Leksykon terminów archeologicznych - ebook

Lista haseł

Adaptacja (Anita Szczepanek)

Agency (Arkadiusz Marciniak)

Analiza danych (Rafał Fetner)

Analiza surowcowa: ceramika (Joanna Pyzel)

Analizy przestrzenne w archeologii i GIS: Systemy Informacji Geograficznej (Grzegorz Kiarszys)

Antropogeneza (Arkadiusz Sołtysiak)

Antropopresja a archeologia (Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki)

Archeologia a polityka zrównoważonego rozwoju (Agnieszka Oniszczuk)

Archeologia analityczna (Jan Michał Burdukiewicz)

Archeologia cyklu życia (Dariusz Błaszczyk)

Archeologia doświadczalna/eksperymentalna (Jolanta Małecka-Kukawka, Justyna Orłowska,
Grzegorz Osipowicz)

Archeologia funeralna (Anita Szczepanek)

Archeologia historyczna (Franciszek M. Stępniowski)

Archeologia krajobrazu (Stanisław Iwaniszewski)

Archeologia kulturowo-historyczna (Danuta Minta-Tworzowska)

Archeologia posthumanistyczna i wielogatunkowa (Ewa Domańska, Monika Stobiecka)

Archeologia postprocesualna (Arkadiusz Marciniak)

Archeologia pradziejowa (Marek Nowak)

Archeologia procesualna (Arkadiusz Marciniak)

Archeologia protohistoryczna (Andrzej Maciałowicz)

Archeologia publiczna. Archeologia wspólnotowa (Michał Pawleta, Dawid Kobiałka)

Archeologia religii (Franciszek M. Stępniowski)

Archeologia sądowa (Maciej Trzciński)

Archeologia sztuki (Ewa Bugaj)

Archeologia środowiskowa (Magdalena Moskal-del Hoyo, Maria Lityńska-Zając)

Archeologia tożsamości etnicznej (Dorota Ławecka)

Archeologia tożsamości (gender) (Agata Ulanowska, Agnieszka Tomas)

Archeologia versus polityka (Przemysław Urbańczyk)

Archeologia w strefach konfliktów. Archeologia wobec konfliktów (Franciszek M. Stępniowski)

Archeologia zmysłów (Paweł Lech Polkowski)

Archeologiczne bazy danych (Lidia Żuk)

Archeologie konfliktów (Anna I. Zalewska, Jakub Wrzosek)

Archeologie współczesności (Anna I. Zalewska)

Archeometria: metale (Ewelina Miśta-Jakubowska)

Archeometria: miary/wagi czasu, wagi przestrzeni, wagi materii (Beata Miazga)

Archeotanatologia (tafonomia szczątków ludzkich, „antropologia terenowa”)
(Hanna Kowalewska-Marszałek)

Archeozoologia (Jarosław Wilczyński)

Artefakt w archeologii (Stanisław Iwaniszewski)

Badania biomolekularne (Rafał Fetner)

Bioarcheologia człowieka (Arkadiusz Sołtysiak)

Bioarcheologia: pozostałości roślinne (Maria Lityńska-Zając, Magdalena Moskal-del Hoyo)

Biograficzne strategie interpretacyjne (Katarzyna Harabasz)

Chaîne opératoire (Jan Michał Burdukiewicz)

Czas w archeologii – archeologia czasu (Stanisław Iwaniszewski)

Datowanie (Piotr Włodarczak)

Dokumentacja archeologiczna (Mariusz Drzewiecki, Włodzimierz Rączkowski)

Dydaktyka archeologiczna. Archeologia jako kierunek kształcenia (Ewa Bugaj, Jędrzej Hordecki,
Patrycja Filipowicz, Anna I. Zalewska)

Ekologia kulturowa (Elżbieta Zechenter)

Ekonomia w archeologii (Marek Nowak)

Ekspansja/migracja (Marek Nowak)

Eksterioryzacja/symbolizacja (Patrycja Filipowicz)

Etnoarcheologia (Aleksandra Krupa-Ławrynowicz, Olgierd Ławrynowicz)

Etyka w archeologii (Zbigniew Kobyliński)

Hierarchie społeczne (Wojciech Dohnal)

Inwazyjna eksploracja archeologiczna – podstawowe metody badań terenowych (Jacek Konik)

Język (Dorota Cyngot, Joanna Popielska-Grzybowska)

