Licencja na zabijanie - ebook

WSTĘP

Cytat ze strony poprzed­niej nie został użyty przy­pad­kowo. O feno­me­nie pań­stwa pod­ziem­nego pisał sam mar­sza­łek Józef Pił­sud­ski. _Nie­znany z imie­nia, był tak sza­no­wany i tak słu­chany, że zazdrość wzbu­dzać może we wszyst­kich kra­jach i u wszyst­kich naro­dów_. Choć pisał wtedy o Rzą­dzie Naro­do­wym okresu powsta­nia stycz­nio­wego, gdyby dożył cza­sów naj­więk­szego kon­fliktu dwu­dzie­stego wieku, zapewne powie­liłby te słowa o Pol­skim Pań­stwie Pod­ziem­nym okresu dru­giej wojny świa­to­wej.

Tema­tyka pol­skiej kon­spi­ra­cji cie­kawi i inspi­ruje kolejne poko­le­nia. Rze­sze naukow­ców, ale i sym­pa­ty­ków histo­rii sta­rają się popu­la­ry­zo­wać ten obszar pol­skiej histo­rii, uka­zu­jąc jego zło­żo­ność, gigan­tyczny wysi­łek jego człon­ków oraz uni­ka­to­wość w skali całego świata. Nie było dru­giego takiego tworu na świe­cie i zakres jego dzia­łal­no­ści obej­mo­wał sze­roki wachlarz życia spo­łe­czeń­stwa – począw­szy od edu­ka­cji, a skoń­czyw­szy na walce zbroj­nej.

Nie będzie odkryw­cze stwier­dze­nie, że rynek popu­la­ry­zo­wa­nia histo­rii w Pol­sce jest obec­nie mocno nasy­cony tema­tyką pol­skiego pod­zie­mia okresu dru­giej wojny świa­to­wej. Nie­wąt­pli­wie dodat­nią cechą takiej aktyw­no­ści jest pro­pa­go­wa­nie wie­dzy o dzie­jach minio­nych, które są dla Pola­ków świeże i żywe. Żyją wciąż przed­sta­wi­ciele poko­le­nia, które pamięta tra­giczną histo­rię Pol­ski roz­dar­tej w 1939 roku mię­dzy Rosję a Niemcy. Wiele nowych dla histo­rii wyda­rzeń i osób z nimi zwią­za­nych jest odkry­wa­nych przez zawo­do­wych histo­ry­ków pro­wa­dzą­cych naukowe bada­nia w obsza­rze dzie­jów Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego. Histo­rie te inspi­rują dal­sze grono pasjo­na­tów, któ­rzy w dobie współ­cze­snych tech­no­lo­gii i maso­wo­ści dostępu do inter­netu są w sta­nie docie­rać do sze­ro­kiej grupy odbior­ców, popu­la­ry­zu­jąc prze­różne tematy histo­ryczne. Kanały wideo, pod­ca­sty, posty w social mediach. Każda z tych form może nam przy­bli­żyć jakąś cie­kawą histo­rię i prze­nieść nas na chwilę w cza­sie do opo­wia­da­nych wyda­rzeń.

Taką formą utrwa­la­nia histo­rii są też książki. Zarówno te naukowe, co do zasady moc­niej­sze warsz­ta­towo, jak i luź­niej popu­la­ry­zu­jące wybrane zagad­nie­nia histo­ryczne. To wła­śnie od pew­nej nauko­wej publi­ka­cji zaczęło się moje zain­te­re­so­wa­nie tema­tem tej książki. Gdy pew­nego razu w moje ręce wpa­dła praca Leszka Gondka o pod­ziem­nym wymia­rze spra­wie­dli­wo­ści, oka­zało się, że lek­tura ta prze­ka­zuje sporą liczbę krót­kich, choć fascy­nu­ją­cych histo­rii, które, odna­le­zione na kar­tach zaku­rzo­nych stron, odkry­wają całe piękno nauki histo­rycznej. Tym, co zła­pało mnie w sidła histo­rii o sądow­nic­twie pod­ziem­nym, była postać Janu­sza Albrechta. Wspo­mniana w pracy Gondka mimo­cho­dem, wystar­cza­jąco uru­cho­miła pro­ces, który fizyk nobli­sta Richard Feyn­man nazwałby przy­jem­no­ścią pozna­wa­nia. Zachę­cony krótką notką o Albrech­cie, roz­po­czą­łem poszu­ki­wa­nia dal­szych inte­re­su­ją­cych histo­rii osób, które otarły się o wyroki sądów pol­skiego pod­zie­mia.

