy. Przyczyn owych skłonności można upatrywać w dzieciństwie Jana Henryka, który dorastał w atmosferze luksusu, pławiąc się w dostatkach. Jego ojciec był jednym z najbogatszym ludzi nie tylko w Niemczech, ale wręcz w całej Europie – majątek pana na Pszczynie szacowano na, bagatela, 95 milionów marek. W dodatku rocznie przynosił aż 1 milion marek zysku. Jak podaje przywoływany wcześniej Jerzy Polak, bogactwo księcia plasowało go na piątym miejscu zestawienia „najbogatszych ludzi Niemiec. Na pierwszym miejscu był potentat finansowy Krupp von Bohlen, na drugim książę Henckel von Donnersmarck, a na czwartym baron Rotschild. Tym samym Jan Henryk XI był po Donnersmacku najbogatszym człowiekiem na niemieckim Śląsku”.

Wprawdzie Jan Henryk XV miał w przyszłości odziedziczyć wspomnianą fortunę i rodowe dobra, ale ponieważ jego ojciec był mężczyzną w sile wieku i nie zamierzał przechodzić w stan spoczynku, trzeba było znaleźć młodemu człowiekowi jakieś zajęcie. Przedsiębiorczy Jan Henryk XI postanowił, że jego syn zrobi karierę w działalności publicznej. Pierwszym etapem miała być służba wojskowa w armii cesarskiej, do której młody książę wstąpił w 1881 roku, by służyć jako tak zwany ochotnik jednoroczny w królewskim regimencie huzarów, a następnie w elitarnym regimencie huzarów gwardii, gdzie służbę odbywali wyłącznie synowie arystokracji. Wprawdzie kariera wojskowa nie była powołaniem Jana Henryka, ale do końca życia pozostał w nim pewien sentyment do armii – bardzo lubił paradować w mundurze huzarów i podtrzymywał kontakty z różnego rodzaju związkami wojskowymi oraz militarnymi. Ukończywszy w 1882 roku służbę wojskową, młodzieniec wyruszył w trwającą sześć lat podróż zagraniczną, w trakcie której odwiedził Indie oraz Amerykę Północną. Nie tylko zwiedzał, ale także romansował, uwodząc tamtejsze piękności, i trwonił majątek. Wyjątkowo spodobało mu się w Stanach Zjednoczonych; nawet zakochał się w pewnej Amerykance, z którą zapragnął się ożenić, ale ojciec nie wyraził na to zgody. Nie uchodziło, żeby syn niemieckiego księcia i jednego z najbogatszych ludzi w Europie żenił się z jakąś amerykańską przybłędą. O ile jednak stary książę, jak zaczęto wówczas nazywać Jana Henryka XI – pomimo że w 1885 roku skończył dopiero pięćdziesiąt dwa lata – nie chciał, aby jego pierworodny żenił się z Amerykanką, o tyle nie miał nic przeciwko temu, żeby objął on niemiecką placówkę dyplomatyczną w USA. Ze zrozumiałych względów młody człowiek, niemający żadnego doświadczenia w dyplomacji, nie mógł od razu przejąć posady ambasadora. Dzięki protekcji ojca i jego interwencji u samego kanclerza Bismarcka Jan Henryk XV odbył więc staż w berlińskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych (niem. Auswärtiges Amt), gdzie zetknął się z księciem Wilhelmem Hohenzollernem, późniejszym cesarzem Wilhelmem II. Jako że syn Fryderyka III Hohenzollerna był starszy od arystokraty z Pszczyny tylko o dwa lata, młodzieńców szybko połączyła przyjaźń. Przyszły cesarz z pewnością nie towarzyszył Janowi Henrykowi w jego podbojach miłosnych, bo kobiety w życiu Wilhelma odgrywały raczej marginalną rolę. Był on wręcz podejrzewany o homoseksualizm, podczas gdy dziedzic Pszczyny uchodził za typowego uwodziciela – na zabawę i kobiety wydawał krocie, zaciągając przy tym długi, które spłacał jego zamożny ojciec.