Kategoryzacja w archeologii (Danuta Minta-Tworzowska)

Klasyfikacja w archeologii (Danuta Minta-Tworzowska)

Komodyfikacja dóbr kultury oraz komercjalizacja archeologii (Michał Pawleta)

Komunikacja (komunikowanie) (Dorota Cyngot, Joanna Popielska-Grzybowska)

Koncepcje sieciowości w archeologii (Jakub Mugaj)

Konserwacja ruchomości archeologicznych (Magdalena Majorek-Lipowicz)

Kontekst w archeologii (Stanisław Iwaniszewski)

Metody nieinwazyjne w archeologicznych badaniach przestrzennych (Włodzimierz Rączkowski)

Muzealnictwo archeologiczne w Polsce (Paulina Florjanowicz)

Nekrodziedzictwo (Ewa Domańska)

Neodarwinizm w archeologii (Marcin S. Przybyła)

Nowe podejścia do dziedzictwa archeologicznego. Krytyczne studia nad dziedzictwem
(Monika Stobiecka)

Numizmatyka (Borys Paszkiewicz)

Ochrona prawna zabytków archeologicznych (Bartosz Skaldawski)

Osadnictwo jako przedmiot badań archeologii (Włodzimierz Rączkowski)

Pismo (Joanna Popielska-Grzybowska, Dorota Cyngot)

Popularyzacja archeologii i upowszechnianie wiedzy archeologicznej w Polsce (Katarzyna Radziwiłko)

Potencjał, zagrożenia i ochrona najstarszych śladów archeologicznych i paleontologicznych
(Jarosław Wilczyński, Michał Wojenka)

Potencjał, zagrożenia i ochrona nowożytnych obszarów przemysłowej eksploatacji złóż naturalnych
(Bożena Józefów-Czerwińska)

Pożywienie (mięsne i roślinne) (Joanna Piątkowska-Małecka ,
Maria Lityńska-Zając )

Prawda w archeologii (Henryk Mamzer)

Proweniencja (Anita Szczepanek)

Przestrzeń (percepcja, waloryzacja, symbolizacja, adaptacja, organizacja, stabilizacja, socjalizacja,
wizualizacja) (Stanisław Iwaniszewski)

Pseudoarcheologia (Michał Pawleta)

Rekonstrukcje, rewitalizacje zabytków archeologicznych versus dyrektywa ochrony in situ
(Agata Byszewska-Łasińska)

Relacje ludzi z otoczeniem (Stanisław Iwaniszewski)

Relacje pomiędzy ludźmi a roślinami (Maria Lityńska-Zając, Magdalena Moskal-del Hoyo)

Relacje pomiędzy ludźmi a zwierzętami (Arkadiusz Marciniak)

Rezyliencja (Arkadiusz Marciniak)

Semiotyka (Patrycja Filipowicz)

Seriacja w archeologii (Danuta Minta-Tworzowska)

Społeczeństwo (Wojciech Dohnal)

Stratygrafia archeologiczna (Przemysław Urbańczyk)

System ochrony konserwatorskiej zabytków archeologicznych w Polsce (Bartosz Skaldawski)

Szkoła Annales (Danuta Minta-Tworzowska)

Technika i technologia: ceramika (Joanna Pyzel)

Technika i technologia: drewno (Tomasz Stępnik)

Technika i technologia: kamień (Renata Czech-Błońska)

Technika i technologia: krzemieniarstwo (Witold Grużdź)

Technika i technologia: metalurgia (Szymon Modzelewski)

Technika i technologia: szkło (Teresa Stawiarska)

Technika i technologia: włókiennictwo (Agata Ulanowska)

Teoria średniego zasięgu w archeologii (Arkadiusz Marciniak)

Traseologia / analizy residuów (Jolanta Małecka-Kukawka, Justyna Orłowska, Grzegorz Osipowicz)

Turystyka archeologiczna (Michał Pawleta)

Typologia w archeologii (Danuta Minta-Tworzowska)

Udomowienie zwierząt i roślin (Arkadiusz Marciniak)

Wnioskowanie (Rafał Fetner)

Zabytki archeologiczne wobec zagrożeń: nielegalne wykopaliska i nielegalny obrót (Paul Barford)

„Zwroty” badawcze w archeologii (Anna I. Zalewska)

Źródło / Ślad / Artefakt / Rzecz / Przedmiot (Danuta Minta-Tworzowska)Lista haseł składających się na poszczególne obszary –
pola problemowe

