List do Galatów - ebook

Serdecznie dziękujemy Darczyńcom, którzy wsparli wydanie Katolickiego Komentarza do Pisma Świętego.

Wspólnie oddajemy do rąk Czytelników publikację mądrą i przydatną. Bez Waszej pomocy nie byłoby możliwe wydanie Komentarza w tak pięknej i funkcjonalnej formie. Dzielimy się z Wami radością z faktu, że zasięg tej publikacji jest znacznie większy od tego, który moglibyśmy osiągnąć, gdybyście nie włączyli się w to dzieło. Ponadto dzięki Waszej hojności cena zakupu niniejszego egzemplarza jest niższa o blisko 25 złotych, za co dziękujemy z całego serca! Postaramy się Wam odwdzięczyć w naszej modlitwie.

Prosimy również Was, drodzy Czytelnicy, byście pamiętali o sponsorach wydania wówczas, gdy stajecie na modlitwie wobec Słowa, którego sens i głębię możecie lepiej poznawać dzięki Komentarzom.

W imieniu Wydawnictwa W drodze

Tomasz Grabowski OPWSTĘP OD REDAKTORÓW SERII

Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie (…). Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne (…) żywiło się i kierowało Pismem Świętym. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego.

Sobór Watykański II, _Dei Verbum_, 21

Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?

Łk 24,32

Seria _Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ (Catholic Commentary on Sacred Scripture) powstała, by pomóc w posłudze Słowa Bożego w życiu i misji Kościoła. Od czasów Soboru Watykańskiego II wśród katolików narasta głód dogłębnego badania Pisma, w sposób odsłaniający jego związki z liturgią, ewangelizacją, katechezą, teologią oraz życiem osobistym i wspólnotowym. Seria ta odpowiada na to pragnienie, dostarczając przystępne, a zarazem treściwe komentarze do każdej księgi Nowego Testamentu, opierające się zarówno na najlepszych współczesnych badaniach biblijnych, jak i na bogatym skarbcu tradycji Kościoła. W tomach tych chcemy przekazać wiedzę naukową oświeconą światłem wiary, jesteśmy bowiem przekonani, że ostateczny cel egzegezy biblijnej stanowi odkrycie tego, co Bóg objawił i co wciąż do nas mówi przez święte teksty. Podstawowymi dla naszego podejścia są zasady, jakich nauczał Sobór Watykański II: po pierwsze, wykorzystywanie historiograficznych i literackich metod w celu odkrycia tego, co zamierzali przekazać autorzy biblijni; po drugie, oparta na modlitwie teologiczna refleksja, pozwalająca zrozumieć święty tekst „w tym samym Duchu, w jakim został napisany” – czyli w kontekście treści i jedności całego Pisma, żywej tradycji Kościoła i analogii wiary (_Dei Verbum_, 12).

_Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ jest skierowany do tych, którzy są zaangażowani w posługę duszpasterską lub się do niej przygotowują, oraz do innych osób zainteresowanych badaniem Pisma w celu głębszego zrozumienia swej wiary, dostarczenia pokarmu dla życia duchowego lub dzielenia się Dobrą Nowiną z innymi. Mając to na uwadze, autorzy koncentrują się raczej na tym, jakie znaczenie ma ten tekst dla wiary i dla życia, niż na technicznych zagadnieniach zajmujących naukowców; wyjaśniają też Biblię językiem codziennym, niewymagającym przekładania na język nauczania i katechezy. Choć seria ta jest napisana z perspektywy wiary katolickiej, autorzy korzystają też z interpretacji proponowanych przez badaczy protestanckich i prawosławnych, żywiąc nadzieję, że tomy te posłużą również chrześcijanom innych tradycji.

Szereg udogodnień ma uczynić te komentarze możliwie najbardziej użytecznymi. W każdym tomie wykorzystano tekst biblijny zaczerpnięty z New American Bible Revised Edition (NABRE), które to tłumaczenie zostało zatwierdzone do liturgicznego użytku w Stanach Zjednoczonych1. By pomóc czytelnikom korzystającym z innych tłumaczeń, wskazano i wyjaśniono najważniejsze różnice między NABRE i innymi często używanymi tłumaczeniami (RSV, NRSV, JB, NJB i NIV)2. Po każdym fragmencie tekstu biblijnego zamieszczono listę odnośników do odpowiednich innych ustępów Pisma, punktów _Katechizmu Kościoła katolickiego_ i miejsc, w których dany fragment został wykorzystany w rzymskim _Lekcjonarzu_. Potem następuje egzegeza, mająca w jasny i interesujący sposób wyjaśnić zarówno oryginalny, historyczny kontekst, jak i jego nieprzemijające znaczenie dla chrześcijan. Sekcja _Rozważanie i zastosowanie praktyczne_ ma pomóc chrześcijańskim czytelnikom odnieść Pismo do własnego życia – odpowiada na pytania podnoszone przez dany tekst, proponuje jego duchową interpretację zaczerpniętą z chrześcijańskiej tradycji i dostarcza sugestii co do jego wykorzystania w katechezie, kaznodziejstwie czy innych formach posługi duszpasterskiej.

W całym tomie rozproszone są wyróżnione teksty zatytułowane _Tło biblijne_, podające informacje historyczne, literackie lub teologiczne, oraz _Żywa tradycja_, w których znajdują się adekwatne teksty z pobiblijnej tradycji chrześcijańskiej, w tym cytaty z dokumentów kościelnych oraz z pism świętych i ojców Kościoła.

W każdym tomie zamieszczono mapy, a także słowniczek, w którym wyjaśniono zarówno najważniejsze pojęcia z tekstów biblijnych, jak i terminy odnoszące się do teologii i egzegezy – oznaczono je w komentarzu za pomocą krzyża (†)3. By tomy te były jeszcze bardziej użyteczne, uwzględniono w nich listę proponowanych źródeł bibliograficznych, indeks tematów duszpasterskich oraz indeks informacji zawartych w wyróżnionych tekstach (_Tło biblijne_ i _Żywa tradycja_). Dalsze źródła, w tym pytania do osobistego rozważania lub do dyskusji, można znaleźć na stronie serii: www.CatholicScriptureCommentary.com.

Naszym pragnieniem i przedmiotem modlitw jest to, by tomy te były użyteczne, tak „by słowo Pańskie szerzyło się i rozsławiało” (2 Tes 3,1) coraz bardziej w Kościele i na całym świecie4.

