List do Efezjan - ebook

Serdecznie dziękujemy Darczyńcom, którzy wsparli wydanie Katolickiego Komentarza do Pisma Świętego.

Wspólnie oddajemy do rąk Czytelników publikację mądrą i przydatną. Bez Waszej pomocy nie byłoby możliwe wydanie Komentarza w tak pięknej i funkcjonalnej formie. Dzielimy się z Wami radością z faktu, że zasięg tej publikacji jest znacznie większy od tego, który moglibyśmy osiągnąć, gdybyście nie włączyli się w to dzieło. Ponadto dzięki Waszej hojności cena zakupu niniejszego egzemplarza jest niższa o blisko 25 złotych, za co dziękujemy z całego serca! Postaramy się Wam odwdzięczyć w naszej modlitwie.

Prosimy również Was, drodzy Czytelnicy, byście pamiętali o sponsorach wydania wówczas, gdy stajecie na modlitwie wobec Słowa, którego sens i głębię możecie lepiej poznawać dzięki Komentarzom.

W imieniu Wydawnictwa W drodze

Tomasz Grabowski OPWSTĘP OD REDAKTORÓW SERII

Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie (…). Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne (…) żywiło się i kierowało Pismem Świętym. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego.

Sobór Watykański II, _Dei Verbum_, 21

Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?

Łk 24,32

Seria _Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ (Catholic Commentary on Sacred Scripture) powstała, by pomóc w posłudze Słowa Bożego w życiu i misji Kościoła. Od czasów Soboru Watykańskiego II wśród katolików narasta głód dogłębnego badania Pisma, w sposób odsłaniający jego związki z liturgią, ewangelizacją, katechezą, teologią oraz życiem osobistym i wspólnotowym. Seria ta odpowiada na to pragnienie, dostarczając przystępne, a zarazem treściwe komentarze do każdej księgi Nowego Testamentu, opierające się zarówno na najlepszych współczesnych badaniach biblijnych, jak i na bogatym skarbcu tradycji Kościoła. W tomach tych chcemy przekazać wiedzę naukową oświeconą światłem wiary, jesteśmy bowiem przekonani, że ostateczny cel egzegezy biblijnej stanowi odkrycie tego, co Bóg objawił i co wciąż do nas mówi przez święte teksty. Podstawowymi dla naszego podejścia są zasady, jakich nauczał Sobór Watykański II: po pierwsze, wykorzystywanie historiograficznych i literackich metod w celu odkrycia tego, co zamierzali przekazać autorzy biblijni; po drugie, oparta na modlitwie teologiczna refleksja, pozwalająca zrozumieć święty tekst „w tym samym Duchu, w jakim został napisany” – czyli w kontekście treści i jedności całego Pisma, żywej tradycji Kościoła i analogii wiary (_Dei Verbum_, 12).

_Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ jest skierowany do tych, którzy są zaangażowani w posługę duszpasterską lub się do niej przygotowują, oraz do innych osób zainteresowanych badaniem Pisma w celu głębszego zrozumienia swej wiary, dostarczenia pokarmu dla życia duchowego lub dzielenia się Dobrą Nowiną z innymi. Mając to na uwadze, autorzy koncentrują się raczej na tym, jakie znaczenie ma ten tekst dla wiary i dla życia, niż na technicznych zagadnieniach zajmujących naukowców; wyjaśniają też Biblię językiem codziennym, niewymagającym przekładania na język nauczania i katechezy. Choć seria ta jest napisana z perspektywy wiary katolickiej, autorzy korzystają też z interpretacji proponowanych przez badaczy protestanckich i prawosławnych, żywiąc nadzieję, że tomy te posłużą również chrześcijanom innych tradycji.

Szereg udogodnień ma uczynić te komentarze możliwie najbardziej użytecznymi. W każdym tomie wykorzystano tekst biblijny zaczerpnięty z New American Bible (NAB), które to tłumaczenie zostało zatwierdzone do liturgicznego użytku w Stanach Zjednoczonych1. By pomóc czytelnikom korzystającym z innych tłumaczeń, wskazano i wyjaśniono najważniejsze różnice między NAB i innymi często używanymi tłumaczeniami (RSV, NRSV, JB, NJB i NIV)2. Po każdym fragmencie tekstu biblijnego zamieszczono listę odnośników do odpowiednich innych ustępów Pisma, punktów _Katechizmu Kościoła katolickiego_ i miejsc, w których dany fragment został wykorzystany w rzymskim _Lekcjonarzu_. Potem następuje egzegeza, mająca w jasny i interesujący sposób wyjaśnić zarówno oryginalny, historyczny kontekst, jak i jego nieprzemijające znaczenie dla chrześcijan. Sekcja _Rozważanie i zastosowanie praktyczne_ ma pomóc chrześcijańskim czytelnikom odnieść Pismo do własnego życia – odpowiada na pytania podnoszone przez dany tekst, proponuje jego duchową interpretację zaczerpniętą z chrześcijańskiej tradycji i dostarcza sugestii co do jego wykorzystania w katechezie, kaznodziejstwie czy innych formach posługi duszpasterskiej.

W całym tomie rozproszone są wyróżnione teksty zatytułowane _Tło biblijne_, podające informacje historyczne, literackie lub teologiczne, oraz _Żywa tradycja_, w których znajdują się adekwatne teksty z pobiblijnej tradycji chrześcijańskiej, w tym cytaty z dokumentów kościelnych oraz z pism świętych i ojców Kościoła.

W każdym tomie zamieszczono mapy, a także słowniczek, w którym wyjaśniono zarówno najważniejsze pojęcia z tekstów biblijnych, jak i terminy odnoszące się do teologii i egzegezy – oznaczono je w komentarzu za pomocą krzyża (†). By tomy te były jeszcze bardziej użyteczne, uwzględniono w nich listę proponowanych źródeł bibliograficznych, indeks tematów duszpasterskich oraz indeks informacji zawartych w wyróżnionych tekstach (_Tło biblijne_ i _Żywa tradycja_). Dalsze źródła, w tym pytania do osobistego rozważania lub do dyskusji, można znaleźć na stronie serii: www.CatholicScriptureCommentary.com.

Naszym pragnieniem i przedmiotem modlitw jest to, by tomy te były użyteczne, tak „by słowo Pańskie szerzyło się i rozsławiało” (2 Tes 3,1) coraz bardziej w Kościele i na całym świecie3.