W 1886 roku, po zakończeniu stażu w ministerstwie, Jan Henryk XV objął stanowisko attaché w poselstwie niemieckim w Brukseli, a rok później – w ambasadzie w Paryżu, natomiast po zdaniu państwowego egzaminu dyplomatycznego w 1888 roku i uzyskaniu tytułu sekretarza został wysłany do ambasady niemieckiej w Londynie. Tam przepracował kolejny rok, by w sierpniu 1891 roku udać się z misją dyplomatyczną do Petersburga.

Wydawałoby się, że stary książę powinien być zadowolony z takiego rozwoju wydarzeń, wszak jego syn robił karierę w dyplomacji. Jednak pana na Pszczynie martwił hulaszczy tryb życia pierworodnego i jego beztroski stosunek do wydawania pieniędzy, czego widomym dowodem byli wierzyciele upominający się o spłatę długów zaciąganych bez umiaru przez młodego dyplomatę. Jan Henryk XI naiwnie sądził, iż małżeństwo skutecznie wyleczy jego syna z tych nagannych skłonności, dlatego rozglądał się za odpowiednią kandydatką na synową. Niestety książę nie palił się do ożenku, pomimo że ojciec próbował go zeswatać z którąś z niemieckich księżniczek. Żadna nie przypadła młodzieńcowi do gustu...

W tym czasie wśród niemieckiej arystokracji, a szczególnie w gronie jej męskich przedstawicieli, panowała istna anglomania – noszono się na angielską modłę, czytano angielską literaturę i zatrudniano angielskie guwernantki. Samych Anglików nieco to śmieszyło, czego dowodzi chociażby wzmianka zamieszczona w jednej z brytyjskich gazet: „Tenis, golf, jazda na rowerze, żeglowanie, polowania – w zasadzie każdy rodzaj aktywności na świeżym powietrzu – stały się teraz pasją nowej generacji, która w wielkim stopniu bezkrytycznie naśladuje Anglików, także w ich głupocie i wadach”. Co więcej, w wielu arystokratycznych niemieckich domach na co dzień używano mowy Byrona. Wspomniana moda dotyczyła również żon, gdyż niemieccy kawalerowie właśnie na Wyspach szukali swoich przyszłych partnerek i matek swoich dzieci. Anglomania dotarła i do Pszczyny – wszyscy czterej synowie Jana Henryka XI zdradzali anglofilskie zamiłowania, co spotkało się z potępieniem ze strony samego cesarza. Stary książę wprawdzie marzył, by jego pierworodny ożenił się z jakąś panną z arystokracji niemieckiej, najlepiej księżniczką, ale kiedy dowiedział się, że najstarszemu synowi wpadła w oko pewna piękna angielska arystokratka, odetchnął z ulgą. Dziewczyna nie wywodziła się z zamożnej rodziny, ale miała oszałamiający rodowód, a to była rzecz nie do pogardzenia. „Rodzina Plessów jest jedną z najbogatszych w Prusach, lecz – choć bardzo szanowana – nie należy w Niemczech do mediatyzowanych rodów i jest niższa rangą od takich rodzin jak Hohenlohowie, Löwensteinowie lub Solmsowie, które były kiedyś rodami panującymi – wyjaśniał swoim rodakom autor artykułu zamieszczonego na łamach angielskiej gazety „The Lady’s Realm”. – Wielu członków szlachty z tytułem hrabiowskim jest przeto wyższymi rangą niż Plessowie”.

W 1891 roku Jan Henryk XV, wówczas na stanowisku sekretarza, wziął udział w balu otwierającym sezon, na którym jego uwagę przykuła pewna olśniewająca panna, właśnie wchodząca do towarzystwa: Maria Teresa Oliwia Cornwallis-West, zwana przez najbliższych Daisy – Stokrotką. Nie była to jednak miłość od pierwszego wejrzenia, niemiecki arystokrata nie ujrzał też w urodziwej dzierlatce materiału na żonę. Jak się przekonamy, został niejako przymuszony do oświadczyn przez sprytną matkę dziewczyny.