Peter S. Williamson
Mary Healy
Kevin PerrottaNOTA OD WYDAWCY AMERYKAŃSKIEGO

Podstawą tego tomu serii _Katolicki komentarz do Pisma Świętego_ jest komentarz kardynała Alberta Vanhoye’a _Lettera ai Galati_ opublikowany po raz pierwszy w 2000 roku, którego drugie, poprawione wydanie ukazało się w 2011 roku. Współautor wersji angielskiej, Peter S. Williamson, zaadaptował przekład autorstwa swojej żony Marshy Daigle-Williamson, dostosowując go do formatu serii. Kardynał Vanhoye napisał komentarz dla swoich studentów, wprowadzając dodatkowy materiał przydatny dla osób pełniących posługę słowa oraz wszystkich zainteresowanych czytelników. Peter S. Williamson uzupełnił pierwotny tekst o sekcje _Tło biblijne_ i _Żywa tradycja_, _Rozważanie i zastosowanie praktyczne_, słowniczek, ilustracje, sugerowane lektury oraz indeks tematów duszpasterskich, czyli o elementy będące wyróżnikiem tej serii. Niektóre treści pojawiające się w dodanych elementach pochodzą z komentarza _Lettera ai Galati_ lub innych publikacji kardynała Vanhoye’a, aczkolwiek autorem większość jest Peter S. Williamson. Zaadaptowana wersja oryginalnego komentarza włoskiego pomija niektóre informacje i wywody interesujące dla studentów biblistyki oraz biblistów, lecz mniej istotne w komentarzu o charakterze pastoralnym. Ponadto w kilku miejscach autor angielski uzupełnił tekst główny i przypisy o interpretacje sugerowane w najnowszych publikacjach z biblistyki.SKRÓTY I OZNACZENIA

† oznacza, że definicja danego pojęcia pojawia się w słowniczku

ACCS _Galatians_, _Ephesians_, _Philippians_, _Ancient Christian Commentary on Scripture_: _New Testament 8_, red. M.J. Edwards, InterVarsity, Downers Grove (IL) 1999

BE _Biblia Ekumeniczna_, _to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Przekład Ekumeniczny z języków oryginalnych_, Warszawa 2016

BL _Biblia Lubelska_, Lublin 1991–

BP _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem_, Częstochowa 2008; Biblia Paulistów

BPo _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami_, Poznań 2014; Biblia Poznańska

BT _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia_, wydanie 5, Poznań–Warszawa 2014

BW _Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Nowy Przekład_, Warszawa 1975; Biblia Warszawska

BWP _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia rodzinna_, przeł. K. Romaniuk, Kraków 2014

ESV _The Holy Bible. English Standard Version_, Wheaton (IL), 2016 (angielski przekład Biblii)

KKK _Katechizm Kościoła katolickiego_, Poznań 2002

LXX _Septuaginta_

LXXpl _Septuaginta_, przeł. i oprac. R. Popowski, Warszawa 2017

_m._ Miszna

NABRE _New American Bible_ _Revised Edition_, Washington (DC) 2010 (angielski przekład Biblii)

NRSV _New Revised Standard Version of the Bible_, National Council of the Churches of Christ in the United States of America 1989 (angielski przekład Biblii)

NT Nowy Testament

PWJ _Nowy Testament. Przekład na Wielki Jubileusz Roku 2000_, przeł. i oprac. R. Popowski, Warszawa 2002

RSV Revised Standard Version (angielski przekład Biblii)

ST Stary Testament

w. werset

Księgi Starego Testamentu

Rdz Księga Rodzaju

Wj Księga Wyjścia

Kpł Księga Kapłańska

Lb Księga Liczb

Pwt Księga Powtórzonego Prawa

Joz Księga Jozuego

Sdz Księga Sędziów

Rt Księga Rut

1 Sm 1 Księga Samuela

2 Sm 2 Księga Samuela

1 Krl 1 Księga Królewska

2 Krl 2 Księga Królewska

1 Krn 1 Księga Kronik

2 Krn 2 Księga Kronik

Ezd Księga Ezdrasza

Ne Księga Nehemiasza

Tb Księga Tobiasza

Jdt Księga Judyty

Est Księga Estery

1 Mch 1 Księga Machabejska

2 Mch 2 Księga Machabejska

Hi Księga Hioba

Ps Księga Psalmów

Prz Księga Przysłów

Koh Księga Koheleta

Pnp Pieśń nad Pieśniami

Mdr Księga Mądrości

Syr Mądrość Syracha

Iz Księga Izajasza

Jr Księga Jeremiasza

Lm Lamentacje

Ba Księga Barucha

Ez Księga Ezechiela

Dn Księga Daniela

Oz Księga Ozeasza

Jl Księga Joela

Am Księga Amosa

Ab Księga Abdiasza

Jon Księga Jonasza

Mi Księga Micheasza

Na Księga Nahuma

Ha Księga Habakuka

So Księga Sofoniasza

Ag Księga Aggeusza

Za Księga Zachariasza

Ml Księga Malachiasza

Księgi Nowego Testamentu

Mt Ewangelia wg św. Mateusza

Mk Ewangelia wg św. Marka

Łk Ewangelia wg św. Łukasza

J Ewangelia wg św. Jana

Dz Dzieje Apostolskie

Rz List do Rzymian

1 Kor 1 List do Koryntian

2 Kor 2 List do Koryntian

Ga List do Galatów

Ef List do Efezjan

Flp List do Filipian

Kol List do Kolosan

1 Tes 1 List do Tesaloniczan

2 Tes 2 List do Tesaloniczan

1 Tm 1 List do Tymoteusza

2 Tm 2 List do Tymoteusza

Tt List do Tytusa

Flm List do Filemona

Hbr List do Hebrajczyków

Jk List św. Jakuba

1 P 1 List św. Piotra

2 P 2 List św. Piotra

1 J 1 List św. Jana

2 J 2 List św. Jana

3 J 3 List św. Jana

Jud List św. Judy

Ap Apokalipsa św. JanaWSTĘP

List Pawła do Galatów budzi od dawna zainteresowanie czytelników, ponieważ rzuca wiele światła na wczesną historię Kościoła, doktrynę chrześcijańską i na uderzającą osobowość jego autora. Podtrzymuje równocześnie to zainteresowanie, gdyż przedstawiane w nim z pasją nauczanie jest zawsze istotne dla †wiary i życia chrześcijan.

Co się tyczy historii, list otwiera część autobiograficzna, w której Paweł przekazuje informacje o swoim życiu przed nawróceniem i latach po nim, a także o stosunkach z Piotrem oraz Kościołem w Jerozolimie. Takich informacji nie znajdziemy w żadnym innym z jego listów, wzmiankujących tylko okazjonalnie fragmentaryczne szczegóły autobiograficzne. Jeśli chodzi o historyczny aspekt Listu do Galatów, trudno jest uzgodnić zawarte w nim informacje z tymi, które przedstawiają Dzieje Apostolskie.