I. Konceptualizacje przeszłości

Adaptacja

Antropogeneza

Antropopresja a archeologia

Artefakt w archeologii

Ekologia kulturowa

Ekspansja/migracja

Eksterioryzacja/symbolizacja

Hierarchie społeczne

Kontekst w archeologii

Osadnictwo jako przedmiot badań archeologii

Proweniencja

Przestrzeń (percepcja, waloryzacja, symbolizacja, adaptacja, organizacja, stabilizacja, socjalizacja, wizualizacja)

Relacje ludzi z otoczeniem

Relacje pomiędzy ludźmi a roślinami

Relacje pomiędzy ludźmi a zwierzętami

Rezyliencja

Udomowienie zwierząt i roślin

II. Proces badawczy

Archeologia analityczna

Archeologia kulturowo-historyczna

Archeologia posthumanistyczna i wielogatunkowa

Archeologia postprocesualna

Archeologia procesualna

Archeozoologia

Bioarcheologia człowieka

Bioarcheologia: pozostałości roślinne

Biograficzne strategie interpretacyjne

Ekonomia w archeologii

Etnoarcheologia

Etyka w archeologii

Kategoryzacja w archeologii

Neodarwinizm w archeologii

Prawda w archeologii

Szkoła Annales

Teoria średniego zasięgu w archeologii

Wnioskowanie

„Zwroty” badawcze w archeologii

Źródło / Ślad / Artefakt / Rzecz / Przedmiot

III. Metody

Analiza danych

Analiza surowcowa: ceramika

Analizy przestrzenne w archeologii i GIS: Systemy Informacji Geograficznej

Archeologia doświadczalna/eksperymentalna

Archeologiczne bazy danych

Archeometria: metale

Archeometria: miary/wagi czasu, wagi przestrzeni, wagi materii

Archeotanatologia (tafonomia szczątków ludzkich, „antropologia terenowa”)

Badania biomolekularne

Chaîne opératoire

Datowanie

Dokumentacja archeologiczna

Inwazyjna eksploracja archeologiczna – podstawowe metody badań terenowych

Klasyfikacja w archeologii

Koncepcje sieciowości w archeologii

Metody nieinwazyjne w archeologicznych badaniach przestrzennych

Seriacja w archeologii

Stratygrafia archeologiczna

Traseologia / analizy residuów

Typologia w archeologii

IV. Zakresy tematyczne badań

Agency

Archeologia cyklu życia

Archeologia funeralna

Archeologia historyczna

Archeologia krajobrazu

Archeologia pradziejowa

Archeologia protohistoryczna

Archeologia religii

Archeologia sztuki

Archeologia środowiskowa

Archeologia tożsamości etnicznej

Archeologia tożsamości (gender)

Archeologia zmysłów

Archeologie konfliktów

Archeologie współczesności

Czas w archeologii – archeologia czasu

Język

Komunikacja (komunikowanie)

Numizmatyka

Pismo

Pożywienie (mięsne i roślinne)

Semiotyka

Społeczeństwo

Technika i technologia: ceramika

Technika i technologia: drewno

Technika i technologia: kamień

Technika i technologia: krzemieniarstwo

Technika i technologia: metalurgia

Technika i technologia: szkło

Technika i technologia: włókiennictwo

V. Archeologia we współczesności. Archeologia wobec społeczeństwa

Archeologia a polityka zrównoważonego rozwoju

Archeologia publiczna. Archeologia wspólnotowa

Archeologia sądowa

Archeologia versus polityka

Archeologia w strefach konfliktów. Archeologia wobec konfliktów

Dydaktyka archeologiczna. Archeologia jako kierunek kształcenia

Komodyfikacja dóbr kultury oraz komercjalizacja archeologii

Konserwacja ruchomości archeologicznych

Muzealnictwo archeologiczne w Polsce

Nekrodziedzictwo

Nowe podejścia do dziedzictwa archeologicznego. Krytyczne studia nad dziedzictwem

Ochrona prawna zabytków archeologicznych

Popularyzacja archeologii i upowszechnianie wiedzy archeologicznej w Polsce

Potencjał, zagrożenia i ochrona najstarszych śladów archeologicznych i paleontologicznych

Potencjał, zagrożenia i ochrona nowożytnych obszarów przemysłowej eksploatacji złóż naturalnych

