Leniwy umysł. Dlaczego warto ciągle weryfikować swoje poglądy i decyzje - ebook

ZGUBNE NAWYKI

Większość ludzi wychodzi z założenia, że inteligencja to zdolność myślenia i przyswajania wiedzy. Tymczasem w szybko zmieniającym się świecie bardziej się liczą inne umiejętności poznawcze, a mianowicie zdolność weryfikacji przyjętych założeń i pozbywania się nieaktualnych informacji. W codziennym życiu większość z nas przedkłada pewność przekonań nad dyskomfort wątpliwości. Chętniej wsłuchujemy się w te opinie, które poprawiają nam samopoczucie niż w te, które zmuszają nas do zastanowienia się. Spór postrzegamy jako zagrożenie dla naszego ego, a nie jako szansę zdobycia nowej wiedzy. Zamiast możliwie często rozmawiać z tymi, którzy rzucają nam wyzwania intelektualne, otaczamy się ludźmi, którzy zgadzają się z naszymi wnioskami. W rezultacie nasze przekonania są słabe.

ELASTYCZNE MYŚLENIE

Psycholog organizacji Adam Grant specjalizuje się w otwieraniu ludzkich umysłów, więc może nam w tej dziedzinie pomóc. Ceniony nauczyciel akademicki i autor bestsellerów Buntownicy oraz Dawaj i bierz trzyma się w życiu zasady, która argumenty w sporze nakazuje przedstawiać tak, jakby się miało rację, ale słuchać przeciwnika tak, jakby się jej nie miało. Przedstawia liczne śmiałe pomysły i rzetelne dowody na potwierdzenie swoich tez. Podpowiada, jak czerpać radość z wykrycia błędu we własnym myśleniu, jak podczas rozgorączkowanej debaty wydobyć na powierzchnię największe niuanse i jak tworzyć szkoły, miejsca pracy i społeczności nastawione na naukę przez całe życie. Być może wiedza to potęga, ale mądrość zdobywa się wtedy, gdy się wie, czego się nie wie.Rozdział 1 Kaznodzieja, prokurator, polityk i naukowiec – uczestnicy boju o kontrolę nad naszym umysłem

„Bez zmian nie może być mowy o postępie. A kto nie jest w stanie zmienić zdania, nie jest w stanie zmienić niczego”.

George Bernard Shaw

Choć mało kto o nim słyszał, Mike Lazaridis wywarł istotny wpływ na życie nas wszystkich. Niemalże odkąd przyszedł na świat, dla wszystkich było jasne, że ma niezwykły dryg do elektroniki. Jako czterolatek skonstruował własny odtwarzacz płyt z klocków Lego i gumek recepturek. W szkole średniej wzywano go na pomoc, gdy w jakiejś sali popsuł się telewizor. W wolnym czasie skonstruował komputer i zaprojektował lepszy czasomierz na potrzeby szkolnych turniejów wiedzy ogólnej (w ten sposób zarobił pieniądze na pierwszy rok studiów). Ledwie kilka miesięcy przed uzyskaniem dyplomu inżyniera elektryka Mike dokonał zaś tego, czym mogło się pochwalić wielu wybitnych przedsiębiorców jego epoki, a mianowicie wyleciał ze studiów. Nadszedł czas, aby syn emigrantów mógł wreszcie pokazać światu, na co go naprawdę stać.

Jego pierwszym osiągnięciem było uzyskanie patentu na urządzenie, które odczytywało kody kreskowe z taśm filmowych. Hollywood docenił jego wynalazek do tego stopnia, że nagrodził go Emmy i Oscarem w dziedzinie techniki. Ten sukces blednie jednak w obliczu następnego dokonania Mike’a, za sprawą którego jego firma zaczęła rozwijać się szybciej niż jakakolwiek inna na świecie. Flagowy produkt Mike’a szybko zyskał grono zagorzałych wielbicieli, a lojalność wobec niego deklarowały najróżniejsze osobistości, od Billa Gatesa począwszy, na Christinie Aguilerze skończywszy. „Zrewolucjonizował moje życie”, zachwycała się Oprah Winfrey. „Nie wyobrażam sobie, jak bym się miała bez niego obyć”. Po objęciu Białego Domu prezydent Obama miał ponoć odmówić wydania swojego egzemplarza służbom specjalnym.