Co się tyczy doktryny, List do Galatów podejmuje kluczowy i zasadniczy element teologii Pawła – †usprawiedliwienia przez wiarę w Chrystusie. To nauczanie, ze względu na jego podstawowy charakter, zasługuje na to, by regularnie do niego wracać, o czym często zapominamy. Niektórzy bibliści i teolodzy twierdzą, że sedno Listu do Galatów – konieczność wyboru między wiarą w Chrystusa a †Prawem Mojżeszowym – nie jest już istotne dla chrześcijan, bo przecież dzisiaj większość chrześcijan nie ulega pokusie, by szukać zbawienia przez Prawo. To prawda, większość chrześcijan nie stawia sobie już dzisiaj pytań o konieczność obrzezania i przestrzegania przepisów pokarmowych judaizmu (jedzenia tylko tego, co koszerne), ciągle aktualne jest jednak pytanie o podstawę naszej relacji z Bogiem. Czy, pragnąc zbawienia, polegamy na własnych uczynkach, czy na Chrystusie? Dla Pawła jedynym fundamentem jest wiara w Chrystusa – żadne ludzkie uczynki nie mogą nigdy przypisać sobie tej roli. Kościół katolicki pozostaje wierny tej prawdzie, ucząc o niej na Soborze Trydenckim i potwierdzając ją w _Katechizmie Kościoła katolickiego_ (1987–2029). Teologowie katoliccy objaśniali także zasadę usprawiedliwienia w traktatach o †łasce. Ponieważ jednak łatwo ulegamy skłonności, by nadzieję zbawienia pokładać w dobrych uczynkach oraz intencjach, zastępując tym samym wiarę w Chrystusa ludzkimi czynami, dlatego trzeba zawsze przypominać podkreślanie przez Pawła z całą mocą usprawiedliwienia przez wiarę.

Oczywiście List do Galatów nie jest jedynym pismem Pawła wyjaśniającym tę doktrynę, pełniejsze przedstawienie tych samych zagadnień znajdziemy w Liście do Rzymian. List do Galatów podejmuje jednak charakterystyczne tylko dla tego tekstu kwestie. W porównaniu z Listem do Rzymian wygląda na jego pierwszą, roboczą wersję, co ma swoje ujemne, ale i dodatnie strony. Jeśli chodzi o te pierwsze, trzeba powiedzieć, że niektóre fragmenty Listu do Galatów są trudne do zrozumienia – w toku rozumowania Pawła brak pewnych elementów, a niektóre z jego twierdzeń mogą wydawać się odrobinę jednostronne. Jeśli chodzi o te drugie, w języku Pawła w Liście do Galatów jest więcej spontaniczności, życia i emfazy. To wskazuje na kolejną różnicę. Przedstawienie treści w Liście do Rzymian odznacza się staranną konstrukcją i brzmi jak wykład akademicki, na tyle, na ile to możliwe, gdy wypowiada się osoba o tak żywiołowym temperamencie jak Paweł. List do Rzymian to traktat teologiczny; List do Galatów to płynąca z głębi serca argumentacja dotycząca palącej kwestii. W Liście do Rzymian Paweł pisze do wspólnoty nieznającej go osobiście i dlatego zwraca się grzecznie do swoich adresatów, miarkując słowa, by zyskać akceptację dla swoich twierdzeń. W Liście do Galatów pisze do swoich chrześcijan, których sam ewangelizował. Stąd bardziej osobisty, bezpośredni, a nawet gwałtowny ton, ponieważ powodem do napisania listu jest ich odstępstwo od jego nauczania. Wszystko to sprawia, że List do Galatów odznacza się większą barwnością i więcej w nim życia.

Możemy także dodać, że w tym liście Paweł przedstawia siebie jako obrońcę wolności chrześcijańskiej. Temat wolności jest także obecny w Liście do Rzymian, ale zdecydowanie mocniej dochodzi do głosu w żarliwej argumentacji i zachętach i napomnieniach Listu do Galatów. Wolność to ważne zagadnienie, nawet jeśli dzisiaj nasza uwaga koncentruje się częściej na wolności politycznej niż religijnej. Podobnie jak obserwujemy dzisiaj wśród chrześcijan tendencję do odchodzenia od usprawiedliwienia przez wiarę, tak samo często ignorowane jest nauczanie Pawła o wolności. To naturalne, że duszpasterze kładą większy nacisk na podporządkowanie się niż na korzystanie z wolności i łatwiej przychodzi im koncentrować się na granicach jej stawianych, a nie na jej istocie. Trzeba jednak przekazywać Pawłowy punkt widzenia na temat wolności chrześcijańskiej, by pomóc wiernym wzrastać w dojrzałości w Chrystusie, nie zapominając oczywiście o innych aspektach Prawdy.

Poza tym, że przekazuje nam informacje historyczne oraz istotną naukę chrześcijańską, List do Galatów jest interesujący także w wymiarze psychologicznym, ponieważ pozwala wniknąć w osobowość jego autora. Wybitny francuski teolog August Sabatier wyraził to tak:

Na tych stronicach lśnią blaskiem wszystkie moce duszy Pawła. (…) Nie ma niczego w starożytnej ani współczesnej literaturze, z czym można by porównać ten list. (…) Szerokie i jasne perspektywy, głęboka logika, kąśliwa ironia – wszystko to, co najbardziej przekonujące w argumentacji, najgwałtowniejsze w oburzeniu, najżarliwsze i najczulsze w emocji – wszystko to łączy się tutaj i płynie jednym strumieniem, tworząc dzieło o nieodpartej mocy1.

Burzliwa, wybuchowa spontaniczność Pawła jest interesująca dla czytelnika, rodzi jednak trudności interpretacyjne, ponieważ skutkuje często zaburzeniami wypowiedzi w postaci niedokończonych zdań, niegramatycznych konstrukcji, enigmatycznych i paradoksalnych sformułowań, niejasnych aluzji. Aby zrozumieć w pełni kierowane do Galatów pismo, musielibyśmy mieć pełną wiedzę dotyczącą konkretnych okoliczności, do których się odnosi. Niestety, nie mamy żadnych innych źródeł informacji dotyczących sytuacji chrześcijan w Galacji. Jedyne, co nam pozostaje, to wydedukowanie kontekstu historycznego z samego listu. Dlatego nie może dziwić to, że jego komentatorzy mają różne opinie odnośnie do szeregu prezentowanych w nim twierdzeń.

Ogólna charakterystyka listu

Okoliczności skłaniające Pawła do wysłania listu zostają wskazane w wyrazisty sposób zaraz po pozdrowieniu (1,1–5). Paweł wyraża zdumienie, że Galaci zwracają się „do innej Ewangelii” (1,6). Natychmiast potępia tę tak zwaną †Ewangelię, pisząc, że to skutek dążności tych, którzy chcą „przekręcić Ewangelię Chrystusową” (1,7). Później zdecydowanie zapewnia o niezmiennej naturze Ewangelii, którą sam głosi (1,8–9). A zatem cel listu jest dwojaki: gorąca obrona Ewangelii głoszonej przez Pawła Galatom i gwałtowny atak na zwrócenie się do innej Ewangelii.