Peter S. Williamson
Mary Healy
Kevin PerrottaSKRÓTY I OZNACZENIA

† oznacza, że definicja danego pojęcia pojawia się w słowniczku

ACCS Ancient Christian Commentary on Scripture

CCSS Catholic Commentary on Sacred Scripture

DS Denzinger-Schönmetzer, _Enchiridion Symbolorum, denitionum et declarationum de rebus dei et morum_ (1965)

ESV English Standard Version

JB Jerusalem Bible (wydanie angielskie)

Katechizm, KKK _Katechizm Kościoła katolickiego_

Lekcjonarz Lekcjonarz mszalny

LXX †Septuaginta

NAB New American Bible

NIV New International Version

NJB New Jerusalem Bible

NRSV New Revised Standard Version

NT Nowy Testament

ST Stary Testament

RSV Revised Standard Version

Księgi Starego Testamentu

Rdz Księga Rodzaju

Wj Księga Wyjścia

Kpł Księga Kapłańska

Lb Księga Liczb

Pwt Księga Powtórzonego Prawa

Joz Księga Jozuego

Sdz Księga Sędziów

Rt Księga Rut

1 Sm 1 Księga Samuela

2 Sm 2 Księga Samuela

1 Krl 1 Księga Królewska

2 Krl 2 Księga Królewska

1 Krn 1 Księga Kronik

2 Krn 2 Księga Kronik

Ezd Księga Ezdrasza

Ne Księga Nehemiasza

Tb Księga Tobiasza

Jdt Księga Judyty

Est Księga Estery

1 Mch 1 Księga Machabejska

2 Mch 2 Księga Machabejska

Hi Księga Hioba

Ps Księga Psalmów

Prz Księga Przysłów

Koh Księga Koheleta

Pnp Pieśń nad Pieśniami

Mdr Księga Mądrości

Syr Mądrość Syracha

Iz Księga Izajasza

Jr Księga Jeremiasza

Lm Lamentacje

Ba Księga Barucha

Ez Księga Ezechiela

Dn Księga Daniela

Oz Księga Ozeasza

Jl Księga Joela

Am Księga Amosa

Ab Księga Abdiasza

Jon Księga Jonasza

Mi Księga Micheasza

Na Księga Nahuma

Ha Księga Habakuka

So Księga Sofoniasza

Ag Księga Aggeusza

Za Księga Zachariasza

Ml Księga Malachiasza

Księgi Nowego Testamentu

Mt Ewangelia wg św. Mateusza

Mk Ewangelia wg św. Marka

Łk Ewangelia wg św. Łukasza

J Ewangelia wg św. Jana

Dz Dzieje Apostolskie

Rz List do Rzymian

1 Kor 1 List do Koryntian

2 Kor 2 List do Koryntian

Ga List do Galatów

Ef List do Efezjan

Flp List do Filipian

Kol List do Kolosan

1 Tes 1 List do Tesaloniczan

2 Tes 2 List do Tesaloniczan

1 Tm 1 List do Tymoteusza

2 Tm 2 List do Tymoteusza

Tt List do Tytusa

Flm List do Filemona

Hbr List do Hebrajczyków

Jk List św. Jakuba

1 P 1 List św. Piotra

2 P 2 List św. Piotra

1 J 1 List św. Jana

2 J 2 List św. Jana

3 J 3 List św. Jana

Jud List św. Judy

Ap Apokalipsa św. JanaWPROWADZENIE

List do Efezjan to najbardziej wyrazisty spośród listów przypisywanych św. Pawłowi, zawierający jedne z najgłębszych wypowiedzi teologicznych istniejących w tradycji chrześcijańskiej. Przez niemal dwa tysiące lat chrześcijanie dawali się porywać jego natchnionym modlitwom, sugestywnemu przedstawieniu Chrystusa jako Głowy stworzenia i Kościoła, opowieściom o łasce i zbawieniu, otrzymanym dzięki śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa, głoszeniu jedności †pogan i Żydów w Chrystusie w siedmiorakiej jedności Kościoła, wzniosłemu wezwaniu etycznemu: „Bądźcie więc naśladowcami Boga, jako dzieci umiłowane” (5,1) i lirycznemu porównaniu małżeństwa do relacji oblubieńczej między Chrystusem i Kościołem. Liczne tematy obecne we wcześniejszych pismach Pawłowych zostały w Liście do Efezjan przypomniane i dopracowane. Język tego tekstu różni się od chropowatego i bezpośredniego stylu, cechującego wcześniejsze listy, adresowane do Galatów i Koryntian. Wpływ Listu do Efezjan jest olbrzymi. Według Raymonda Browna „wśród pism Pawłowych tylko List do Rzymian może dorównać Listowi do Efezjan jako kandydat na pismo, które wywarło największy wpływ na myśl i duchowość chrześcijańską”1.

Autor i jego uwarunkowania

Chociaż żaden autor Kościoła pierwotnego nie zgłaszał jakichkolwiek wątpliwości w kwestii autorstwa Listu do Efezjan, w ostatnich dwóch stuleciach uczeni postawili uzasadnione pytania, czy List do Efezjan pochodzi bezpośrednio od Pawła2. Wskazują oni na różnice w słownictwie, stylu i teologii, zachodzące między Listem do Efezjan a listami wcześniejszymi, oraz na podobieństwa do Listu do Kolosan, sugerujące, że późniejszy autor mógł naśladować i zaadaptować ten list. Uczeni ci sugerują, że List do Efezjan napisał anonimowy uczeń piętnaście do dwudziestu pięciu lat po śmierci Pawła, żeby przypomnieć jego nauczanie i dostosować je do nowych okoliczności. Jeśli rzeczywiście tak się stało, to o autorze tym wiemy jedynie tyle, że znał bardzo dobrze pisma Pawła, zwłaszcza List do Kolosan, List do Rzymian i Pierwszy List do Koryntian, i że był znakomitym teologiem, który nie zawahał się rozwinąć idei Pawła w nowych, śmiałych kierunkach.

Inni uczeni nie uważają jednak tych aspektów za wystarczające, by obalić osąd Kościoła pierwotnego. Charakterystyczne słownictwo i styl Listu do Efezjan można wyjaśnić literacką wszechstronnością Pawła lub skorzystaniem z pomocy sekretarza – wprawnego asystenta – przy formułowaniu jego myśli na piśmie, co w tamtych czasach było zwyczajną praktyką. Praca sekretarza uwidacznia się w kilku listach przypisywanych Pawłowi (Rz 16,22; 1 Kor 16,21; Ga 6,11; 2 Tes 3,17), choć nie jest jasne, czy jego rola ograniczała się do pisania pod dyktando, czy też była znaczniejsza. Rozwój myśli teologicznej wyrażonej w Liście do Efezjan można równie dobrze przypisać samemu Pawłowi, jak i późniejszemu uczniowi. Podobieństwa i różnice do Listu do Kolosan mogą także wynikać z faktu, że Paweł napisał oba listy mniej więcej w tym samym czasie, ale dla różnych celów. Argumenty za Pawłowym autorstwem Listu do Efezjan i przeciw niemu są złożone. Podsumowanie dyskusji na ten temat oraz powodów, dla których jestem przekonany, iż autorem tego listu jest apostoł Paweł, można znaleźć na stronie internetowej naszej serii pod adresem www.CatholicScriptureCommentary.com w sekcji „Reader Resources”.