Od tam­tej chwili odkry­cia tra­gicz­nej histo­rii postaci Janu­sza Albrechta minęło tro­chę czasu, a ja wciąż mam poczu­cie, że tema­tyka sądow­nic­twa pod­ziem­nego z okresu dru­giej wojny świa­to­wej nie jest wystar­cza­jąco pro­mo­wana na rynku wydaw­ni­czym w naszym kraju. Jako Polacy jeste­śmy dumni z naszej prze­szło­ści i naszego _first to fight_. Zagad­nie­nia Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego mają zna­cząco bogatą lite­ra­turę naukową i popu­lar­no­nau­kową. Jed­nakże pomimo kilku istot­nych prac poświę­co­nych tema­tyce pod­ziem­nego wymiaru spra­wie­dli­wo­ści, brak jest w mojej oce­nie na obec­nym rynku wydaw­ni­czym pozy­cji, która byłaby adre­so­wana do zwy­kłego czy­tel­nika i zwięźle przed­sta­wiała róż­no­ra­kie aspekty funk­cjo­no­wa­nia pod­ziem­nego sądow­nic­twa wraz z kil­koma inte­re­su­ją­cymi por­tre­tami osób, na które pod­zie­mie wydało wyrok śmierci.

Choć w zakoń­cze­niu książki czy­tel­nik będzie miał oka­zję zapo­znać się z komen­ta­rzem i opi­sem naj­waż­niej­szych publi­ka­cji, któ­rymi wspie­ra­łem się pod­czas pisa­nia tej pozy­cji, to warto już teraz zare­ko­men­do­wać kilku twór­ców, któ­rzy pogłę­bią wie­dzę na temat pod­ziem­nego sądow­nic­twa. Naj­waż­niej­szymi auto­rami, któ­rzy spo­glą­dają na tę tema­tykę z punktu widze­nia prawno-histo­rycz­nego, są takie posta­cie, jak Wła­dy­sław Sie­ro­szew­ski (sędzia pod­ziemny), Leszek Gon­dek, Paweł Maria Lisie­wicz, Piotr Szopa czy też Bar­tło­miej Szy­prow­ski. Dzieła tych auto­rów są bar­dzo solidne z warsz­ta­to­wego punktu widze­nia, a per­spek­tywa Sie­ro­szew­skiego jest uni­ka­towa, bowiem pisał ją rów­nież przez pry­zmat wła­snych doświad­czeń, jako jeden z fila­rów war­szaw­skiej pod­ziem­nej Temidy. Niektó­rzy z nich sku­piają więk­szą uwagę na samym funk­cjo­no­wa­niu sądow­nic­twa, a inni poświę­cają jej wię­cej por­tre­tom osób ska­za­nych. Nie można zapo­mi­nać ponadto o innych twór­cach, któ­rych publi­ka­cje poma­gają lepiej zro­zu­mieć tema­tykę wyro­ko­wa­nia w dobie oku­pa­cji. Naj­bli­żej poniż­szej książce będzie praw­do­po­dob­nie do pozy­cji Lisie­wicza, która w inte­re­su­ją­cych mnie pro­por­cjach pre­zen­tuje zasady funk­cjo­no­wa­nia pod­ziemnych sądów i odro­binę bar­dziej roz­bu­do­wane por­trety osób ska­za­nych. Ostat­nie jej wyda­nie pocho­dzi jed­nak z 1988 roku. Nie śmiał­bym jed­nak porów­ny­wać warsz­ta­towo niniej­szej książki z pracą tego autora, choć żywię nadzieję, że dołoży ona popu­la­ry­za­tor­ską cegiełkę moż­li­wie jak naj­bliż­szą war­to­ści tej, któ­rej swe pióro poświę­cił Paweł Maria Lisie­wicz.