Większość komentatorów jest zgodna co do tego, że list składa się z trzech podstawowych części, aczkolwiek różnią się w kwestii ich podziału2.

Pierwsza sekcja, literacka (1,11–2,21), broni głoszonej przez Pawła Ewangelii przez odwołanie się do szeregu wydarzeń z jego życia. Jej temat zostaje wyraźnie wyartykułowany już na samym początku: „Oświadczam więc wam, bracia, że głoszona przeze mnie Ewangelia nie jest wymysłem ludzkim. Nie otrzymałem jej bowiem ani nie nauczyłem się od jakiegoś człowieka, lecz objawił mi ją Jezus Chrystus” (1,11–12).

Druga część (3,1–5,12) to bardziej bezpośrednia obrona Ewangelii Pawła i równocześnie wieloraka argumentacja, za pomocą której apostoł poddaje krytyce posłuch dawany przez Galatów innej Ewangelii. Zasadnicze wątki drugiej części zostają wprowadzone mocno i zdecydowanie pod koniec części autobiograficznej. Paweł deklaruje, że „człowiek osiąga usprawiedliwienie nie dzięki uczynkom wymaganym przez Prawo, lecz jedynie dzięki wierze w Jezusa Chrystusa” (2,16). Ta główna teza listu wskazuje, że „inna Ewangelia”, której sprzeciwia się Paweł, głosi, iż usprawiedliwienie wymaga nie tylko wiary, lecz również zachowywania Prawa Mojżeszowego. Apostoł odrzuca całkowicie to stanowisko. Jego niektóre kontrargumenty opierają się na doświadczeniu wiary adresatów (3,1–5; 4,12–20), inne mają charakter doktrynalny i odwołują się do Pisma Świętego (3,6–4,11; 4,21–31). Część drugą zamyka skierowana do Galatów zachęta, by postępowali zgodnie z przedstawionymi im prawdami (5,1–10).

W trzeciej części (5,13–6,10) Paweł broni swojej Ewangelii przed błędnymi, praktycznymi wnioskami, które adresaci mogliby z niej wyciągnąć. Odrzuca fałszywe rozumienie wolności chrześcijańskiej. To, że chrześcijanie są wolni w odniesieniu do Prawa Mojżeszowego, nie oznacza przyzwolenia na życie rozwiązłe, lecz wezwanie do życia wielkoduszną miłością pod natchnieniem Ducha Świętego. Ten wątek zostaje wprowadzony już w pierwszym wersecie tej części: „Wy zatem, bracia, powołani zostaliście do wolności. Tylko nie tej wolności jako zachęty do ciału, wręcz przeciwnie, miłością ożywieni służcie sobie wzajemnie” (5,13).

Aż do ostatniego zdania tej części (6,10) Paweł dyktował cały list sekretarzowi. Na końcu dopisuje kilka zdań własną ręką, powtarzając jeszcze raz, co leży mu na sercu i życząc adresatom – jak to robi zazwyczaj – by była z nimi „łaska” (6,18).

Gatunek literacki listu

Aby właściwie zinterpretować tekst, musimy wiedzieć, jaki gatunek literacki reprezentuje. Nie interpretujemy wiersza w taki sam sposób, w jaki czytamy korespondencję biznesową. Do jakiego gatunku literackiego należy zatem List do Galatów? Jego tradycyjny tytuł wskazuje, że reprezentuje literaturę epistolarną i został napisany zgodnie z zasadami epistolografii grecko-rzymskiej. Na początku poznajemy imię nadawcy: „Paweł” oraz adresatów: „Kościoły Galacji”; później mamy pozdrowienie: „Łaska wam i pokój” (1,1–3). List kończy także pozdrowienie: „Łaska Pana naszego, Jezusa Chrystusa, niech będzie z duchem waszym, bracia! Amen” (6,18).

Jakim rodzajem listu jest List do Galatów? Nie jest to bez wątpienia list prywatny, ponieważ Paweł nie dzieli się osobistymi informacjami na temat tego, gdzie aktualnie jest, co robi i jakie są jego zamiary. Jest to list pastoralny, interwencja apostolska w reakcji na kryzys, który zawisł nad gminami chrześcijańskimi założonymi w tamtym regionie przez apostoła. Znajdujemy w nim treści, które chciał im przekazać osobiście, ale nie mógł tego uczynić, bo przebywał gdzie indziej.

W ostatnich dziesięcioleciach bibliści starają się odczytywać ten list w świetle badań nad †retoryką starożytną3. Można, co prawda, znaleźć w Liście do Galatów podobieństwa do różnych rodzajów retoryki, lepiej jednak chyba uznać odrębny charakter jego pierwotnego kontekstu. List do Galatów należy do gatunku perswazyjnego nieujętego w starożytnych traktatach poświęconych retoryce – jest to przepowiadanie chrześcijańskie oparte na Piśmie Świętym i tajemnicy Chrystusa, wzywające czytelników do wiary i życia w Duchu.

Czas i miejsce powstania listu

Pisząc list, podajemy dzisiaj na początku datę oraz czasami miejsce, w którym się znajdujemy. W starożytności nie było takiego zwyczaju i dlatego Paweł nie informuje nas, gdzie i kiedy dyktował swój list. Z jego treści możemy wywnioskować, że został napisany ponad czternaście lat po jego nawróceniu, gdyż Paweł wzmiankuje, że „po czternastu latach” odwiedził Jerozolimę (2,1). Ile czasu upłynęło jednak między jego pobytem w tym mieście a napisaniem listu?

Odpowiedź zależy od tego, jak powiążemy spotkanie w Jerozolimie, o którym pisze Paweł w wersetach,1–10 drugiego rozdziału listu, z Soborem Jerozolimskim (ok. 48 r.) opisywanym przez Łukasza w Dziejach Apostolskich (15,4–29). Niektórzy komentatorzy sądzą, że były to dwa różne wydarzenia4 i że List do Galatów poprzedza Sobór Jerozolimski, a zatem został napisany przed drugą podróżą misyjną Pawła (Dz 6,1–18,17), co by znaczyło, że jest to najstarszy z jego listów. Większość komentatorów uważa jednak, że wzmianka Pawła o jego wizycie w Jerozolimie (Ga 1,18) i Łukaszowy opis Soboru Jerozolimskiego (Dz 15) dotyczą tego samego wydarzenia i dlatego datują List do Galatów na czas po Soborze Jerozolimskim.