Z perspektywy wiary chrześcijańskiej fakt, czy Paweł napisał List do Efezjan czy nie, nie zmienia jego statusu jako natchnionej księgi Pisma Świętego ani nie wpływa poważnie na sposób jego interpretowania, o ile tylko uznaje się podstawową jedność Pisma Świętego. Według katolickiego egzegety Franka Matery „niezależnie od tego, czy List do Efezjan został napisany przez Pawła, czy nie, zasadniczo zadanie teologów Nowego Testamentu w odniesieniu do tego listu pozostaje takie samo: określać i wyjaśniać teologię listu, dostrzegając i tłumacząc, kiedy to możliwe, jego rozwój teologiczny w porównaniu z innymi pismami Pawłowymi”3. Zgodnie z konwencją Katolickiego Komentarza do Pisma Świętego w tomie tym będziemy mówić o Pawle jako autorze Listu do Efezjan, ponieważ tak właśnie list przedstawia swego autora, a Lekcjonarz zapowiada czytania z Listu do Efezjan. Będziemy w nim także swobodnie czerpać z tego, co wiemy o życiu i posłudze Pawła z Dziejów Apostolskich, ponieważ naszym celem jest zrozumienie takiego Pawła, jakiego ukazuje nam Nowy Testament. Jest oczywiste, że autor Listu do Efezjan pragnie, aby jego czytelnicy uważali, iż zwraca się do nich apostoł Paweł, więc nie popełnimy błędu, jeśli będziemy odnosić się do Pawła tak, jak ukazano go w liście: jako „więźnia w Panu” (4,1).

Podczas pobytów w więzieniu Paweł wypełniał swoją misję zarówno słowem (np. Dz 28,30–31), jak i piórem (w więzieniu napisany został również List do Filipian, List do Kolosan, List do Filemona i Drugi List do Tymoteusza). Jako więzień Paweł miał sposobność głosić Ewangelię żołnierzom, którzy go strzegli (Flp 1,13), sędziom rozpatrującym jego sprawę (Dz 24–26; 2 Tm 4,17), a także gościom, którzy przybywali go odwiedzić (Dz 28,23–31). Dzieje Apostolskie informują o dwóch dłuższych okresach, jakie Paweł spędził w miejscu, którego nie wolno mu było opuszczać. Pierwszy z nich odnosi się do więzienia w Cezarei (Dz 23,33–26,32), drugi zaś do aresztu domowego w Rzymie (Dz 28,11–31). W przeciwieństwie do 2 Tm 4,6 oraz Flp 1,20 i 2,17, List do Efezjan nie wskazuje, jakoby Paweł miał poczucie, że jego życiu grozi rychłe niebezpieczeństwo. Jego ton jest raczej pełen spokoju, co pasuje do obu okresów uwięzienia opisywanych w Dziejach, a zwłaszcza do dwuletniego aresztu domowego w Rzymie, wspomnianego w Dz 28,30–31 i datowanego powszechnie na lata 61–63 n.e. List do Efezjan w wersecie 20 rozdziału szóstego podaje, że Paweł jest w łańcuchach, prawdopodobnie przykuty do rzymskiego żołnierza, co było zwyczajowym sposobem traktowania więźnia przebywającego w areszcie wojskowym. Jakkolwiek w areszcie wojskowym więźniowie mogli cieszyć się większą swobodą działania niż w przypadku innych form rzymskiego uwięzienia4, byli jednak prawdziwymi więźniami i odczuwali wstyd związany z ciążącym na nich oskarżeniem kryminalnym. Pociągało to za sobą realne cierpienie i ograniczenia i każdy o tym wiedział. Zamiast pomijać tę kwestię pełnym zakłopotania milczeniem, Paweł zwraca uwagę na swoje uwięzienie dla Chrystusa, zachęcając czytelników do uważnego wsłuchiwania się w jego słowo ze względu na to, co cierpi: „Zachęcam was zatem ja, więzień w Panu, abyście postępowali w sposób godny powołania, do jakiego zostaliście wezwani” (4,1). Istotnie, Paweł jest uwięziony nie tylko dla imienia Chrystusa, lecz także dla dobra swoich pogańskich czytelników (3,1.13) i fakt ten nadawał jego słowom szczególną siłę oddziaływania.

Paweł w Efezie

Dzieje Apostolskie opisują, że misja Pawła w Efezie trwała około trzech lat (20,31), dłużej niż gdziekolwiek indziej. Zaangażowanie w Efezie miało strategiczne znaczenie, gdyż był on czwartym co do wielkości miastem imperium rzymskiego – liczył około dwustu tysięcy mieszkańców – oraz ośrodkiem handlowym. Efez był stolicą rzymskiej prowincji Azji (zachodnia część dzisiejszej Turcji) i słynął z dużej i pięknej świątyni bogini Artemidy; gmach ten uważany był za jeden z siedmiu cudów świata starożytnego. Oprócz kultu Artemidy Efezjanie posiadali świątynie bogini Romy, boskiego Cezara oraz całej rozmaitości innych bóstw, a także byli znani z praktykowania magii.

W mieście mieszkała też znaczna grupa Żydów. Według żyjącego w I wieku żydowskiego historyka Józefa Flawiusza wspólnota żydowska istniała w Efezie od ponad trzystu lat, a wielu Żydów cieszyło się statusem obywateli tego miasta. Wolno im było praktykować własną religię i wysyłać ofiary do świątyni w Jerozolimie, a ponadto byli zwolnieni ze służby wojskowej, ponieważ praktyki religijne i żywieniowe życia wojskowego kolidowały z prawem żydowskim. Jest całkiem prawdopodobne, że Żydzi stanowili dziesięć procent ludności Efezu, a w takim wypadku ich liczba wynosiłaby około dwudziestu tysięcy.

Dzieje Apostolskie mówią nam sporo o apostolskiej posłudze Pawła w Efezie (18,19–20,1; 20,17–38), chociaż opis ten jest siłą rzeczy krótki i wybiórczy5. Zgodnie ze swoim zwyczajem Paweł zaczął głoszenie w Efezie od synagogi żydowskiej. Chociaż niektórzy Żydzi przyjęli †Ewangelię i zostali ochrzczeni, trzy miesiące później, gdy opór nabrał zajadłości, wycofał się on z tymi, którzy przyjęli wiarę, do szkoły Tyrannosa (Dz 19,9) i tam kontynuował posługę głoszenia i nauczania jeszcze przez dwa lata. Dzieje Apostolskie podają, że jego posługa przyniosła nadzwyczajny sukces, „tak że wszyscy mieszkańcy Azji, Żydzi i Grecy, usłyszeli słowo Pańskie” (Dz 19,10). Była ona tak skuteczna, iż wierni, którzy poprzednio praktykowali magię, spalili swoje księgi, które, jak czytamy, były warte pięćdziesiąt tysięcy drachm w srebrze (Dz 19,19). Srebrna drachma stanowiła typowy dzienny zarobek pracownika fizycznego, więc suma ta sugeruje nawrócenie albo dużej liczby parających się magią, albo kilku osób bardzo bogatych. Konsekwencje wzrostu Kościoła zaczęły być odczuwalne w szerszej społeczności. Demetriusz, szef cechu złotników wykonujących miniaturowe świątyńki Artemidy, wywołał zamieszki przeciwko Pawłowi, gdyż jego głoszenie zaczęło zagrażać sprzedaży świątyniek oraz kultowi Artemidy (Dz 19,23–41). Niedługo później Paweł opuścił Efez. Chociaż Dzieje Apostolskie tego nie relacjonują, listy Pawła wskazują, że cierpiał on więcej prześladowań w Efezie i być może był tam przez jakiś czas uwięziony (1 Kor 15,32; 2 Kor 1,8). Prawdopodobnie po upływie trzyletniej misji, między rokiem 54 a 57 n.e., Paweł pozostawił po sobie kilka Kościołów domowych, składających się z pewnej liczby Żydów oraz wielu pogan, zarówno w samym Efezie, jak i w jego okolicach.