Mike Lazaridis wymarzył sobie, że za pomocą BlackBerry użytkownicy będą mogli bezprzewodowo wysyłać i odbierać e-maile. Latem 2009 roku jego urządzenie stanowiło blisko połowę amerykańskiego rynku smartfonów. Do 2014 roku jego udział w tym rynku skurczył się jednak do niespełna 1 procenta.

Gdy firma zalicza taki spadek, nigdy nie da się jednoznacznie wskazać jego przyczyny, w związku z czym niejako odruchowo podejmujemy próbę antropomorfizacji produktu. BlackBerry poniósł porażkę, bo się nie przystosował. Trzeba jednak pamiętać, że firma nie ma zdolności przystosowywania się do zmian zachodzących w środowisku. Adaptacja to domena ludzi, którzy każdego dnia podejmują wiele różnych decyzji. Jako założyciel, przewodniczący rady dyrektorów i współdyrektor generalny BlackBerry Mike odpowiadał za kwestie techniczne i produktowe. To jego pomysł stał się iskrą, która roznieciła rewolucję smartfonów, ostatecznie jednak nie udało mu się zachować elastyczności myślowej i jego firma – gdyby ją porównać do ognia – straciła tlen i ostatecznie jej wynalazek został wygaszony. Co poszło nie tak?

Większość z nas czerpie dumę z faktu posiadania wiedzy i doświadczenia, ale także z dochowywania wierności własnym przekonaniom i poglądom. Taka postawa mogłaby mieć rację bytu w stabilnym świecie, który nagradza wiarę we własne pomysły. Problem polega na tym, że żyjemy w świecie, który bardzo szybko się zmienia, a w związku z tym powinniśmy poświęcać na weryfikację naszych poglądów tyle samo czasu, co na ich formułowanie.

Weryfikacja założeń wymaga posiadania pewnych konkretnych umiejętności, ale wymaga też określonego nastawienia. Na szczęście mamy już wszystkie niezbędne po temu narzędzia myślowe. Teraz pozostaje nam tylko wyciągnąć je z szopy i odrdzewić.

Po namyśle…

W obszarze dostępu do informacji i technologii dokonał się taki postęp, że zbiór dostępnej dziś wiedzy nie tyle po prostu się powiększa, ile powiększa się w coraz szybszym tempie. W 2011 roku każdy z nas przyswajał dziennie mniej więcej pięciokrotnie więcej informacji niż zaledwie ćwierć wieku wcześniej. W 1950 roku podwojenie zbioru wiedzy medycznej zajmowało 50 lat. W 1980 roku wiedza z dziedziny medycznej podwajała się co siedem lat, a do 2010 roku czas ten uległ skróceniu o połowę. W obliczu rosnącego tempa zmian musimy dziś kwestionować słuszność naszych przekonań z większą intensywnością niż kiedykolwiek wcześniej.

Nie jest to oczywiście łatwe zadanie. Im dłużej bowiem trwamy przy naszych przekonaniach, tym mocniej się one polaryzują i zakorzeniają. Nadal trudno jest mi się pogodzić z faktem, że Pluton nie jest już planetą. Rzeczywistość edukacyjna wygląda tak, że doniosłe odkrycia historyczne czy przełomy naukowe trafiają do podręczników szkolnych i programów nauczania dopiero po wielu latach. Badacze odkryli niedawno, że powinniśmy zweryfikować mocno utrwalone w naszej świadomości wyobrażenia na temat rodowodu Kleopatry (jej ojciec był Grekiem, a nie Egipcjaninem, a tożsamość matki nie jest znana), wyglądu dinozaurów (paleontolodzy uważają dziś, że niektóre tyranozaury mogły mieć kolorowe pióra na plecach) czy nawet mechanizmu funkcjonowania wzroku (ludzie niewidomi mogą się dziś nauczyć „widzieć”, ponieważ za pomocą fal dźwiękowych da się aktywować korę wzrokową i spowodować powstanie w mózgu obrazu rzeczywistości – na podobnej zasadzie jak nietoperze posługują się echolokacją, aby nawigować po ciemku)*. Zachowywać dla potomności można stare płyty, klasyczne samochody i antyczne zegary. Nieaktualna wiedza to zaś myślowe skamieliny, które najlepiej zakopać na wieczne zapomnienie.