Dowody wewnętrzne z listów Pawła przemawiają bardziej za tym drugim stanowiskiem. Porównanie różnych listów apostoła pokazuje rozwój jego myśli w odniesieniu do niektórych kwestii, sugerując prawdopodobieństwo, iż najstarszym jego listem jest Pierwszy List do Tesaloniczan, zaś List do Galatów został napisany w bliższym sąsiedztwie czasowym Listu do Rzymian. Przyjmuje się zazwyczaj, że List do Rzymian powstał na początku 58 roku, gdy Paweł miał niebawem wracać z Grecji do Jerozolimy (zob. Rz 15,25). Jest zatem prawdopodobne, że List do Galatów został napisany w okolicach 56 roku, gdy Paweł przebywał w Efezie. Wsparciem dla tego stanowiska jest zachowany w niektórych najstarszych rękopisach prolog, informujący, że Paweł pisał list w tym mieście.

Kim byli Galaci?

Paweł adresuje swój list do „Kościołów Galacji” (1,2). Nie jest jasne, kogo ma na myśli. Żadnego innego listu nie kieruje do „Kościołów” (liczba mnoga) całego regionu i zawsze wymienia konkretne miasto (Tesaloniki, Filippi, Korynt, Rzym, Kolosy), nawet jeśli ma zamiar zwrócić się do chrześcijan w całej prowincji (zob. 2 Kor 1,1). Dlaczego w tym liście nie wspomina żadnego miasta? Może dlatego, że gminy w Galacji nie były zlokalizowane w dużych miastach, lecz w miasteczkach lub wioskach, ale to tylko przypuszczenie.

Gdzie znajdowała się Galacja? Porównując relację w Dziejach Apostolskich z naszą znajomością geografii imperium rzymskiego, możemy zaproponować dwie lokalizacje: pierwszą na północy, etniczną, drugą na południu, administracyjną. „Kościoły Galacji” mogły znajdować się w okolicy Ancyry (dzisiejsza Ankara) w środkowo-północnej części Anatolii (dzisiejsza Turcja); ten region zamieszkiwały ludy celtyckie nazywane Galatami, ponieważ przed przybyciem do Azji Mniejszej w III stuleciu przed Chr. zamieszkiwały Galię. Druga możliwość to środkowo-południowa część Anatolii, czyli rzymska prowincja Galacja zamieszkiwana przez różne narodowości.

Obie hipotezy mają swoje poparcie w Dziejach Apostolskich. Za południową lokalizacją przemawia opis regionu, w którym Paweł prowadził ewangelizację podczas pierwszej podróży misyjnej (Dz 13,13–14,26). Relacjonując jego podróż, Łukasz co prawda nie używa terminu „Galacja”, lecz wymienia główne miasta, w których głosili Ewangelię Paweł i Barnaba, oraz wzmiankuje Pamfilię (13,13; 14,24), Pizydię (13,13; 14,24) i Likaonię (14,6) – regiony należące do rzymskiej prowincji Galacja. Łukasz pisze także o sporze, do którego doszło po powrocie Pawła i Barnaby do Antiochii, odnośnie do tego, czy nawróceni †poganie powinni poddać się obrzezaniu, oraz o Soborze Jerozolimskim gdzie przedyskutowano i rozstrzygnięto tę kwestię (Dz 15). W czasie swojej drugiej podróży misyjnej, po soborze, Paweł przechodzi jeszcze raz przez ten sam region (16,1), a potem kieruje się na północny zachód i do Macedonii (16,10–12).

Mamy jednak w Dziejach Apostolskich dwa miejsca wspierające hipotezę północną, mówiące, że Paweł przeszedł „krainę galacką” (16,6; zob. też 18,23). Te jedyne w tej księdze miejsca, gdzie wymienia się nazwę Galacji lub pochodną od niej, wskazują, iż Łukasz rozróżnia „krainę galacką” (16,6) i położone bardziej na południe Pamfilię, Pizydię i Likaonię, ewangelizowane przez Pawła wcześniej. Nie wiemy jednak, czy również sam Paweł stosował to rozróżnienie, ponieważ w jego listach nie pojawiają się nazwy regionów na południu.

Możliwe lokalizacje Kościołów w Galacji według hipotez południowej i północnej

Tak czy owak, kwestia, czy Paweł kierował swój list do południowej, czy do północnej Galacji, nie wpływa w istotny sposób na znaczenie Listu do Galatów dla życia chrześcijańskiego. I w jednym, i w drugim wypadku Paweł uczy nas o usprawiedliwieniu przez wiarę w Chrystusa i o chrześcijańskiej wolności od Prawa Mojżeszowego. Zmienia się jedynie rozumienie kontekstu historycznego. Przyjmując hipotezę południową, możemy również przyjąć, że list został napisany przed drugą podróżą misyjną Pawła, a może nawet przed Soborem Jerozolimskim. Hipoteza północna wskazuje na późniejsze powstanie listu, po soborze i po tym, jak Paweł przeszedł pierwszy raz przez północną „krainę galacką” (Dz 16,6) w czasie drugiej podróży misyjnej. W tym wypadku list mógłby zostać napisany właśnie podczas tej podróży, bardziej jednak prawdopodobne, że powstał podczas trzeciej podróży, po jego drugiej wizycie w tym regionie (Dz 18,23). Jeśli słuszna jest hipoteza północna, wówczas początek drugiego rozdziału listu (wersety 1–10) mógłby się odnosić do Soboru Jerozolimskiego. Naszym zdaniem bliskie podobieństwa Listu do Galatów i Listu do Rzymian przechylają szalę na korzyść późniejszego datowania tego pierwszego, czyniąc tym samym bardziej prawdopodobną hipotezę północną.

Tło historyczne listu

Od samego początku listu Paweł atakuje „inną Ewangelię” (Ga 1,6), którą są gotowi przyjąć jego czytelnicy. Jaka była jej treść i kto ją rozpowszechniał? Galaci to wiedzieli, więc Paweł uznał, że nie musi im tego wyjaśniać, i dlatego tak trudno nam dzisiaj odpowiedzieć na te pytania. Możemy jednak wywnioskować co nieco z argumentacji apostoła.

Pierwszym pouczającym pod tym względem tekstem są wersety 3–5 drugiego rozdziału, gdzie Paweł oświadcza, że podczas swojej wizyty w Jerozolimie musiał walczyć o to, by „dla waszego dobra przetrwała prawda Ewangelii” (Ga 2,5). Kontekst wskazuje, że spór dotyczył obrzezania, gdyż „nie zmuszono do poddania się obrzezaniu nawet Tytusa”, czyli nawróconego poganina. Obrzezanie pociągało za sobą obowiązek stosowania się do Prawa Mojżeszowego i przyjęcia żydowskiego sposobu życia, zwłaszcza przestrzegania szabatu oraz przepisów pokarmowych i dotyczących czystości †rytualnej (5,3). Paweł twierdził, że zmuszanie chrześcijan wywodzących się z pogan do zachowywania Prawa Mojżeszowego uczyniłoby z nich niewolników i dlatego z całą mocą sprzeciwił się takiej pokusie (2,4–5).