Pierwotni czytelnicy

Najbardziej prawdopodobna hipoteza głosi, że List do Efezjan miał w założeniu krążyć zarówno po Kościołach domowych Efezu, jak i wśród innych nowo powstających Kościołów Azji. Niektóre z najwcześniejszych rękopisów Listu do Efezjan pomijają słowa „w Efezie” w 1,16. W 1,15 Paweł wspomina, że „słyszał” o wierze i miłości swoich czytelników, a w 3,2 zauważa: „przecież słyszeliście o udzieleniu przez Boga łaski danej mi dla was”. Stwierdzenia te sugerują, że Paweł i niektórzy odbiorcy listu nie znali się osobiście, co nie jest zaskakujące w przypadku listu napisanego po kilku latach nieobecności w dużej stołecznej wspólnocie będącej w centrum regionu cechującego się rosnącą populacją chrześcijan7. Najstarszy rękopis Listu do Efezjan, Papirus 46 datowany na około 200 rok n.e. i niezawierający słów „w Efezie” w 1,1, ma u góry strony nagłówek o brzmieniu PROS EPHESIOUS, „do Efezjan”, co oznacza, że tradycja historyczna łącząca list z Kościołem efeskim była już dobrze ugruntowana.

Treść Listu do Efezjan rzuca pewne światło na sposób postrzegania przez autora jego odbiorców. Najbardziej oczywisty jest fakt, że wielu spośród nich jest chrześcijanami wywodzącymi się z pogaństwa, ponieważ odróżnia się ich od chrześcijan pochodzenia żydowskiego, takich jak Paweł (1,11–13; 2,1–3). Autor zwraca się bezpośrednio do pogan w 2,11 i 3,1 i wydaje się, że to oni są główną grupą, do której się kieruje. Jeśli założymy, że modlitwy i zachęty zawarte w liście odzwierciedlają sposób postrzegania przez Pawła jego czytelników, oraz dodamy do tego informacje zaczerpnięte z Dziejów Apostolskich i innych starożytnych źródeł, będziemy mogli naszkicować następujący profil Kościoła w Efezie i otaczającym go regionie: Chrześcijanie ci wyznają wiarę stosunkowo krótko i potrzebują wzmocnienia swojej chrześcijańskiej tożsamości. Chociaż zostali ochrzczeni i byli katechizowani (2,5; 4,20–24; 5,8.26), potrzebna im jest głębsza świadomość i zrozumienie dobrodziejstw, jakich doznają dzięki relacji z Chrystusem. Ponieważ żyją w społeczeństwie czczącym pogańskich bogów i używającym magii do manipulowania rozmaitymi siłami duchowymi (Dz 19,19), muszą pojąć absolutną wyższość Chrystusa. Ważne jest, aby zrozumieli wysoką pozycję i autorytet duchowy przynależny wierzącym oraz Kościołowi jako całości w konsekwencji śmierci, zmartwychwstania i wniebowstąpienia Chrystusa (1,18–23). Ci chrześcijanie wywodzący się z pogaństwa muszą poznać, że ich przystęp do Boga i pozycja w Kościele są w pełni równe pozycji wiernych pochodzenia żydowskiego, którzy zaczęli należeć do wspólnoty w Efezie zaraz po jej powstaniu jakiś czas wcześniej (2,19; Dz 18,24–19,10) i nadal prawdopodobnie byli jej głównymi przełożonymi. Owi niedawno nawróceni muszą zrozumieć, że Chrystus buduje Kościół zarówno przez posiadających specjalne dary posługujących, jak i przez dary posiadane przez każdego członka wspólnoty (4,7–16), oraz pojąć podstawową jedność Kościoła mimo rozmaitych charyzmatów i różnic w pochodzeniu religijnym i etnicznym. Muszą zrozumieć świętość, w której mają udział dzięki chrztowi i jego praktycznym konsekwencjom. O ile ich nowa tożsamość w Chrystusie nie eliminuje różnic co do pozycji społecznej w ich kulturze, o tyle radykalnie zmienia dynamikę relacji między nimi (5,21–6,9).

Cechy literackie

List do Efezjan różni się od wielu listów Pawła tym, że nie koncentruje się na konkretnych problemach w Kościele lokalnym. Prezentuje natomiast nauczanie przeznaczone dla chrześcijan wywodzących się z pogaństwa, poświęcone temu, co Bóg uczynił dla nich przez Jezusa Chrystusa, przy czym płynące z tego wnioski można było bezpośrednio zastosować w większości Kościołów lokalnych I wieku w imperium rzymskim poza Palestyną. Ogólny charakter jego treści potwierdza hipotezę, że List do Efezjan miał służyć jako pismo okólne, podobnie jak niektóre inne pisma nowotestamentowe, w tym Pierwszy List św. Piotra, List Jakuba i Apokalipsa.

Potoczysty styl Listu do Efezjan nosi charakterystyczne cechy klasycznej sztuki retorycznej, dzięki czemu mógł on się dobrze nadawać do odczytywania na głos podczas liturgii jako kazanie8. Wykształceni członkowie efeskich Kościołów domowych musieli rozpoznać i docenić w nim dwa typy sztuki oratorskiej uznawane w grecko-rzymskiej †retoryce, najpierw zarysowane przez Arystotelesa, a później dyskutowane przez innych starożytnych autorów. Mowa demonstratywna – zwana także retoryką popisową, pochwalną lub epideiktyczną – wzmacnia wspólne wartości przez chwalenie tego, co należy docenić, i pomniejszanie tego, czego nie powinno się pochwalać. Stara się poruszyć emocje słuchaczy i jest odpowiednia w przypadku przemówień na publicznych uroczystościach lub dla celów edukacyjnych. List do Efezjan stosuje retorykę demonstratywną w rozdziałach od pierwszego do trzeciego, w miejscach, w których znajdują się kwieciste pochwały, modlitwa i opowieść o tym, co Bóg uczynił dla nas w Chrystusie. Mowa deliberatywna ma na celu przekonanie lub zniechęcenie do określonego postępowania, zarówno w obszarze prywatnych porad, jak i w kwestiach publicznych. List do Efezjan w rozdziałach od czwartego do szóstego stosuje retorykę deliberatywną w celu przekonywania chrześcijan do przyjęcia sposobu postępowania odpowiedniego do ich nowej tożsamości (4,1) i osiągnięcia pełnej chwały przyszłości, jaka ich oczekuje (1,18; 2,7)9.