Po cóż zatem kolejna publi­ka­cja w zakre­sie tej tema­tyki? Otóż celem niniej­szej pracy jest wpro­wa­dzić odbiorcę nie­za­zna­jo­mio­nego do tej pory z aspek­tami sądow­nic­twa pod­ziem­nego w pod­stawy zasad jego funk­cjo­no­wa­nia, pre­zen­tu­jąc dodat­kowo roz­bu­do­wane por­trety osób, które zostały ska­zane na karę śmierci przez pol­skie pod­zie­mie. Z nadzieją spo­glą­dam także na takie zain­te­re­so­wa­nie tema­tem czy­tel­nika, aby dzięki tej pozy­cji mógł pogłę­biać dalej swoją wie­dzę na pod­sta­wie dużo bar­dziej roz­bu­do­wa­nych źró­dłowo publi­ka­cji popu­lar­no­nau­ko­wych i nauko­wych, które są przy­wo­ły­wane na łamach niniej­szej książki i reko­men­do­wane przeze mnie do dal­szego zapo­zna­wa­nia się z ich tre­ścią. Mam nadzieję, iż ten łączny rezul­tat popu­la­ry­za­cji kwe­stii wyro­ków w pol­skim pod­zie­miu przy­bliży choć o jeden krok zna­jo­mość tej pro­ble­ma­tyki szer­szemu gronu czy­tel­ni­ków.

Książka w swej zasad­ni­czej czę­ści jest podzie­lona na pięć głów­nych roz­dzia­łów. Pierw­szy to opis zasad funk­cjo­no­wa­nia sądow­nic­twa pod­ziem­nego. Roz­dział ten pozwoli na roz­róż­nie­nie aspek­tów spe­cjal­nego sądow­nic­twa cywil­nego i woj­sko­wego wraz z ich szcze­gól­nymi zasa­dami dzia­ła­nia uwa­run­ko­wa­nymi oko­licz­no­ściami oku­pa­cji kraju. Kolejne cztery roz­działy to por­trety osób, na które pod­zie­mie wydało wyrok: aktora Igo Syma, szefa sztabu Związku Walki Zbroj­nej Janu­sza Albrechta, dowódcy orga­ni­za­cji „Musz­kie­te­rzy” Ste­fana Wit­kow­skiego i kry­tyka lite­rac­kiego Euge­niu­sza Świer­czew­skiego. Kry­te­rium wyboru tych osób było to, iż albo ich syl­wetki były nie­jed­no­znaczne moral­nie, albo bar­dzo ważne dla histo­rii dru­go­wo­jen­nej kon­spi­ra­cji.

Por­trety te zatem uka­zują różne postawy, które dla pol­skiego pod­zie­mia stały się pod­stawą wyda­nia wyroku śmierci. Dodat­kowo myślą prze­wod­nią wyboru tych, a nie innych osób jest ich nie zawsze jed­no­znaczny spo­sób postę­po­wa­nia kwa­li­fi­ku­jący do wymie­rze­nia kary śmierci. Czy czy­tel­nik, podą­ża­jąc za przed­sta­wioną histo­rią, zgo­dzi się z wyro­kiem pod­zie­mia ska­zu­ją­cym te osoby na pozba­wie­nie życia? To od tego pyta­nia zro­dziły się moje plany napi­sa­nia pracy o pod­ziem­nym wymia­rze spra­wie­dli­wo­ści, gdy pochło­nęła mnie histo­ria Janu­sza Albrechta. Wyjąt­kowo sze­roko potrak­to­wany został kazus Ste­fana Wit­kow­skiego ze względu na wyjąt­ko­wość i wie­lo­to­ro­wość jego dzia­łal­no­ści w życiu pol­skiego pod­zie­mia.