Z następnego rozdziału (3,7–29) można wywnioskować, że Ewangelia konkurująca z Pawłową utrzymywała, iż dla usprawiedliwienia człowieka przed Bogiem nie wystarczy wiara w Chrystusa i że do rodziny Abrahama można wejść tylko przez obrzezanie (zob. Rdz 17,9–14). Istotnie, bez tego znaku †przymierza, czyli obrzezania, nie można było mieć udziału w †dziedzictwie Abrahama – błogosławieństwach, które Bóg obiecał jego potomkom. Podobnie konieczne było zachowywanie wszystkich przepisów Prawa danych przez Boga na Synaju (zob. Wj 24,3–8). Współcześni chrześcijanie nie myślą zbyt często o sobie jako o współuczestnikach błogosławieństw obiecanych Abrahamowi, jednak dla autorów nowotestamentalnych życie w Chrystusie to właśnie wypełnienie tych i innych obietnic Starego Testamentu.

Misjonarzom konkurencyjnej Ewangelii nie brakowało dla jej uwiarygodnienia argumentów ze Starego Testamentu. Wydaje się, że uzupełniali je o krytykę Pawła i jego sposobu ewangelizowania pogan. Insynuowali, że nie jest prawdziwym apostołem, ponieważ nie należał do grona Dwunastu, i dlatego powinien dostosować się do nauczania i praktyki apostołów należących do jerozolimskiej wspólnoty chrześcijan wywodzących się z judaizmu. Twierdzili, że Paweł głosił Ewangelię będącą nauczaniem ludzi, odstępując od koniecznych wymagań, by „ludziom (…) się przypodobać” (Ga 1,10). Ponadto był ich zdaniem niekonsekwentny, ponieważ w niektórych okolicznościach sam głosił konieczność obrzezania (5,11)5. Celem insynuacji przeciwników Pawła było bez wątpienia podważenie jego autorytetu apostolskiego, by w ten sposób mogli skuteczniej przeczyć prawdziwości głoszonej przez niego Ewangelii.

Kim zatem byli ci przeciwnicy? Paweł w żadnym miejscu nie pisze wyraźnie, o kogo chodzi. Jedynie na początku listu mówi, że są to „jacyś ludzie”, którzy sieją zamęt wśród chrześcijan w Galacji i „chcieliby przekręcić Ewangelię Chrystusową” (1,7). Kiedy wspomina o swoich oponentach, z którymi spotkał się w Jerozolimie, ma na myśli bez wątpienia te same osoby. Są to „fałszywi bracia, którzy przyszli podstępnie wybadać naszą wolność, jaką mamy w Chrystusie Jezusie, aby nas ponownie pogrążyć w niewolę” (2,4). Sprawcy zamętu w Galacji to z pewnością osoby o takiej samej mentalności jak †judaizanci z Dziejów Apostolskich (15,1.5), chcący narzucić nawróconym poganom obowiązek takiego samego stylu życia, jaki prowadzili Żydzi. Odmawiając wspólnego posiłku z chrześcijanami wywodzącymi się z pogan, Piotr przymuszał ich „do przyjmowania zwyczajów żydowskich” (2,14).

Kolejne bezpośrednie wskazanie Pawła na jego adwersarzy pojawia się dopiero w czwartym rozdziale listu i tutaj wchodzi już w grę osobista lojalność w stosunku do jego adresatów. Tu także nie wskazuje dokładnie, o kogo mu chodzi, mówi jednak z przejęciem: „Zabiegają o was nie z czystych pobudek, lecz chcą was odłączyć , abyście o nich zabiegali” (4,17). Ta próba uwiedzenia Galatów przez jego przeciwników boli apostoła, ponieważ bardzo mu zależy na więzi z adresatami.

Trzy zdania w rozdziale piątym sugerują, że Paweł mógł rzeczywiście nie mieć konkretnych informacji o wichrzycielach (aczkolwiek zdania te mogą być retoryczną ornamentyką). W pierwszym pyta: „Kto wam przeciął drogę trwania przy prawdzie?” (5,7). W drugim twierdzi, że odpowiada za to głównie jedna konkretna osoba, aczkolwiek nie potrafi jej wskazać: „A na tym, który sieje między wami zamęt, zaciąży wyrok potępienia, kimkolwiek by on był” (5,10). W trzecim, bardzo mocnym twierdzeniu, wskazuje na grupę takich osób: „Bodajby się do końca okaleczyli ci, którzy was podburzają” (5,12).

Ostatnie wzmianki pisane ręką Pawła na końcu listu są bardziej konkretne. Paweł pisze wyraźnie o tym, czego można się domyślać z rozdziału drugiego, że mianowicie osoby siejące zamęt „zmuszają do obrzezania” adresatów listu (6,12–13). Pojawia się tutaj to samo słowo, które mamy wcześniej, gdy mowa o zmuszaniu do obrzezania Tytusa (2,3). Przeciwstawiając się strategii swoich przeciwników, Paweł obnaża ich motywy; chcą się „pochwalić waszym ciałem”, to znaczy starają się zadowolić ludzi i uniknąć prześladowania „z powodu krzyża Chrystusowego” (6,12), będącego prawdziwą podstawą usprawiedliwienia. Paweł przed nawróceniem sam prześladował Kościół (1,13.23). Teraz to on jest prześladowany, ponieważ nie głosi obrzezania (5,11). I wreszcie na koniec oskarża rywalizujących z nim nauczycieli o niekonsekwencję: „ci zwolennicy obrzezania zgoła się nie troszczą o zachowanie Prawa” (6,13).

Wszystkie te twierdzenia nic nam nie mówią o dokładnej tożsamości judaizantów i możemy jedynie powiedzieć, że byli to chrześcijanie pochodzenia żydowskiego. Musimy pamiętać, że Paweł nie ma tu na myśli Żydów w ogólności i że angażuje się raczej w „rodzinny spór” z pewnymi chrześcijańskimi misjonarzami pochodzenia żydowskiego, którzy zachowywali Prawo Mojżeszowe i chcieli narzucić prawa obowiązujące Żydów chrześcijanom nawróconym z pogaństwa. Dla nas dokładne ustalenie tożsamości przeciwników Pawła i szczegółowe określenie ich stanowiska ma znaczenie drugorzędne, ponieważ interesuje nas przede wszystkim treść jego nauczania. W pewnym sensie jesteśmy dłużnikami judaizantów, ponieważ ich błędne nauczanie wywołało żywą reakcję Pawła, zmuszając go do wyrażenia głębokich i istotnych aspektów naszej wiary w liście tętniącym życiem i wypełnionym nauczaniem apostolskim.