„Rewia Dzikiego Zachodu”,
czyli dzieciństwo w świecie
angielskiej socjety

Maria Teresa Oliwia Cornwallis-West urodziła się 28 czerwca 1873 roku na zamku Ruthin w hrabstwie Denbighshire w Walii, do dziś cieszącym się jak najbardziej zasłużoną opinią jednej z najpiękniejszych budowli w Walii. Ze wzgórzem wznoszącym się około stu stóp powyżej doliny Clwyd związana jest jedna z mniej znanych arturiańskich legend. Według tego podania właśnie tam król Artur miał się spotykać z jedną ze swoich kochanek. Na schadzkę udał się w przebraniu, ale został rozpoznany przez piktyjskiego wojownika Hueila mab Cawa, który poważył się na rzecz niebywałą – wydrwił króla. Obrażony władca nakazał go pojmać i skazał na śmierć. Następnie ściął go osobiście na kamieniu, który do dziś można oglądać w centrum miasta Ruthin. Tyle legenda. Zgodnie z ustaleniami historyków i archeologów początki zamku sięgają 1277 roku, kiedy został wzniesiony dla angielskiego króla Edwarda przez Dafydda, brata księcia Llewelyna ap Gruffudd, i pierwotnie był znany jako Castell Coch yn yr Gwernfot, czyli Czerwony Zamek na Wielkich Bagnach. Początkowo miał służyć jako twierdza obronna, a nawet wchodził w skład tak zwanego Żelaznego Pierścienia, czyli zespołu twierdz przeznaczonych przez Edwarda I do obrony przed Walijczykami, ale praktycznie nigdy nie wykorzystywano go do tego celu. Przez cały okres swego istnienia zamek był rezydencją mieszkalną. Budowla przechodziła z rąk do rąk, by w drugiej połowie XVII stulecia stać się własnością rodu Myddletonów, którego członkowie przekształcili zrujnowany już wówczas zamek w rezydencję rodową z prawdziwego zdarzenia. W XIX wieku Ruthin przeszedł na własność rodziny Cornwallis-Westów, z której pochodziła Daisy.

Rodzina małżonki Jana Henryka XV mogła się pochwalić nader dobrymi korzeniami, gdyż wywodziła swój rodowód od samego Henryka III Plantageneta, władającego Anglią w latach 1216–1272. Nie był to jednak jedyny zacny przodek przyszłej pani na Pszczynie i Książu. Inny, rycerz Roger de la Warr, który brał udział w bitwie pod Poitiers, osobiście pojmał króla Francji Jana II Dobrego, by przekazać go księciu Walii. Przy tej okazji oznajmił mu: „To najpiękniejszy dzień mego życia!” („C’est le plus beau jour de ma vie”). Wypowiedziane wówczas zdanie stało się z czasem zawołaniem połączonych rodów West i de la Warr. Pojmanie Jana II Dobrego nie było jedynym osiągnięciem Rogera, bitnego i dzielnego wojownika – dziesięć lat wcześniej brał udział w batalii pod Crécy i to właśnie on zdjął koronę z głowy pokonanego wówczas króla Francji Filipa VI Walezjusza. Innym znanym antenatem Daisy był baron Thomas West de la Warr, w latach 1610–1611 gubernator amerykańskiej kolonii Wirginia. To od jego nazwiska pochodzi nazwa stanu Delaware.