Pseudoarcheologia

Rekonstrukcje, rewitalizacje zabytków archeologicznych versus dyrektywa ochrony in situ

System ochrony konserwatorskiej zabytków archeologicznych w Polsce

Turystyka archeologiczna

Zabytki archeologiczne wobec zagrożeń: nielegalne wykopaliska i nielegalny obrótAdaptacja

Termin adaptacja w badaniach archeologicznych należy rozumieć jako sposób, w jaki przedindustrialne społeczności ludzkie dostosowywały się do warunków środowiskowych, kształtując swoje strategie życiowe w zależności od zarówno zachodzących zmian klimatycznych, jak i pojawiających się presji społecznych. W koncepcji neo-darwinowskiej kwintesencją ewolucji jest adaptacja rozumiana jako „dopasowanie” organizmu do środowiska (por. łac. aptus ‘dopasowany’). Na gruncie antropologicznym przez adaptację rozumiemy procesy pozwalające populacjom ludzkim na dostosowanie się do stresów i zmian środowiskowych, tym samym zapewniając sobie przetrwanie i sukces reprodukcyjny. Zgodnie z koncepcją ekologii kulturowej, podkreślającej związek między kulturą a środowiskiem, jest to proces obejmujący szeroki zakres strategii, w tym biologicznych, kulturowych i technologicznych, stanowiących odpowiedź na zmiany zachodzące w otoczeniu. Zrozumienie tego procesu pozwala na analizę, w jaki sposób społeczeństwa reagują na stres środowiskowy i odzyskują równowagę, skupiając się na zdolności do adaptacji i transformacji w obliczu wyzwań. Pojęcie adaptacja znajduje się w obszarze zainteresowań większości współczesnych archeologów, z częstymi odniesieniami do „trajektorii adaptacyjnych”, „systemów adaptacyjnych”, „przedadaptacji” i „maladaptacji”. Problem adaptacji archeologicznej rozumieć należy dwutorowo. Po pierwsze, konieczne jest zidentyfikowanie, jakie cechy przyczyniły się do adaptacyjności badanej grupy. Po drugie, należy prześledzić historię ewolucyjną danej cechy, aby ustalić, czy została ona ukształtowana przez selekcję, ponieważ tylko wtedy cecha może być uznana za adaptację.

Przykłady adaptacji widoczne są w różnych społecznościach pradziejowych, zwłaszcza tych, których typ gospodarki jest ściśle uzależniony od środowiska. W społecznościach łowców-zbieraczy, o gospodarce przyswajalnej, wykorzystywane inwentarium narzędziowe oraz wzorce osadnicze stanowią odzwierciedlenie doraźnych potrzeb związanych z efektywnym zdobywaniem i przetwarzaniem pożywienia → Pożywienie (mięsne i roślinne). Społeczności te cechuje wysoka mobilność, uwarunkowana sezonową dostępnością zasobów, związaną z migracjami zwierząt i cyklami rozwojowymi roślin. Adaptacja łowców-zbieraczy do środowiska naturalnego – żyli z nim z nim w równowadze, nie eksploatując go nadmiernie – pozwalała na przetrwanie tej ludności, nawet w czasach pojawienia się społeczności rolniczych. Populacje o różnych systemach gospodarczych zajmowały odmienne nisze ekologiczne. Przejście od gospodarki przyswajalnej do wytwórczej, czyli od zbieractwa i łowiectwa do rolnictwa, było znaczącą zmianą adaptacyjną o istotnych konsekwencjach biologicznych i kulturowych. Zmiana systemu gospodarczego doprowadziła do powstania stabilnych sieci osadniczych oraz kształtowania się zhierarchizowanych struktur społecznych (adaptacje społeczne i ekonomiczne) → Hierarchie społeczne. Konsekwencją zmian w systemach gospodarczych oraz osadniczych były zmiany biologiczne ludności (adaptacje biologiczne).