Książka nie rości sobie prawa do bycia wyczer­pu­jącą mono­gra­fią czy publi­ka­cją naukową. Jed­nakże jej celem jest nie tylko doło­żyć cegiełkę do popu­la­ry­za­cji tema­tyki pod­ziem­nej Temidy i uprzy­jem­nić czy­tel­ni­kowi wie­czór z książką, ale rów­nież zachę­cić do wła­snych reflek­sji na temat szcze­gól­nych aspek­tów funk­cjo­no­wa­nia sądów oraz postaw osób ska­za­nych. Czy organy pod­ziemne mogły podej­mo­wać lep­sze decy­zje? Czy udało się unik­nąć błę­dów w wyro­ko­wa­niu? Czy sądow­nic­two pod­ziemne było fak­tycz­nie potrzebne? Dla­czego boha­te­ro­wie czte­rech roz­dzia­łów tej książki zde­cy­do­wali się na takie, a nie inne spo­soby postę­po­wa­nia? Na te i inne pyta­nia posta­ramy się odpo­wie­dzieć w tej publi­ka­cji. Być może zain­spi­rują one czy­tel­ni­ków do poszu­ki­wa­nia odpo­wie­dzi na wła­sne pyta­nia doty­czące zagad­nień, które pozo­stały nie­wy­ja­śnione lub odkry­cia nowych infor­ma­cji o nich.Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

1. A. Szul­czyń­ski, _W togach, ale bez godła,_ „Poli­tyka” 2018, nr 4 (3145), s. 54–56.

2. Tenże, _Sądow­nic­two pol­skie w Gene­ral­nym Guber­na­tor­stwie 1939– –1945_, War­szawa 2020, s. 165.

3. A. Wrzyszcz, _Orga­ni­za­cja nie­miec­kiego resortu spra­wie­dli­wo­ści w Gene­ral­nym Guber­na­tor­stwie w latach 1939–1945_, „Anna­les Uni­ver­si­ta­tis Mariae Curie-Skło­dow­ska. Sec­tio G. Ius”, 2013, vol. 60, nr 1, s. 124.

4. M. Bec­ker, _Sądow­nic­two nie­miec­kie i jego rola w poli­tyce oku­pa­cyj­nej na zie­miach pol­skich wcie­lo­nych do Rze­szy 1939–1945_, War­szawa 2020, s. 319_–_320.

5. M.J. Mazur­kie­wicz, _Ludo­bój­stwo Nie­miec na naro­dzie pol­skim (1939–1945). Stu­dium histo­ryczno-prawne_, War­szawa 2021, s. 291.

6. W. Kule­sza, _Cri­men laesae iusti­tiae. Odpo­wie­dzial­ność karna sędziów i pro­ku­ra­to­rów za zbrod­nie sądowe według prawa norym­ber­skiego, nie­miec­kiego, austriac­kiego i pol­skiego_, Łódź 2013, s. 43.

7. G. Gór­ski, _Polo­nia Resti­tuta. Ustrój pań­stwa pol­skiego w XX wieku_, Lublin 2007, s. 117.

8. T. Macie­jew­ski, _Histo­ria ustroju Pol­ski_, Kosza­lin 1998, s. 177.

9. A.K. Kunert, _Woj­skowe Sądow­nic­two Spe­cjalne ZWZ-AK 1940–1944_, „Więź” 1981, nr 2, s. 111.

10. L. Gon­dek, _Pol­ska karząca 1939–1945. Pol­ski pod­ziemny wymiar spra­wie­dli­wo­ści w okre­sie oku­pa­cji nie­miec­kiej_, War­szawa 1988, s. 36.

11. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach. 1939–1945,_ T. I: _wrze­sień 1939 – czer­wiec 1941_, T. Peł­czyń­ski (red.), Wro­cław 1990 s. 136_–_137.

12. Tamże, s. 152_–_153.

13. Komi­tet dla Spraw Kraju (pier­wot­nie Komi­tet Mini­strów dla Spraw Kraju) powo­łano do życia na emi­gra­cji 13 listo­pada 1939 roku. Celem powo­ła­nia Komi­tetu było usta­le­nie i orga­ni­za­cja współ­pracy z oku­po­wa­nym kra­jem. Zobacz wię­cej: A. Pacho­wicz, _Komi­tet Mini­strów dla Spraw Kraju 1939–1945_, War­szawa 2010, s. 7.

14. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, T. I, s. 220.

15. W. Sie­ro­szew­ski, _Przy­czy­nek do histo­rii Woj­sko­wych Sądów Spe­cjal­nych_, War­szawa 1974, maszy­no­pis, s. 11.

16. G. Gór­ski, _Wymiar spra­wie­dli­wo­ści na zie­miach pol­skich w latach 1939–1945_, _Dzieje wymiaru spra­wie­dli­wo­ści,_ T. Macie­jew­ski (red.)_,_ Kosza­lin 1999, s. 347.

17. W. Sie­ro­szew­ski, dz. cyt._,_ s. 11.

18. Warto dodać komen­tarz pole­miczny Grze­go­rza Gór­skiego, który wska­zy­wał, że w wypadku woj­sko­wych sądów ewen­tu­alne roz­bież­no­ści nie miały żad­nego zna­cze­nia. Decy­zja Naczel­nego Wodza miała mieć cha­rak­ter dys­po­zy­cji arty­kułu 14 dekretu o ustroju sądów woj­sko­wych z 1936 roku, a regu­la­cją Naczel­nego Wodza zostało okre­ślone, jakie sądy wojenne funk­cjo­nują w ramach „wojen­nej orga­ni­za­cji sił zbroj­nych”. Nie sta­wały się one wtedy zatem sądami polo­wymi tylko woj­sko­wymi sądami spe­cjal­nymi przy kon­spi­ra­cyj­nych komen­dach Armii Kra­jo­wej. Według autora taka kon­struk­cja zwal­niała z koniecz­no­ści regu­la­cji usta­wo­wej tej mate­rii. Zobacz wię­cej: G. Gór­ski, _Wymiar spra­wie­dli­wo­ści…_, s. 348.

19. G. Gór­ski i in., _Pol­skie Pań­stwo Pod­ziemne. Polish Under­gro­und State_, War­szawa 1999, s. 48.

20. J. Bar­dach i in., _Histo­ria ustroju i prawa pol­skiego_, War­szawa 2009, s. 240.

21. Na pod­sta­wie przy­pusz­czeń P.M. Lisie­wicz docie­kał, czy w podej­ściu do nazew­nic­twa sądów nie zawa­żyły prze­ko­na­nia Naczel­nego Wodza gene­rała Wła­dy­sława Sikor­skiego o stwo­rze­niu pew­nego taj­nego związku gru­pu­ją­cego ofi­ce­rów z nie­ska­zi­telną prze­szło­ścią niczym zakon rycer­ski. P.M. Lisie­wicz, _W imie­niu Pol­ski Pod­ziem­nej. Z dzie­jów woj­sko­wego sądow­nic­twa spe­cjal­nego Armii Kra­jo­wej_, War­szawa 1988, s. 19.

22. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, T. I, s. 229.

23. Tamże, s. 233–234.

24. B. Szy­prow­ski, _Sąd Kap­tu­rowy przy Komen­dzie Głów­nej ZWZ (sier­pień 1940 r. – listo­pad 1941 r.). Pod­zie­mie w walce ze zdraj­cami Rze­czy­po­spo­li­tej_, War­szawa 2016, s. 59–62.

25. Dele­ga­tura pod­le­gała Dele­ga­towi Rządu RP na Kraj. Dele­ga­tura powstała na mocy roz­po­rzą­dzeń rzą­do­wych z okresu kwiet­nia i maja 1940 r. Pier­wot­nie zakła­dano powo­łać dele­ga­tów – dla ziem wcie­lo­nych do Rze­szy, Gene­ral­nego Guber­na­tor­stwa i ziem pod oku­pa­cją sowiecką, ale po aresz­to­wa­niu dele­gata dla ziem wcie­lo­nych do Rze­szy, Adolfa Bniń­skiego, utwo­rzono jedną Dele­ga­turę na Kraj, na któ­rej czele sta­nął Cyryl Rataj­ski. Była pod­sta­wo­wym orga­nem poli­tycz­nym w kraju i łącz­ni­kiem mię­dzy rzą­dem na emi­gra­cji a oku­po­wa­nym kra­jem. Zobacz wię­cej: S. Gajew­ski, K.M. Nawacka, _Histo­ria ustroju Pol­ski_, Olsz­tyn 2008, s. 151.