W czasie, gdy Daisy przyszła na świat, Cornwallis-Westowie nie zaliczali się już do zamożnych ludzi, co nie znaczy, że nie byli przyjmowani w kręgach angielskiej socjety. O „ubóstwie” rodziny świadczył chociażby fakt zarządzania posiadłościami: wspomnianym wcześniej Ruthin Castle oraz Newlands Manor w Hampshire. Z pamiętników prowadzonych przez przyszłą żonę księcia Jana Henryka XV wynika, że jej rodzice tworzyli zgodne i kochające się małżeństwo, pomimo że dzieliła ich spora różnica wieku, a pod względem usposobienia i temperamentów różnili się jak ogień i woda. Wysoki, bo mierzący sześć stóp i trzy cale, a więc niespełna dwa metry, pułkownik William Cornwallis-West był chodzącym uosobieniem angielskiej flegmy. Spokojny, oddany rodzinie, stronił od życia towarzyskiego, preferując malowanie obrazów w zaciszu domowym. „Pułkownik West był typowym staroświeckim gentlemenem, niezbyt może sprytnym, ale za to bardzo uczciwym – wspominała znajoma rodziny, pani Claude Beddington. – Większość życia spędził, służąc, jak najlepiej potrafił, swojemu hrabstwu, udzielając się w lokalnym rządzie, prowincjonalnej armii i tysiącu innych sprawach, przeważnie żmudnych, bezwdzięcznych i wymagających wiele zachodu. W życiu prywatnym był oddanym mężem i ojcem, jak również uprzejmym gospodarzem i szarmanckim przyjacielem. Przez wszystkie lata, kiedy go znałam, nie usłyszałam od niego ani jednego nieuprzejmego lub pogardliwego słowa w odniesieniu do kobiet. Jego osobowość przypominała mi zawsze cudowną postać «Pułkownika Newcome’a» z noweli Thackeraya ”. Ojciec Daisy był zauroczony Włochami, ich historią i sztuką, zwłaszcza malarstwem doby renesansu. O tę słabość obwiniał swoją nianię, rodowitą Włoszkę, która opiekowała się nim od urodzenia. A trzeba dodać, że William Cornwallis-West urodził się we Florencji w 1835 roku. W dorosłym życiu starał się jak najczęściej wyjeżdżać do Italii, skąd przywoził głównie obrazy. Z woli rodziców – podobnie jak jego starszy brat, a zarazem dziedzic rodzinnych włości, Frederick Arthur – ukończył Eton College, a potem studiował prawo i miał zostać adwokatem w Lincoln’s Inn. Nie zdecydował się jednak na adwokaturę, bowiem miłość do Włoch i tamtejszej sztuki wzięła górę nad miłością do prawa. W 1862 roku William wyjechał do Florencji, gdzie miał zamiar prowadzić życie artysty malarza. Ponieważ jednak uznał, iż musi szlifować swoje umiejętności, godzinami przesiadywał w Galerii Uffizi i kopiował dzieła starych mistrzów. Kto wie, może w końcu zaistniałby jako artysta, gdyby jego starszy brat nie umarł niespodziewanie w 1868 roku. William został wezwany przez matkę do powrotu na Wyspy, by przejąć rodzinne oraz publiczne funkcje związane z pozycją pana na Ruthin, a przede wszystkim – zarządzanie majątkiem. Nigdy jednak nie porzucił swojej malarskiej pasji, a goście jego rezydencji często widywali go z pędzlem i paletą.

William wprawdzie nie był człowiekiem wyjątkowo zamożnym, ale majątek, jakim dysponował, pozwalał na zakup cennych obrazów, zwłaszcza że ówczesny rynek sztuki był wręcz przeładowany rozmaitymi dziełami i cennymi bibelotami, co umożliwiało ich zakup po korzystnych cenach. Bez wątpienia kolekcja gromadzona przez Westa była doskonałą lokatą kapitału, a on sam niejeden raz z bólem sprzedawał jakiś cenny eksponat, aby podreperować rodzinny budżet. Wprawdzie ojciec Daisy kochał Włochy i włoską sztukę, ale nie wypierał się swoich walijskich korzeni. Nie tylko władał doskonale językiem walijskim, ale też znał i szanował tamtejszą historię, którą chronił od zapomnienia. W jego posiadłości w Ruthin organizowano między innymi Eisteddfod – tradycyjny doroczny walijski festiwal, od XII wieku promujący kulturę Walii i język walijski. Prezentowano na nim walijską poezję, teatr, tańce oraz wszelkiego rodzaju sztuki wizualne.