Podział pod względem stylu retorycznego odpowiada podziałowi ze względu na treść. Za pomocą dziękczynienia, modlitw i nauczania rozdziały od pierwszego do trzeciego przekazują, w co należy wierzyć, to znaczy treść wiary. Rozdziały te są napisane głównie z użyciem czasowników w trybie †oznajmującym, które ukazują, co Bóg uczynił, przedstawiają prawdę o aktualnej sytuacji i opisują, co Bóg zrobi. Rozdziały od czwartego do szóstego zawierają rady i zachęty co do sposobu postępowania (czasami nazywane „parenezą”). W rozdziałach tych Paweł używa trzydziestu sześciu czasowników w trybie †rozkazującym, ponieważ zamierza pokierować postawami i zachowaniem czytelników. Ta dwuczęściowa struktura charakteryzuje kilka innych listów Pawła (na przykład List do Galatów i List do Rzymian) i ukazuje logikę jego nauczania moralnego. Ze względu na to, co Bóg uczynił dla nas w Chrystusie, możemy i powinniśmy †postępować w sposób odpowiadający naszej nowej tożsamości. Paweł mówi: „Stańcie się w praktyce tym, czym w rzeczywistości już jesteście”.

List do Efezjan wykorzystuje różnorodne formy literackie. Po adresie i początkowym pozdrowieniu następuje adaptacja żydowskiej formy modlitewnej, zwanej _berakah_, uwielbienie Boga zaczynające się od słów: „Niech będzie błogosławiony Bóg” (1,3–14). Ponadto Paweł umieszcza dwie modlitwy w głównej części listu (1,15–23; 3,14–21). W Ef 5,14 cytuje utwór, który wielu uczonych uważa za wczesnochrześcijański hymn chrzcielny. Czterokrotnie Paweł przytacza i komentuje Stary Testament (1,20–22; 4,8.26; 6,2–3). W 5,21–6,9 stosuje formę nauczania mającego kierować relacjami w starożytnej rodzinie, zwaną powszechnie „kodeksem domowym”.

Tematy teologiczne

Chociaż List do Efezjan dotyka wielu spraw (ich pełniejszą listę zawiera Indeks tematów duszpasterskich), charakteryzuje go pięć głównych tematów.

1. Chrystus. Słowo „Chrystus” pojawia się w Liście do Efezjan czterdzieści pięć razy, jako tytuł Jezusa, często zastępujący Jego imię. Greckie słowo _christos_, od którego pochodzi nasze słowo „Chrystus”, jest tłumaczeniem hebrajskiego słowa oznaczającego †„mesjasza”, namaszczonego króla, od którego wielu Żydów oczekiwało wybawienia swego narodu (1,12, zob. _Tło biblijne_ „Co oznacza słowo »Chrystus«?” na s. 5). List do Efezjan nie tylko uwypukla to, co Bóg już uczynił przez śmierć i zmartwychwstanie Jezusa oraz wyniesienie Go na prawicę Boga, lecz także wskazuje na ostateczny plan Boga, aby zjednoczyć wszystko pod zwierzchnictwem Chrystusa „dla dokonania pełni czasów” (1,10). Przez Chrystusa Bóg wybawił wierzących od śmierci duchowej spowodowanej przez grzech, od władzy szatana i od †ciała (2,1–10). Za pomocą krzyża Chrystus zburzył mur wrogości rozdzielający Żydów i pogan oraz pojednał ich zarówno z Bogiem, jak i ze sobą nawzajem, przynosząc pokój (2,13–16). Dopełnił tego wszystkiego przez swoją śmierć i zmartwychwstanie, tworząc „w sobie jednego nowego człowieka” i jednocząc ludzi z Ojcem przez dar Ducha (2,13–18). Chrystus jest „nade wszystko Głową” (1,22), „Głową Kościoła” (5,23; zob. 4,15) i oblubieńcem Kościoła (5,25–27.32).

2. Zjednoczenie wierzących z Chrystusem. List wielokrotnie wskazuje rozmaitymi sposobami, że dobrodziejstwa, jakimi cieszą się chrześcijanie, są skutkiem ich zjednoczenia z Chrystusem w przeszłości (chrzest), teraźniejszości i przyszłości (2,5–7). Jednym z najczęstszych i najważniejszych wyrażeń w Liście do Efezjan jest zwrot „w Chrystusie” – oraz równoznaczne frazy, takie jak „w Nim” i „w Panu” – w odniesieniu do tej solidarności. Chrześcijanie zostali „przywróceni (…) do życia razem z Chrystusem (…) razem wskrzeszeni (…) i razem posadzeni (…) na wyżynach niebieskich w Chrystusie Jezusie” (2,5–6). Jednocześnie zjednoczenie z Chrystusem pozostaje celem życia chrześcijańskiego i wierzący muszą teraz „sprawić, by wszystko wzrastało” ku Niemu (4,15). „W nadchodzących wiekach” mogą spodziewać się udziału w „przeogromnym bogactwie łaski (…) w Chrystusie Jezusie” (2,7).

3. Tożsamość chrześcijańska. Zjednoczenie z Chrystusem nadaje ludziom radykalnie nową tożsamość. Porzucamy stare ja, starego człowieka, i przyoblekamy się w nowego (4,20–24). Stajemy się członkami ciała Chrystusa (3,6; 4,25; 5,30). Chrześcijanie pochodzenia żydowskiego, którzy oczekiwali mesjasza, otrzymali swoje †dziedzictwo (1,11–14)10. Wierni pochodzenia pogańskiego, w radykalnym kontraście do swego dawnego statusu obcych, zostali teraz stworzeni na nowo razem z Żydami jako „jeden nowy człowiek” (2,15) oraz w pełni włączeni do ludu Bożego jako współdziedzice i współuczestnicy obietnicy Boga złożonej Abrahamowi i jego potomkom (3,6). Wszyscy chrześcijanie są „umiłowanymi dziećmi” Boga (5,1; zob. 1,5), wybranymi „przed założeniem świata” (1,4) oraz domownikami Boga (2,19), i są zespalani w †świętą świątynię, wspólnotę będącą mieszkaniem samego Boga (2,21–22). Jesteśmy „dziećmi światłości” (5,8), a nie „synami buntu” (2,2; 5,6). Ulubiony sposób zwracania się Pawła do chrześcijan (dziewięciokrotnie) w Liście do Efezjan to †„święci”.