Adaptacje ekonomiczne stanowiły szereg uzupełniających się procesów przystosowawczych, w tym specjalizacje w produkcji rolnej, prowadzące przykładowo do ukształtowania się mobilnych społeczności pasterskich, sezonowo wypasających zwierzęta. Proces ten obejmował doskonalenie narzędzi rolniczych oraz zmiany w systemie upraw i hodowli, oparte na selekcji najbardziej produktywnych odmian. Wynalezienie ceramiki pozwalało na lepsze przechowywanie żywności i jej przetwarzanie, pomagając społeczeństwom → Społeczeństwo w zachowywaniu nadwyżek żywności i redukcji sezonowych niedoborów. Uprawa roślin w niekorzystnych warunkach środowiskowych, np. w regionach suchych, prowadziła do adaptacji technologicznych polegających na rozwoju systemów irygacyjnych umożliwiających wzrost roślin. Zwiększaniu szansy na przetrwanie służyły zmiany nawyków żywieniowych, np. dieta bogata w tłuszcze ludności regionów arktycznych, preferencje w wyborach odzieżowych i projektowanie budynków dostosowanych do określonych klimatów. Jednakże w dynamicznie zmieniających się warunkach klimatycznych, takich jak ciężkie i długotrwałe susze, wykształcenie systemów adaptacyjnych do okresowych niedoborów nie umożliwiło przetrwania wyspecjalizowanych społeczności, z opanowanymi strategiami zarządzania wodą.

Adaptacje społeczne to konsekwencje powstania stałej sieci osadniczej i zmian w wielkości grupy lokalnej. Ich skutkiem była konieczność wprowadzenia wewnątrzgrupowych regulacji porządkujących codzienne życie. Kształtowanie struktur społecznych związane było z wytwarzaniem nadwyżek żywności i ich dystrybucją oraz handlem, co doprowadziło do hierarchizacji i wydzielenia grup wodzowskich i kapłańskich, które zostały wyłączone z procesu bezpośredniej produkcji żywności. Powstające systemy stanowiły też odpowiedź na presję demograficzną prowadzącą do konfliktów wewnątrz- i zewnątrzgrupowych. Dieta oparta na uprawianych gatunkach roślin w latach nieurodzaju przyczyniała się do występowania okresów niedożywienia i głodu; adaptacją do niedoborów zasobów było tworzenie sieci handlowych. Jedwabny Szlak, na przykład, umożliwiał wymianę towarów, idei i technologii między Europą a Azją. Rozwój pisma w starożytnych cywilizacjach ułatwiał prowadzenie dokumentacji, administrację i przekazywanie wiedzy, wspierając złożone struktury społeczne.

Adaptacje biologiczne ludności stanowiły też odpowiedź na zmiany pożywienia i zmiany w strategiach osadniczych. Były to zarówno adaptacje genetyczne, polegające na zmianach w częstości występowania genów w populacji na przestrzeni pokoleń, jak i adaptacje fizjologiczne, czyli krótko- lub długoterminowe zmiany fizjologiczne, poprawiające zdolność jednostki do radzenia sobie ze stresem środowiskowym, np. w regionach wysokogórskich (większa pojemność płuc, wyższy poziom hemoglobiny). Adaptacja genetyczna, polegająca na presji selekcyjnej preferującej jednostki o pożądanych cechach, np. dorosłych osób trawiących laktozę, zwiększyła szanse przetrwania społeczności bazujących na pokarmach mlecznych. Hodowla zwierząt, oprócz pozytywnych skutków, takich jak całoroczna możliwość korzystania z produktów zwierzęcych, doprowadziła także do rozwoju chorób odzwierzęcych, w tym pasożytniczych. Niektóre z tych chorób wywoływały masowe epidemie, szerzące się w gęsto zaludnionych obszarach. Adaptacja genetyczna polegała, w tym przypadku, na selekcji jednostek odpornych na dane infekcje.

Podsumowując, adaptacja to reakcja społeczności na wyzwania środowiskowe poprzez złożoną interakcję zmian biologicznych, kulturowych i technologicznych. Zrozumienie tych procesów pozwala docenić odporność i pomysłowość różnych społeczności w ich zmaganiach z dynamicznie zmieniającym się światem. Adaptacje te były istotne dla ich przetrwania i rozwoju, pozostawiając trwałe dziedzictwo w historii ludzkości.

Zalecana literatura:

Kirch P.V. 1980. The Archaeological Study of Adaptation: Theoretical and Methodological Issues. W: M.B. Schiffer (red.), Advances in Archaeological Method and Theory. New York: Academic Press, 101–156.

Kruk J. 2008. Wzory przeszłości: studia nad neolitem środkowym i późnym. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.

O’Brien M.J., Holland T.D. 1992. The Role of Adaptation in Archaeological Explanation. American Antiquity 57 (1), 36–59.

Anita Szczepanek