Tymczasem żona Williama, piękna i skoligacona z najznamienitszymi irlandzkimi rodami, Maria Adelajda Fitz-Patrick, którą poślubił w 1871 roku, była jego całkowitym przeciwieństwem. Żywiołowa, radosna, przepadała za wszelkiego rodzaju balami i życiem towarzyskim. Wprawdzie wyszła za mąż bardzo młodo, bo jako siedemnastoletnia dziewczyna, w dodatku jej małżonek był od niej starszy o dziewiętnaście lat, ale nie oznaczało to, że dała się zamknąć w czterech ścianach, zresztą nikt od niej tego nie wymagał. Jej zasadniczym zadaniem było zadbanie o ciągłość rodu, a więc urodzenie przynajmniej jednego syna – dziedzica majątku i nazwiska. Młodziutkiej Marii nie od razu udało się to osiągnąć, bowiem zanim wydała na świat chłopca, powiła córeczkę, Marię Teresę Oliwię, przyszłą księżną pszczyńską. Wprawdzie rok później, a konkretnie 14 listopada 1874 roku, urodziła dziedzica, George’a Fredericka, ale mało brakowało, a chłopiec umarłby zaraz po przyjściu na świat. I było w tym sporo winy jego matki, która już w bardzo zaawansowanej ciąży nieopatrznie oddała się płochej zabawie polegającej na uganianiu się za pałacowym ogrodnikiem, którego z bliżej nieokreślonych powodów chciała oblać wodą z gumowego węża. W efekcie doszło do przedwczesnego porodu o bardzo ciężkim przebiegu. Zajmujący się położnicą lekarze tak zaaferowali się jej stanem, że zupełnie nie zwracali uwagi na noworodka, który był niepokojąco cichy. Głośny krzyk jest oznaką zdrowia i siły noworodka – właśnie tak zachowują się dzieci, które przychodzą na świat bez komplikacji. Jeżeli jednak poród trwa długo i jest ciężki, a tak było w tym przypadku, dzieci nie krzyczą głośno, tylko cicho kwilą. Dokładnie jak mały George. Nie wiadomo, jak by się to skończyło, gdyby w pobliżu nie było jego babci, Oliwii Fitz-Patrick, która wzięła noworodka na ręce, dała mu klapsa w pośladek i podała mu kilka kropel brandy, dzięki czemu malec błyskawicznie doszedł do siebie. Nawiasem mówiąc, babka Oliwia, która mieszkała wraz z zięciem i córką, miała niemały wpływ na wychowanie trojga swoich wnucząt – bo Maria 15 lutego 1878 roku powiła jeszcze jedno dziecko, dziewczynkę Konstancję Edwinę. Ponieważ pani Fitz-Patrick była córką szambelana królowej Wiktorii, zarówno jej dzieci, jak i wnuki dorastały blisko dworu. Daisy mawiała, iż jej rodzina „odziedziczyła przyjaźń rodziny królewskiej”, a ona sama była z tego dumna.

Przypisy

Rozdział 1

J. Polak, Poczet panów i książąt pszczyńskich, cz. 2: Od Fryderyka Erdmanna Anhalta do Jana Henryka XV Hochberga, Pszczyna 2007, s. 131.

Tamże.

J. Jenczelewska, Czwarta fortuna w Europie, piękne kobiety i skandale jak w Hollywood, https://plus. dziennikzachodni. pl/czwarta-fortuna-w-europie-piekne-kobiety-i-skandale-jak-w-hollywood-piekny-film-i-zdjecia/ar/3610227.

Majorat – ordynacja rodowa (powiernictwo rodowe, fideikomis familijny), zgodnie z którą majątek był dziedziczony wyłącznie przez najstarszego syna, natomiast w przypadku braku męskich potomków – przez najbliższego krewnego w linii męskiej. Dziedziczony majątek nie mógł być dzielony pomiędzy innych członków rodziny. Zgodnie z zasadami majoratu rodzeństwo dziedzica nie dysponowało dobrami ziemskimi. Córki otrzymywały posag, a młodsi synowie – wykształcenie.

J. Polak, Poczet..., dz. cyt., s. 191.

B. Borkowy, Wytworne towarzystwo Berlina (artykuł z „The Lady’s Realm”, 1899, s. 203-211), https://daisypless. wordpress. com/2018/08/13/wytworne-towarzystwo-berlina-artykul-z-the-ladys-realm-1899-str-203-211.

Tamże.

B. Borkowy, Wspomnienia o Patsy, cz. I, https://daisypless. wordpress. com/2014/08/22/wspomnienia-o-patsy-czesc-i.

B. Górnioczek, B. Jeske-Cybulska, Księżna Daisy. Pani na Książu i Pszczynie, Mikołów 2002, s. 16.