4. Święte i prawe postępowanie. Bliska relacja wierzących z Bogiem wzywa do nowego sposobu życia, odpowiadającego ich nowej tożsamości, oraz go umożliwia (4,1). Mają oni strzec jedności Kościoła (4,2–3) i wykorzystywać rozmaite dary, jakie otrzymali, do budowania ciała Chrystusa (4,7.11–12.16). Mają wyrzec się dawnego, pogańskiego sposobu życia (4,17–31; 5,3–6).W zamian powinni mówić prawdę i żyć w miłości, naśladując Boga i Chrystusa w jego ofiarnym darze z siebie (4,25–26.29; 4,32–5,2). Zamiast się upijać, mają być pełni Ducha i ofiarowywać Bogu kult i uwielbienie (5,18–20). Powinni troszczyć się o siebie nawzajem w relacjach rodzinnych i domowych (5,21–6,9), przyjąć Chrystusowe postawy i zachowania, które pomogą im wytrwać w czasach pokus (6,10–17), oraz modlić się w Duchu przy każdej sposobności (6,18).

5. Kościół. Wszystkie wymienione wyżej tematy świadczą o odrębności ludu chrześcijańskiego. List do Efezjan rozwija teologię Kościoła powszechnego szerzej niż wszelkie pozostałe pisma Pawłowe, skupiające się głównie na lokalnych wspólnotach chrześcijańskich. Kościół jest Ciałem Chrystusa, Jego „Pełnią” (1,23), a On jest jego Głową (4,15; 5,23). Wspólnota stanowiąca Kościół jest świętą świątynią, zbudowaną na fundamencie apostołów i †proroków, z Jezusem Chrystusem jako „głowicą węgła” (2,20). To Ciało Kościoła jest budowane w miłości przez przełożonych, których Chrystus mu dał, aby przygotować jego członków do posługi, aż Kościół osiągnie dojrzałość na wzór Chrystusa (4,13–16). Na koniec zostaje ukazane, że związek Chrystusa i Jego Kościoła jest zjednoczeniem Oblubieńca i Jego oblubienicy (5,25–32).

Znaczenie Listu do Efezjan dzisiaj

Ta głęboka teologia czyni List do Efezjan ważnym źródłem nauczania Kościoła, zwłaszcza w kwestii pojmowania przez Kościół jego własnej natury oraz sakramentu małżeństwa. Liturgia godzin co tydzień odwołuje się do dwóch „kantyków” z Listu do Efezjan (1,3–10; 3,14–21) w modlitwie wieczornej. Piękno i bogactwo znaczeniowe tego tekstu sprawiają, iż jest on ulubionym listem Pawła wykorzystywanym w studium biblijnym, medytacji biblijnej, memoryzacji oraz _lectio divina_.

Chociaż List do Efezjan zawiera kilka tekstów, które na skutek zmian kulturowych trzeba odczytywać inaczej, jest dzisiaj równie aktualny jak zaraz po napisaniu. My, katolicy żyjący w XXI wieku, musimy – tak samo jak pierwotni czytelnicy Listu do Efezjan – pojąć bezmiar tego, co Bóg dla nas uczynił przez śmierć i zmartwychwstanie Jezusa, przyswoić sobie należące do nas błogosławieństwa, otrzymywane w Duchu Świętym, oraz z żywą nadzieją wyczekiwać pełnej chwały przyszłości (1,18). Być może dzisiejsi chrześcijanie wywodzący się z pogaństwa nawet bardziej niż w czasach Pawła potrzebują zrozumieć, że otrzymali udział w obietnicach Boga dla Izraela i że Kościół będzie zawsze składał się z Żydów i pogan zjednoczonych w Mesjaszu (2,11–19; 3,6–9; Rz 11). Zburzenie przez Chrystusa „rozdzielającego muru – wrogości” (2,14) między Żydami a poganami pozwala ludziom dostrzec jedność i równość w Nim wszystkich naszych sióstr i braci, niezależnie od ich rasy, kultury czy statusu socjoekonomicznego.

Nauczanie Pawła o postępowaniu chrześcijańskim wciąż jest prawdziwe. Te same postawy pokory, łagodności, cierpliwości i wyrozumiałości są kluczem do zachowania pochodzącego od Ducha daru jedności w rodzinach, parafiach i wspólnotach zakonnych. Tak jak w I wieku, Chrystus daje Kościołowi wyposażonych w szczególne uzdolnienia przywódców, a także obdarowuje każdego jego członka darami potrzebnymi „do wykonywania posługi dla budowania Ciała Chrystusowego” (4,12). Dzisiaj, podobnie jak w czasach Pawła, tylko „dzięki mocy właściwej każdej części”11 Kościół dojrzeje i osiągnie „wielkość według Pełni Chrystusa” (4,13–16). Obecnie także chrześcijanie muszą podejmować decyzje, że odrzucą styl życia typowy dla starej upadłej ludzkiej natury i przyjmą postawę nowego człowieczeństwa, to znaczy będą żyć w zjednoczeniu z Chrystusem. Chrześcijanie muszą być szczególnie świadomi swojej prawdziwej tożsamości w Chrystusie i dawać doskonałe świadectwo (5,8–14) w świecie, który niekiedy wydaje się z dnia na dzień coraz mroczniejszy. Musimy uczyć się okazywać sobie nawzajem uległość ze względu na szacunek dla Chrystusa. Nasze małżeństwa muszą naśladować i ukazywać relację Jezusa i Jego oblubienicy (5,21–33). Na koniec, chrześcijanie powinni teraz czerpać siłę od Pana w walce duchowej i trwać nieustępliwie na modlitwie, do której uzdalnia Duch (6,10–18).

List do Efezjan jest arcydziełem literatury chrześcijańskiej i jednym z najcenniejszych klejnotów Biblii. Kiedy oddaję ten tekst, ogarnia mnie świadomość, jak ogromnie list Pawła przewyższa każdy komentarz. Mam nadzieję, że tom ten otworzy moim braciom i siostrom w Chrystusie drogę do tej skarbnicy apostolskiej, i modlę się o to.

Pragnę podziękować osobom, które tak bardzo pomogły mi w pracy nad tą książką: Bobowi Ervinowi, Danielowi Harringtonowi, Janet Smith i Christi Wensley, którzy przejrzeli wcześniejsze wersje robocze i podsunęli wiele przydatnych propozycji; Oswaldowi Sobrino, który zaproponował odsyłacze do Katechizmu; Elizabeth Siegel, która przygotowała odsyłacze do Lekcjonarza; Michaelowi Gormanowi, który pozwolił mi wykorzystać jego zdjęcia Efezu; bardzo zdolnemu i chętnemu do pomocy zespołowi Baker Academic; Mary Healy i Kevinowi Perrotcie, moim przyjaciołom (Prz 27,17) i współredaktorom; oraz mojej żonie Marshy Daigle-Williamson, która modliła się, dodawała otuchy, radziła i redagowała liczne wersje tej pracy.