List do Galatów a współczesne życie chrześcijańskie

Oprócz zawsze aktualnych tematów usprawiedliwienia przez wiarę i wolności chrześcijańskiej znajdujemy w Liście do Galatów kilka innych zagadnień o szczególnym znaczeniu dla Kościoła w XXI wieku.

•W epoce, która chce zmodyfikować orędzie chrześcijańskie i dopasować je do kultury współczesnej, trzeba przypominać bezkompromisowe oddanie Pawła niezmiennej Ewangelii Jezusa Chrystusa. Obecnie Ewangelię chce pisać na nowo nie tradycja żydowska, lecz świeckie ideologie, pragnące wymazać z niej wyróżniające ją wymogi moralne, oraz prądy teologiczne przeczące temu, że zbawienie można osiągnąć tylko w Chrystusie i tylko przez Chrystusa. Jako surowa przestroga niosą się przez wieki słowa Pawła właśnie z tego listu: „Ale gdybyśmy nawet my lub anioł z nieba głosił wam Ewangelię różną od tej, którą wam głosiliśmy – niech będzie przeklęty!” (1,8).

•Najczęściej cytowany werset Listu do Galatów to prawdopodobnie słowa: „Teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus. Choć nadal prowadzę życie w ciele, jednak obecne życie moje jest życiem wiary w Syna Bożego, który umiłował mnie i samego siebie wydał za mnie” (2,20). Na temat tego fragmentu można powiedzieć bardzo wiele, jednak współcześni czytelnicy najbardziej cenią w nim wyrazistą deklarację, opierającą chrześcijańską tożsamość każdego i każdej z nas na osobistej miłości Chrystusa, który „samego siebie wydał za mnie”.

•Mniej zauważalne, aczkolwiek równie istotne dla sprawy nowej ewangelizacji jest przekonanie Pawła, że życie chrześcijańskie odznacza się namacalnym doświadczeniem Bożej mocy, do tego stopnia, iż apostoł powołuje się na nią w swojej argumentacji: „Czy Ten, który udziela wam Ducha i działa cuda wśród was, dzięki uczynkom wymaganym przez Prawo, czy też z powodu posłuszeństwa wierze?” (3,5). Kościół musi starać się wskrzesić tę Pawłową pewność i doświadczenie pierwszych chrześcijan.

•List do Galatów bywa czasami błędnie interpretowany jako nauczanie o tym, że Kościół zastąpił Izraela, właściwiej jednak jest widzieć w nim wskazanie na ścisłą więź Żydów i chrześcijan, ponieważ Abraham jest naszym wspólnym ojcem w wierze (3,7–14).

•Dzięki wersetom 4–7 czwartego rozdziału listu wielu chrześcijan pojęło – i wielu musi jeszcze pojąć – przemieniającą całe życie prawdę, że Bóg adoptował nas jako swoich synów i swoje córki i udowodnił ten niezwykły fakt, zsyłając do naszych serc Ducha swego Syna i wynosząc nas do godności, której po prostu nie da się wyobrazić.

•I wreszcie pod koniec listu (Ga 5,16–25) pojawia się rewolucyjne nauczanie Pawła o roli Ducha Świętego obdarzającego mocą i prowadzącego chrześcijanina. Apostoł rozpoczyna od niezwykłego twierdzenia: „Postępujcie według ducha, a nie spełnicie pożądania ciała” (5,16)6. Następnie interpretuje doświadczenie chrześcijańskie, wyjaśniając wewnętrzny konflikt między upadłą ludzką naturą – †„ciałem” – a mieszkającym w nas Duchem Boga (5,17). Aby nie było nieporozumienia co do różnic między tymi dwiema sprzecznymi zasadami postępowania, Paweł przeciwstawia uczynkom ciała (5,19–21) dobre owoce Ducha, którymi są: „miłość, radość, pokój, cierpliwość, uprzejmość, dobroć, wierność, łagodność, opanowanie” (5,22–23). W ten sposób pokazuje, że ten, kim kieruje Duch Święty, swoim postępowaniem czyni więcej, niż wymaga Prawo (5,18.23).

Informację, że chrześcijanie w Galacji zaczynają przyjmować naukę judaizantów, Paweł musiał z pewnością zinterpretować jako całkowitą i osobistą klęskę. Zareagował z pasją i rzucił na szalę całą swoją żarliwość, miłość i własną siłę perswazji, by sprowadzić Galatów z powrotem na właściwą drogę. My, bez mała dwa tysiące lat później, możemy być jedynie wdzięczni za próbę, która go spotkała, ponieważ wydobyła z niego tak cudowne wyjaśnienie Ewangelii i tak bogate nauczanie na temat tego, co to znaczy †żyć jak chrześcijanin. Ewangelia Pawła głosi, że jesteśmy usprawiedliwieni przez wiarę w Jezusa Chrystusa, który kocha nas i oddał za nas swoje życie na krzyżu (2,16.20; 3,1). Chrystus wyzwolił nas spod mocy Prawa, abyśmy mogli żyć według Ducha Świętego i zamiast spełniać pożądania ciała, wzajemnie sobie służyć (5,13.16).SCHEMAT LISTU DO GALATÓW

Pozdrowienie (1,1–5)

Nagana i deklaracja wierności Ewangelii (1,6–10)

I. Obrona Ewangelii za pomocą argumentów autobiograficznych (1,11–2,21)

A. Boże pochodzenie Ewangelii Pawła (1,11–12)

1. Wstęp do Części 1 (1,11–12)

2. Od prześladowcy do apostoła (1,13–24)

B. Oficjalne uznanie Ewangelii Pawła (2,1–10)

1. Druga wizyta w Jerozolimie i kontrowersja (2,1–5)

2. Zgoda między apostołami (2,6–10)

C. Konflikt z Piotrem w Antiochii i Ewangelia Pawła (2,11–21)

1. Paweł sprzeciwia się niekonsekwentnemu postępowaniu Piotra (2,11–14)

2. Nauka o usprawiedliwieniu (2,15–21)

II. Argumenty z doświadczenia chrześcijańskiego i z Pisma (3,1–5,12)

A. Różne argumenty (3,1–18)

1. Argument z doświadczenia: dar Ducha (3,1–5)

2. Argument z Pisma: wiara i błogosławieństwo Abrahama (3,6–14)

3. Argument prawny: pierwszeństwo obietnicy nad Prawem (3,15–18)

B. Tymczasowa rola Prawa; wyższość wiary (3,19–4,11)

1. Przejściowa natura Prawa (3,19–22)

2. Dwa okresy historii zbawienia (3,23–4,7)

3. Bezpośrednie zwrócenie się do adresatów (4,8–11)

C. Apel do Galatów, by przypomnieli sobie o swojej dawnej miłości (4,12–20)

D. Kolejny argument z Pisma i konkluzja (4,21–5,12)

1. Dwaj synowie Abrahama i dwa przymierza (4,21–31)

2. Końcowe zachęty i napomnienia (5,1–12)

III. Zastosowanie nauczania do życia chrześcijańskiego (5,13–6,10)

A. Wolność: nie samowola, ale służba w miłości (5,13–15)

B. Panowanie ducha nad ciałem (5,16–25)

C. Nie próżna chwała, lecz solidarność (5,26–6,6)

D. Czynić to, co dobre (6,7–10)

Własnoręczny dopisek Pawła (6,11–18)PRZYPISY

Wstęp

1 W polskim tłumaczeniu, jeśli nie zaznaczono inaczej, wykorzystano: _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia_, wyd. piąte na nowo opracowane i poprawione, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2003 – przyp. tłum.