Łatwo potrafimy rozpoznać moment, w którym to ktoś inny powinien zweryfikować swoje przekonania. Gdy postanawiamy skonsultować postawioną diagnozę z innym lekarzem, podważamy opinię eksperta. Gorzej rzecz się ma wtedy, gdy chodzi o naszą wiedzę i nasze opinie. Wtedy wolimy czuć, że mamy rację, niż faktycznie mieć rację. W codziennym życiu formułujemy wiele własnych diagnoz, począwszy od decyzji w sprawie rekrutacji pracowników, a na decyzji o zawarciu małżeństwa skończywszy. Powinniśmy tymczasem wyrobić sobie nawyk konsultowania z samym sobą własnych opinii.

Załóżmy, że masz przyjaciela rodziny, który jest doradcą finansowym. Ten zaufany człowiek twierdzi, że powinieneś zainwestować w inny fundusz emerytalny, niż oferuje ci pracodawca. Masz też innego przyjaciela, który również zna się na rzeczy, ale on z kolei twierdzi, że fundusz proponowany przez doradcę to ryzykowna inwestycja. Co byś zrobił?

W tego typu sytuacji znalazł się niejaki Stephen Greenspan. Postanowił wówczas przeanalizować radę sceptycznego znajomego w kontekście dostępnych danych. Wiedział, że jego siostra od kilku lat inwestuje w polecany przez doradcę fundusz i jest zadowolona z uzyskiwanych rezultatów. Jej opinię zdawało się popierać również kilkoro jej znajomych. Zwroty nie były może jakieś spektakularne, ale konsekwentnie wyrażały się w liczbach dwucyfrowych. Ponadto doradca finansowy na tyle wierzył w ten fundusz, że również w niego zainwestował. Mając do dyspozycji te informacje, Greenspan postanowił zaryzykować. Wykonał dość śmiały ruch i wpłacił na ten fundusz niemal jedną trzecią wszystkich swoich oszczędności emerytalnych. I wkrótce dowiedział się, że wartość jego portfela wzrosła o 25 procent.

Potem jednak fundusz się załamał, a on z dnia na dzień stracił wszystkie swoje pieniądze. Jak się okazało, zainwestował w piramidę finansową Berniego Madoffa.

Dwadzieścia lat temu mój kolega po fachu Phil Tetlock odkrył niezwykle intrygującą rzecz. Stwierdził mianowicie, że gdy myślimy i mówimy, dopuszczamy do głosu koncepcje typowe dla przedstawicieli trzech zawodów, a mianowicie kaznodziejów, prokuratorów i polityków. W każdym z tych trybów nasza tożsamość kształtuje się nieco inaczej, a my korzystamy z nieco odmiennych narzędzi. W tryb kaznodziei wchodzimy wtedy, gdy stawką w grze są przekonania bliskie naszemu sercu. Zaczynamy wówczas wygłaszać kazania, które mają chronić i wzmacniać nasze ideały. W tryb prokuratorski wchodzimy wtedy, gdy dostrzegamy błędy w rozumowaniu innych ludzi. Przytaczamy wówczas argumenty, które mają obalić tezy przeciwnika i zapewnić nam zwycięstwo. Myśleniem typowym dla polityka wykazujemy się wtedy, gdy zależy nam na pozyskaniu aplauzu publiczności. Zachowujemy się wówczas tak, jak gdybyśmy prowadzili kampanię i zabiegali o poparcie wyborców. Problem polega na tym, że często tak bardzo skupiamy się na przekonywaniu innych do swoich racji, wytykaniu innym błędów i zabieganiu o poparcie, że konieczność weryfikacji własnych przekonań po prostu nam umyka.

Stephen Greenspan i jego siostra postanowili zainwestować w piramidę finansową Berniego Madoffa bynajmniej nie pod wpływem jednego z tych trzech głosów. Fatalną w skutkach decyzję podjęli w wyniku nałożenia się na siebie wszystkich trzech trybów. Gdy siostra opowiadała Stephenowi o tym, ile sama zarobiła i ile zarobili jej przyjaciele, występowała w roli kaznodziei, który wychwala zalety funduszu. Powołując się na siłę jej przekonań, Greenspan gotów był oskarżyć przyjaciela, który go przestrzegał przed tą inwestycją, o „odruchowy cynizm”. Podszeptom polityka uległ zaś wtedy, gdy kierował się w swoich decyzjach inwestycyjnych tym, co powiedzą jego bliscy. Doradca finansowy był w końcu przyjacielem rodziny. Green­span lubił go i chciał mu się przypodobać.