„Temu zaś, który mocą działającą w nas może uczynić nieskończenie więcej niż to, o co my prosimy czy rozumiemy, Jemu chwała w Kościele i w Chrystusie Jezusie po wszystkie pokolenia wieku wieków! Amen” (3,20–21).SCHEMAT LISTU DO EFEZJAN

I. Głoszenie pełnego łaski Bożego planu zbawienia w Chrystusie

A. Początkowe pozdrowienie (1,1–2)

B. Początkowe błogosławieństwo (1,3–14)

1. Ojcowski plan zbawienia (1,4–6)

2. Wypełnienie przez Chrystusa (1,7–10)

3. Dziedziczenie za pośrednictwem Ducha (1,11–14)

C. Modlitwa o poznanie Boga i zrozumienie Jego darów (1,15–23)

1. Motywacja modlitwy Pawła (1,15–17)

2. Zrozumienie naszej pełnej chwały przyszłości (1,18)

3. Zrozumienie wielkości Bożej mocy względem nas (1,19–23)

D. Łaską zbawieni przez wiarę do dobrych czynów (2,1–10)

1. Problem: stan człowieka z dala od Chrystusa (2,1–3)

2. Boże rozwiązanie, Boże motywacje (2,4–7)

3. Łaska, wiara i uczynki (2,8–10)

E. Pojednanie pogan i Żydów w Mesjaszu (2,11–22)

1. Wcześniejszy status pogan jako obcych (2,11–12)

2. Pojednanie dostępne dla wszystkich dzięki śmierci Jezusa na krzyżu (2,13–16)

3. Pokój i przystęp do Boga w Duchu dzięki zmartwychwstaniu Jezusa (2,17–18)

4. Współobywatele, domownicy Boga, święta świątynia (2,19–22)

F. Pawłowe posłanie, misja do głoszenia tajemniczego planu Boga (3,1–13)

1 Paweł i jego posługa (3,1–3)

2. Tajemnica Chrystusa (3,4–6)

3. Rola Pawła (3,7–10)

4. Odwieczny plan Boga (3,11–13)

G. Modlitwa o przebóstwienie (3,14–21)

1. Wprowadzenie (3,14–15)

2. Pięć próśb (3,16–19)

3. Doksologia (3,20–21)

II. Zachęta do chrześcijańskiego postępowania

A. Budowanie Kościoła (4,1–16)

1. Jedność – postawy, które ją chronią, fakty, które ją tworzą (4,1–6)

2. Posługa – budowanie ciała Chrystusa (4,7–12)

3. Dojrzałość – cel (4,13–16)

B. Nowy człowiek i nowy styl życia (4,17–5,2)

1. Nie postępujcie tak, jak postępują poganie (4,17–19)

2. Klucz do cnotliwego życia (4,20–24)

3. Wskazówki co do postępowania (4,25–29)

4. Naśladowcy Boga (4,30–5,2)

C. Dzieci światłości (5,3–20)

1. Unikanie nieprzyzwoitej mowy (5,3–4)

2. Nie dajcie się zwieść co do konsekwencji niemoralności (5,5–6)

3. Żyjcie jak dzieci światłości (5,7–10)

4. Snop światła na naganne postępowanie (5,11–14)

5. Żyjcie mądrze (5,15–17)

6. Napełnianie się Duchem (5,18–20)

D. Nauczanie dotyczące relacji domowych (5,21–6,9)

1. Zachęta dla wszystkich (5,21)

2. Żony i mężowie, Chrystus i Kościół (5,22–33)

– Zachęta dla żon (5,22–24)

– Zachęta dla mężów (5,25–30)

– Jedność męża i żony, Chrystusa i Kościoła (5,31–32)

– Zachęta końcowa (5,33)

3. Dzieci i rodzice (6,1–4)

4. Niewolnicy i panowie (6,5–9)

E. Wezwanie do walki duchowej (6,10–20)

F. Końcowe pozdrowienia (6,21–24)PRZYPISY

Wstęp

1 W polskim tłumaczeniu Listu do Efezjan wykorzystano: _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia_, wyd. piąte, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2005 oraz _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem_ (Biblia Paulistów), Edycja Świętego Pawła, Częstochowa 2006 – przyp. tłum.

2 Odnosi się to także do polskich przekładów Pisma Świętego – przyp. tłum.

3 Wstęp od redaktorów serii przełożyła Eliza Litak – przyp. red.

1 R.E. Brown, _Introduction to the New Testament_, Doubleday, New York 1997, s. 620.

2 Podobne pytania stawiano w odniesieniu do innych listów przypisywanych Pawłowi. Według obecnego stanu dyskusji autorstwo siedmiu listów Pawłowych: Listu do Rzymian, Pierwszego i Drugiego Listu do Koryntian, Listu do Galatów, Listu do Filipian, Pierwszego Listu do Tesaloniczan oraz Listu do Filemona – jest niekwestionowane (zob. †niekwestionowane listy). Natomiast autorstwo sześciu listów: Listu do Efezjan, Listu do Kolosan, Drugiego Listu do Tesaloniczan, Pierwszego i Drugiego Listu do Tymoteusza oraz Listu do Tytusa – pozostaje domeną debaty naukowej.

3 F.J. Matera, _New Testament Theology: Exploring Unity and Diversity_, Westminster John Knox, Louisville 2007, s. 228.

4 Użyteczny opis poszczególnych kategorii rzymskich więźniów oraz ich sytuacji można znaleźć w: R.J. Cassidy, _Paul in Chains_, Crossroad, New York 2001, s. 36–54.

5 Jakkolwiek niektórzy dwudziestowieczni uczeni kwestionowali wiarygodność historyczną Dziejów Apostolskich, dalsze badania pozwoliły na ich bardziej pozytywną ocenę. Jako przykład nowszych opinii można podać ocenę Josepha Fitzmyera, który uznaje zawarte w Dziejach opisy posługi Pawła za wiarygodne, dopóki nie uda się wykazać, że własne pisma Pawła lub inne mocne dowody są z nimi sprzeczne. Zob. J. Fitzmyer, _The Acts of the Apostles_, Anchor Bible, Doubleday, New York 1998, s. 124–127; J.A. Fitzmyer, „Paul”, w: _New Jerome Biblical Commentary_, red. R. Brown i in., Prentice Sala, Englewood Cliffs (NJ) 1990, s. 1330–1332.

6 NAB umieszcza ten zwrot w nawiasie, ażeby wskazać, iż w niektórych starożytnych rękopisach Listu do Efezjan go nie ma i został albo usunięty z oryginału, albo do niego dodany.

7 Brak indywidualnych pozdrowień wymieniających po imieniu członków wspólnoty w Liście do Efezjan nie jest istotny. Paweł nie wymienia z imienia wielu osób w Drugim Liście do Koryntian, mimo że mieszkał tam półtora roku, ani nie wymienia pojedynczych osób w Liście do Galatów czy w Pierwszym i Drugim Liście do Tesaloniczan, chociaż jest oczywiste, że łączy go z tymi Kościołami bardzo bliska relacja. W istocie rzeczy Paweł pozdrawia po imieniu największą liczbę osób w listach napisanych do Kościołów, których jeszcze nie odwiedził, tzn. w Liście do Rzymian i Liście do Kolosan.