26. L. Gon­dek, dz. cyt., s. 79.

27. B. Szy­prow­ski, _Sąd Kap­tu­rowy przy Komen­dzie…_, s. 80.

28. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, T. I, s. 230.

29. L. Gon­dek, dz. cyt., s. 83.

30. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, T. I, s. 230–231.

31. L. Gon­dek, dz. cyt., s. 81.

32. Z. Krze­miń­ski, _Kartki z dzie­jów war­szaw­skiej adwo­ka­tury_, War­szawa 2008, s. 157.

33. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, T. I, s. 231–232.

34. L. Gon­dek, dz. cyt., s. 83–84.

35. G. Gór­ski, _Ustrój Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego 1939–1944. Stu­dium histo­ryczno-prawne,_ Lublin 1995, s. 183.

36. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach 1939–1945_, T. II: _czer­wiec 1941 – kwie­cień 1943_, T. Peł­czyń­ski (red.), Wro­cław 1990, s. 149–150.

37. W. Sie­ro­szew­ski, dz. cyt., s. 11.

38. Tamże, s. 26.

39. B. Szy­prow­ski, _Pro­ku­ra­tor w sądow­nic­twie Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego_, „Woj­skowy Prze­gląd Praw­ni­czy” 2012, nr 1–2, s. 9.

40. L.Gon­dek, dz. cyt., s. 38 i 156.

41. J. Mar­sza­lec, _Kon­cep­cje zapew­nie­nia porządku publicz­nego przez służby i agendy Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego pod­czas oku­pa­cji i pla­no­wa­nego powsta­nia zbroj­nego oraz po wywal­cze­niu nie­pod­le­gło­ści_, _Organy bez­pie­czeń­stwa i wymiar spra­wie­dli­wo­ści Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego_, W. Gra­bow­ski (red.), War­szawa 2005, s. 44.

42. P. Rokicki, _Wymiar Spra­wie­dli­wo­ści Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego na Wileńsz­czyź­nie_, _Organy bez­pie­czeń­stwa…_, s. 96.

43. P.M. Lisie­wicz, dz. cyt._,_ s. 43.

44. B. Szy­prow­ski, _Pro­ku­ra­tor w sądow­nic­twie…_, s. 15.

45. Tamże.

46. W. Sie­ro­szew­ski, dz. cyt., s. 31.

47. A.K. Kunert, _Woj­skowe Sądow­nic­two…_, s. 116.

48. I. Caban, Z. Mań­kow­ski, _Zwią­zek Walki Zbroj­nej i Armia Kra­jowa w Okręgu Lubel­skim 1939–1944._ Część druga: _doku­menty_, Lublin 1971, s. 108.

49. P.M. Lisie­wicz, _W imie­niu Pol­ski…_, s. 44.

50. A.K. Kunert, _Woj­skowe Sądow­nic­two…_, s. 117.

51. E. Kur­kow­ska, _Pod­stawy prawne orga­ni­za­cji i zasady postę­po­wa­nia w sądow­nic­twie Pol­skiego Pań­stwa Pod­ziem­nego_, „Stu­dia z Dzie­jów Pań­stwa i Prawa Pol­skiego”, t. XV, Kra­ków 2015, s. 166.

52. P.M. Lisie­wicz, _W imie­niu Pol­ski…_, s. 45.

53. J. Goz­dawa-Gołę­biow­ski, _Obszar War­szaw­ski Armii Kra­jo­wej. Stu­dium Woj­skowe_, Lublin 1992, s. 129.

54. J. Gar­liń­ski, _Pol­ska w dru­giej woj­nie świa­to­wej_, War­szawa 2009, s. 155.

55. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, T. II, s. 151.

56. L. Gon­dek, dz. cyt._,_ s. 90.

57. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, T. II, s. 153.

58. W. Sie­ro­szew­ski, dz. cyt., s. 44.

59. _Armia Kra­jowa w doku­men­tach…_, _T. II,_ s. 153.