Każdy z nas może wpaść w tego typu pułapkę. Greenspan twierdzi, że trochę się wygłupił… Bo tak się składa, że ma ekspercką wiedzę na temat ludzkiej łatwowierności. Decyzję o inwestycji w piramidę finansową podjął w momencie, gdy kończył właśnie książkę o tym, dlaczego ludzie czasem dają się na coś nabrać. Z perspektywy czasu żałuje, że zamiast skupiać się wyłącznie na wynikach, nie przyjrzał się uważniej strategii funduszu. Mógł przecież zebrać opinie z różnych wiarygodnych źródeł. Mógł też w ramach eksperymentu zainwestować mniejszą kwotę na dłuższy czas, zanim zdecydował się postawić na tę kartę znaczną część oszczędności swojego życia.

Postępując w ten sposób, wszedłby w tryb naukowca.PRZYPISY

Prolog

Frank L. Schmidt, John Hunter, General Mental Ability in the World of Work: Occupational Attainment and Job Performance, „Journal of Personality and Social Psychology” 2004, nr 86, s. 162–173.

David C. Geary, Efficiency of Mitochondrial Functioning as the Fundamental Biological Mechanism of General Intelligence (G), „Psychological Review” 2018, nr 15, s. 1028–1050.

Neel Burton, What Is Intelligence?, „Psychology Today”, 28.11.2018, www.psychologytoday.com/us/blog/hide-and-seek/201811/what-is-intelligence ; Charles Stangor, Jennifer Walinga, Introduction to Psychology, BCcam­pus, Victoria 2014; Frank L. Schmidt, The Role of Cognitive Ability and Job Performance: Why There Cannot Be a Debate, „Human Performance” 2002, nr 15, s. 187–210.

A Systematic Approach to the GRE, Kaplan, Nowy Jork 1999.

Ludy T. Benjamin Jr., Timothy A. Cavell, William R. Shallenberger III, Staying with Initial Answers on Objective Tests: Is It a Myth?, „Teaching of Psychology” 1984, nr 11, s. 133–141.

Justin Kruger, Derrick Wirtz, Dale T. Miller, Counterfactual Thinking and the First Instinct Fallacy, „Journal of Personality and Social Psychology” 2005, nr 88, s. 725–735.

Yongnam Kim, Apples to Oranges: Causal Effects of Answer Changing in Multiple-Choice Exams, arXiv:1808.10577v4, ostatnie zmiany: 14.10.2019, arxiv.org/abs/1808.10577 .

Justin J. Couchman i in., The Instinct Fallacy: The Metacognition of Answering and Revising during College Exams, „Metacognition and Learning” 2006, nr 11, s. 171–185.

Charles M. Slem, The Effects of an Educational Intervention on Answer Changing Behavior, „Annual Convention of the American Psychological Association”, sierpień 1985, eric.ed.gov/?id=ED266395 .

Susan T. Fiske, Shelley E. Taylor, Social Cognition: From Brains to Culture, II wyd., Sage, Los Angeles 2013.

Arie W. Kruglanski, Donna M. Webster, Motivated Closing of the Mind: „Seizing” and „Freezing”, „Psychological Review” 1996, nr 103, s. 263–283.

James Fallows, The Boiled-Frog Myth: Stop the Lying Now!, „The Atlantic”, 16.09.2006.

Norman Maclean, Young Men and Fire, 25th anniversary ed., University of Chicago Press, Chicago 2017.

Barry M. Staw, Lance E. Sandelands, Jane E. Dutton, Threat Rigidity Effects in Organizational Behavior: A Multilevel Analysis, „Administrative Science Quarterly” 1981, nr 26, s. 501–524; Karl E. Weick, The Collapse of Sense-Making in Organizations: The Mann Gulch Disaster, „Administrative Science Quarterly” 1993, nr 38, s. 628–652.

Ted Putnam, Findings from the Wildland Firefighters Human Factors Workshop, United States Department of Agriculture, Forest Service, Technology & Development Program, listopad 1995.

John N. Maclean, Fire on the Mountain: The True Story of the South Canyon Fire, HarperPerennial, Nowy Jork 2009.

Ted Putnam, Analysis of Escape Efforts and Personal Protective Equipment on the South Canyon Fire, „Wildfire” 1995, nr 4, s. 34–39.