8 Faktycznie wszystkie księgi Nowego Testamentu były czytane na głos przez, lub dla, ich pierwotnych odbiorców.

9 Trzeci rodzaj sztuki oratorskiej, mowa sądowa, był stosowany przede wszystkim na sali sądowej i miał na celu przekonanie słuchacza o winie lub niewinności jakiejś osoby. Zamiast klasyfikować List do Efezjan według kategorii retoryki perswazyjnej, niektórzy uczeni analizowali go w świetle konwencji epistolografii hellenistycznej. Doszli do wniosku, że jego pierwszą połowę można porównać do listu gratulacyjnego, a drugą do listu doradzającego.

10 Tak interpretują te wersety NJB, NRSV, ESV i ja; inne przekłady interpretują je inaczej.

11 Przekład według Biblii Paulistów, gdyż jest bliższy sensowi tekstu autora – przyp. tłum.

12 Większość przekładów angielskich używa tutaj słowa „saints”, ale NAB tłumaczy _hagioi_ jako „holy ones”, żeby uniknąć pomylenia ich z osobami kanonizowanymi przez Kościół.

13 Zob. Ef 5,25–27; Rz 15,16; 1 Kor 1,2; 6,11.

14 W oryginale angielskim występują tu dwa różne słowa tłumaczone tak samo w tym kontekście na polski: _lord_ i _master_ – przyp. tłum.

15 NAB i NRSV zwykle tłumaczą _christos_ jako „Mesjasz” w ewangeliach, jako „Chrystus” lub „Mesjasz” w Dziejach Apostolskich i jako „Chrystus” w pozostałych księgach Nowego Testamentu. Przekład „Mesjasz” lepiej przekazuje sens terminu współczesnym chrześcijanom, natomiast „Chrystus” ma tę przewagę, że jest bardziej znajome i używane w liturgii. Będę używał tych terminów wymiennie. .

16 W RSV i NRSV mniej dokładnie: „niewinni” zamiast „bez skazy”. .

17 W NIV: „z góry przeznaczył”, co także jest dokładnym tłumaczeniem. W istocie rzeczy katolicy oraz większość członków innych Kościołów chrześcijańskich wierzy w przeznaczenie w podstawowym znaczeniu, że Bóg poznał, umiłował i wybrał z góry wszystkich, którzy przyjęli Ewangelię i stali się częścią Jego ludu (zob. Katechizm, 600).

18 W RSV jest: „abyśmy byli Jego synami”, w NJB: „abyśmy byli przybranymi synami”, a w NRSV: „do przybrania jako Jego dzieci”. Greckie słowo oznaczające „przybranie” to _huiothesia_, uformowane ze słów „umieścić” lub „ustanowić” oraz „syn”. Termin ten można rozumieć inkluzywnie, tak jak tłumaczy NRSV. .

19 Podczas gdy Paweł opisuje nas jako przybrane dzieci Boże, żeby podkreślić wybór Boga i naszą zmianę statusu, Jan mówi o chrześcijanach jako o „urodzonych z góry” (J 3,3). . oraz „narodzonych z Boga” (1 J 3,9; 4,7; 5,4.18), aby podkreślić obecny w nas dynamizm życia Bożego.

20 W innych przekładach występuje zwrot: „ku uwielbieniu Jego chwalebnej łaski” (RSV, NRSV, NIV), co oznacza to samo. .

21 Zob. Mt 12,18; Kol 3,12; 1 Tes 1,4.

22 To samo greckie słowo oznaczające „odkupienie” użyte zostało w Rz 3,24–25. Zob. także Hbr 9–10; 1 J 2,2; 4,10.

23 Tak jak w 1,5, w NJB i NRSV występuje tu „zadowolenie”; a w RSV „cel”.

24 _Galatians, Ephesians, Philippians_, red. M.J. Edwards, ACCS, InterVarsity, Downers Grove (IL) 1999, s. 116.

25 Wyrażenie to różni się od „pełni czasu” (liczba pojedyncza) w Ga 4,4.

26 Zwierzchnictwo Chrystusa nad całym stworzeniem (tutaj i w 1,22) oraz nad Kościołem (4,15; 5,23) jest ważnym tematem Listu do Efezjan.

27 Słowo to jest także tłumaczone jako „rekapitulować” lub „odnawiać”. Werset ten był podstawą motta papieża Piusa X: „Odnowić wszystko w Chrystusie”.

28 Polskie przekłady, Biblia Tysiąclecia i Biblia Paulistów, również pomijają ten zwrot – przyp. tłum.

29 Zob. Katechizm, 2627, 1077–1079, 1083.

30 Tłumaczenia różnią się z powodu rozmaitych interpretacji formy biernej czasownika _klēroō_ w tym kontekście. Niektórzy, jak NAB, przyjmują, że znaczy on „być przydzielonym lub przeznaczonym” do czegoś. Ja jednak zgadzam się z NRSV, który wybiera znaczenie „uzyskać dziedzictwo” w świetle pokrewnego słowa „dziedzictwo”, _kleronomia_, w w. 14 oraz w obecnym w Liście do Efezjan kontekście, mianowicie że Żydzi i poganie uczestniczą w tych samych dobrodziejstwach w Chrystusie (2,11–3,13).

31 W NAB słowo „święty” nie jest zapisane wielką literą, prawdopodobnie z zamiaru oddania faktu, że w okresie spisywania Nowego Testamentu słowo „święty” nie stanowiło jeszcze części imienia Ducha – gdyż to nastąpiło po zdefiniowaniu nauczania o Trójcy Świętej – lecz służyło raczej wskazaniu, iż Duch jest własnym Duchem Boga.

32 Paweł używa tego samego określenia Ducha w 2 Kor 1,22; 5,5.

33 Pełniejszy opis tego, jak ojcowie Kościoła interpretowali pieczęć, można znaleźć w: J. Daniélou, _The_ _Bible and the Liturgy_, Servant, Ann Arbor (MI) 1979, s. 54–69.

34 Większość tłumaczy odczytuje tekst w ten sposób. Alternatywną możliwość przyjmuje RSV: „aż wejdziemy w jego posiadanie”. .

35 Przekłady angielskie się różnią: „dziedziczny udział” (NAB), „udział” (NRSV), „spuścizna” (RSV), „dziedzictwo” (NJB i NIV). .

36 Zob. Katechizm, 695, 1242, 1289.

37 W oryginale angielskim _Be sealed_, czyli dosłownie „Bądź opieczętowany” – przyp. tłum.

38 Więcej na temat przyswajania sobie łaski Ducha można znaleźć w rozważaniach do 5,18–20; na temat charyzmatów w komentarzu do 4,8–16.