2 Odnosi się to także do polskich przekładów Pisma Świętego – przyp. tłum.

3 Odsyłacze do słowniczka zamieszczono przy pierwszym wystąpieniu hasła w każdym rozdziale – przyp. red.

4 Wstęp od redaktorów serii przełożyła Eliza Litak – przyp. red.

1 A. Sabatier, G.G. Findlay, _The Apostle Paul: A Sketch of His Doctrine_, Hodder and Stoughton, London 1899, 153–154 .

2 Niektórzy wolą dzielić list na dwie części: pierwszą doktrynalną (1,6–5,12) i drugą, o charakterze ekshortacji (5,13–6,10). Taki podział nie rozróżnia jednak argumentacji autobiograficznej (1,11–2,21) i doktrynalnej (3,1–5,12). Inni egzegeci proponują podział na cztery części i wyróżniają w argumentacji doktrynalnej dwa następujące jeden po drugim dowody (3,1–47 i 4,8–5,12).

3 Retoryka grecko-rzymska rozróżniała trzy style korespondujące z różnymi sytuacjami, wymagającymi przekonania słuchaczy: sądowy, stosowany podczas oskarżania lub obrony w czasie rozprawy sądowej, doradczy, adresowany do ciała politycznego przedstawiający argumenty za lub przeciw jakiemuś proponowanemu działaniu, i popisowy, stosowany na specjalne okazje, na przykład podczas świąt miejskich, by opiewać czyjeś znaczące osiągnięcia. Zwięzły, ale przydatny przegląd tych stylów podaje M. Gorman, _Apostle of the Crucified Lord_, Eerdmans, Grand Rapids (MI) 2004, s. 83–85.

4 Część biblistów uważa, że piętnasty rozdział Dziejów Apostolskich to podsumowanie dyskusji i wniosków z kilku spotkań przełożonych Kościoła jerozolimskiego.

5 W Dz 16,3 czytamy, że Paweł kazał Tymoteuszowi poddać się obrzezaniu, była to jednak inna sytuacja niż domaganie się obrzezania nawróconych pogan, ponieważ matka Tymoteusza była Żydówką.

6 Grecki rzeczownik _pneuma_ można tłumaczyć jako „duch” (ludzki) i „Duch” (Święty). Przekład angielski NABRE, będący podstawą oryginalnej wersji komentarza, inaczej niż BT, w większości wypadków odnosi ten rzeczownik do Ducha Świętego i tak samo jest on interpretowany w tym komentarzu – przyp. tłum.

7 Dz 13,1–3. Zob. 2 Kor 8,23, gdzie mamy przykład użycia przez Pawła słowa „apostołowie” w odniesieniu do wysłanników Kościołów.

8 W oryginale greckim brak przyimka „przez” zastosowanego przez tłumacza PWJ w wyrażeniu „przez Boga Ojca” (Ga 1,1) – przyp. tłum.

9 Dz 2,24.32; 3,15; 4,10; 1 Tes 1,10. Inne teksty podkreślają w zmartwychwstaniu aktywną rolę Chrystusa lub Ducha Świętego (Mk 16,6; J 10,17–18; Rz 8,11; 1 Tes 4,14; 2 Tm 2,8).

10 Zob. Mt 12,32; 24,3; Łk 18,30; Ef 1,21; Hbr 6,5.

11 Schemat za: Michael Gorman, _Apostle of the Crucified Lord_, Eerdmans, Grand Rapids (MI) 2016, s. 172; wykorzystane za zgodą wydawcy.

12 W dalszej części listu Paweł nie będzie już używał słowa _aiōn_ („wiek”, „doczesność”, „świat doczesny”), lecz mówiąc o żywiołach „świata”, posłuży się terminem _kosmos_ („świat”).

13 Niektórzy mogą mieć wątpliwości, czy powyższe uwagi dotyczące stylu Pawła odnoszą się do Listu do Rzymian; z pewnością nie mają zastosowania do Listu do Efezjan i Listu do Kolosan, napisanych zdaniem niektórych biblistów przez jednego z uczniów Pawła już po śmierci apostoła. Z kolei badacze przypisujący ich autorstwo Pawłowi tłumaczą różnice stylistyczne współdziałaniem sekretarza i tym, że przebywający wówczas w więzieniu Paweł miał, być może, więcej czasu na redagowanie tekstu.

14 Dz 2,38–40; 4,12; 13,26.48; 16,31; 28,28.

15 Sobór Trydencki, _Kanony o usprawiedliwieniu_, 1, za: _Dokumenty Soborów Powszechnych: tekst, łaciński, polski_, t. 4 (1511–1870): _Lateran_ V_, Trydent, Watykan_ I, oprac. A. Baron, H. Pietras, WAM, Kraków 2004, s. 311.

16 Sobór Trydencki, _Kanony o sakramencie małżeństwa_, 2, za: tamże, s. 717.O AUTORACH

ALBERT VANHOYE SJ (1923–2021) – francuski jezuita, doktor teologii. Od roku 1969 wykładowca, a potem także dziekan Wydziału Biblijnego na Papieskim Instytucie Biblijnym w Rzymie, gdzie prowadził intensywną działalność dydaktyczną, zajmując się egzegezą Nowego Testamentu i prowadząc kursy egzegezy Listów Pawłowych. Sekretarz Papieskiej Komisji Biblijnej (1990–2001), od roku 2006 kardynał. Autor wielu książek.
PETER S. WILLIAMSON – dołączył do Kościoła katolickiego w 1972 roku. Zaangażowany w ewangelizację i posługę duszpasterską w Stanach Zjednoczonych i za granicą. Kieruje katedrą Pisma Świętego w Sacred Heart Major Seminary w Detroit, Michigan. Autor kilku książek, redaktor i współredaktor wielu opracowań, między innymi serii „Katolicki Komentarz do Pisma Świętego”.