Ted Putnam, The Collapse of Decision Making and Organizational Structure on Storm King Mountain, „Wildfire” 1995, nr 4, s. 40–45.

Report of the South Canyon Fire Accident Investigation Team, 17.08.1994.

Karl E. Weick, Drop Your Tools: An Allegory for Organizational Studies, „Administrative Science Quarterly” 1996, nr 41, s. 301–313.

Elizabeth Widdicombe, Prefrosh E-group Connected Class of ’03, „Harvard Crimson”, 5.06.2003; Scott A. Golder, Re: „Alone in Annenberg? First-Years Take Heart”, „Harvard Crimson”, 17.09.1999.

Nate Cohn, Kevin Quealy, How Public Opinion Has Moved on Black Lives Matter, „New York Times”, 10.06.2020.

Kathryn Schulz, The Story That Tore Through the Trees, „New York Magazine”, 9.09.2014.Rozdział 1

George Bernard Shaw, Everybody’s Political What’s What?, Constable, Londyn 1944.

Jacquie McNish, Sean Silcoff, Losing the Signal: The Untold Story behind the Extraordinary Rise and Spectacular Fall of BlackBerry, Flatiron Books, Nowy Jork 2015.

100 Fastest-Growing Companies, CNN Money, 31.08.2009, money.cnn.com/magazines/fortune/fortunefastestgrowing/2009/snapshots/1.html .

Richard Alleyne, Welcome to the Information Age–174 Newspapers a Day, „Daily Telegraph”, 11.02.2011.

Peter Densen, Challenges and Opportunities Facing Medical Education, „Transactions of the American Clinical and Climatological Association” 2011, nr 122, s. 48–58.

Joshua J. Clarkson, Zakary L. Tormala, Christopher Leone, A Self-Validation Perspective on the Mere Thought Effect, „Journal of Experimental Social Psychology” 2011, nr 47, s. 449–454.

Jamie Barden, Richard E. Petty, The Mere Perception of Elaboration Creates Attitude Certainty: Exploring the Thoughtfulness Heuristic, „Journal of Personality and Social Psychology” 2008, nr 95, s. 489–509.

W. Ralph Eubanks, How History and Hollywood Got „Cleopatra” Wrong, NPR, 1.11.2010, www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=130976125 .

Jason Farago, T. Rex Like You Haven’t Seen Him: With Feathers, „New York Times”, 7.03.2019, Brigit Katz, T. Rex Was Likely Covered in Scales, Not Feathers, „Smith­sonian”, 8.06.2017.

Alix Spiegel, Lulu Miller, How to Become Batman, Invisibilia, NPR, 23.01.2015, www.npr.org/programs/invisibilia/378577902/how-to-become-batman .

* Ja tymczasem zawsze uważałem, że określenie „blowing smoke up your arse” (czyli wdmuchiwać komuś dym w tyłek) nawiązuje do zwyczaju raczenia cygarami kogoś, komu chce się zaimponować. Jakże byłem zaskoczony, gdy żona wyjawiła mi prawdziwe pochodzenie tego wyrażenia. Okazuje się, że w XVIII wieku standardową praktyką w przypadku ratowania topielca było wykonywanie lewatywy z wykorzystaniem dymu tytoniowego (co dosłownie polegało na wdmuchiwaniu mu dymu między szanowne cztery litery). Wtedy jeszcze nie wiedziano, że taki zabieg może być szkodliwy dla układu krążenia. (Sterling Haynes, Special Feature: Tobacco Smoke Enemas, „BC Medical Journal” 2012, nr 54, s. 496–497). (W przypisach z gwiazdką przedstawione są komentarze autora).

Stephen Greenspan, Why We Keep Falling for Financial Scams, „Wall Street Journal”, 3.01.2009, www.wsj.com/articles/SB123093987596650197 .

Philip E. Tetlock, Social Functionalist Frameworks for Judgment and Choice: Intuitive Politicians, Theologians, and Prosecutors, „Psychological Review” 2002, nr 109, s. 451–471.

Hugo Mercier, Dan Sperber, Why Do Humans Reason? Arguments from an Argumentative Theory, „Behavioral and Brain Sciences” 2011, nr 34, s. 57–74.

Stephen Greenspan, Fooled by Ponzi (and Madoff): How Bernard Madoff Made Off with My Money, eSkeptic, 23.12.2008.

Greg Griffin, Scam Expert from CU Expertly Scammed, „Denver Post”, 2.03.2009.