List do Hebrajczyków - ebook

WSTĘP OD REDAKTORÓW SERII

_Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie (…). Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne (…) żywiło się i kierowało Pismem Świętym. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego._

Sobór Watykański II, _Dei Verbum_, 21

_Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?_

Łk 24,32

Seria _Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ (Catholic Commentary on Sacred Scripture) powstała, by pomóc w posłudze Słowa Bożego w życiu i misji Kościoła. Od czasów Soboru Watykańskiego II wśród katolików narasta głód dogłębnego badania Pisma, w sposób odsłaniający jego związki z liturgią, ewangelizacją, katechezą, teologią oraz życiem osobistym i wspólnotowym. Seria ta odpowiada na to pragnienie, dostarczając przystępne, a zarazem treściwe komentarze do każdej księgi Nowego Testamentu, opierające się zarówno na najlepszych współczesnych badaniach biblijnych, jak i bogatym skarbcu tradycji Kościoła. W tomach tych chcemy przekazać wiedzę naukową oświeconą światłem wiary, jesteśmy bowiem przekonani, że ostateczny cel egzegezy biblijnej stanowi odkrycie tego, co Bóg objawił i co wciąż do nas mówi przez święte teksty. Podstawowymi dla naszego podejścia są zasady, jakich nauczał Sobór Watykański II: po pierwsze, wykorzystywanie historiograficznych i literackich metod w celu odkrycia tego, co zamierzali przekazać autorzy biblijni; po drugie, oparta na modlitwie teologiczna refleksja, pozwalająca zrozumieć święty tekst „w tym samym Duchu, w jakim został napisany” – czyli w kontekście treści i jedności całego Pisma, żywej tradycji Kościoła i analogii wiary (_Dei Verbum_, __ 12).

_Katolicki Komentarz do Pisma Świętego_ jest skierowany do tych, którzy są zaangażowani w posługę duszpasterską lub się do niej przygotowują, oraz do wszystkich osób zainteresowanych badaniem Pisma w celu głębszego zrozumienia swej wiary, dostarczenia pokarmu dla życia duchowego lub dzielenia się Dobrą Nowiną z innymi. Mając to na uwadze, autorzy koncentrują się raczej na tym, jakie znaczenie ma ten tekst dla wiary i dla życia, niż na technicznych zagadnieniach zajmujących naukowców; wyjaśniają też Biblię codziennym językiem, niewymagającym przekładania na język nauczania i katechezy. Choć seria ta jest napisana z perspektywy wiary katolickiej, autorzy korzystają też z interpretacji proponowanych przez badaczy protestanckich i prawosławnych, żywiąc nadzieję, że tomy te posłużą również chrześcijanom innych tradycji.

Szereg udogodnień ma uczynić te komentarze możliwie najbardziej użytecznymi. W tym tomie wykorzystano tekst biblijny zaczerpnięty z New American Bible Revised Edition (NABRE), które to tłumaczenie zostało zatwierdzone do liturgicznego użytku w Stanach Zjednoczonych1. By pomóc czytelnikom korzystającym z innych tłumaczeń, wskazano i wyjaśniono najważniejsze różnice między NABRE i innymi często używanymi tłumaczeniami (RSV, NRSV, JB, NJB i NIV)2. Po każdym fragmencie tekstu biblijnego zamieszczono listę odnośników do odpowiednich innych ustępów Pisma, punktów _Katechizmu Kościoła katolickiego_ i miejsc, w których dany fragment został wykorzystany w rzymskim _Lekcjonarzu_. Potem następuje egzegeza, mająca w jasny i interesujący sposób wyjaśnić zarówno oryginalny, historyczny kontekst tekstu, jak i jego nieprzemijające znaczenie dla chrześcijan. Sekcja _Rozważanie i zastosowanie praktyczne_ ma pomóc chrześcijańskim czytelnikom odnieść Pismo do własnego życia – odpowiada na pytania podnoszone przez dany tekst, proponuje jego duchową interpretację zaczerpniętą z chrześcijańskiej tradycji i dostarcza sugestii co do jego wykorzystania w katechezie, kaznodziejstwie czy innych formach posługi duszpasterskiej.

W całym tomie rozproszone są wyróżnione teksty zatytułowane _Tło biblijne_, podające informacje historyczne, literackie lub teologiczne, oraz _Żywa tradycja_, w których znajdują się adekwatne teksty z pobiblijnej tradycji chrześcijańskiej, w tym cytaty z dokumentów kościelnych oraz z pism świętych i ojców Kościoła.

W każdym tomie zamieszczono mapy, a także słowniczek, w którym wyjaśniono zarówno najważniejsze pojęcia z tekstów biblijnych, jak i terminy odnoszące się do teologii i egzegezy – oznaczono je w komentarzu za pomocą krzyża (†)3. By tomy te były jeszcze bardziej użyteczne, uwzględniono w nich listę sugerowanych lektur, indeks tematów duszpasterskich oraz indeks informacji zawartych w wyróżnionych tekstach (_Tło biblijne_ i _Żywa tradycja_). Dalsze źródła, w tym pytania do osobistego rozważania lub do dyskusji, można znaleźć na stronie serii: www.CatholicScriptureCommentary.com.

Naszym pragnieniem i przedmiotem modlitw jest to, by tomy te były użyteczne, tak „by słowo Pańskie szerzyło się i rozsławiało” (2 Tes 3,1) coraz bardziej w Kościele i na całym świecie.

Peter S. Williamson

Mary Healy

Kevin PerrottaSKRÓTY I OZNACZENIA

† oznacza, że definicja danego pojęcia pojawia się w słowniczku

ACCS, t. 10 _Ancient Christian Commentary on Scripture. New Testament_, t. 10: _Hebrews_, red. E.M. Heen, P.D.W. Krey, InterVarsity, Downers Grove 2005

BJW Biblia Jakuba Wujka

BP Biblia Poznańska

BPau Biblia Paulistów

BT _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia_, wyd. piąte na nowo opracowane i poprawione, Pallottinum, Poznań 2003

KJV Kings James Version (angielski przekład Biblii)

KKK, Katechizm _Katechizm Kościoła katolickiego_, wyd. 2 poprawione, Pallottinum, Poznań 2009

LEKCJONARZ Lekcjonarz mszalny

LXX †Septuaginta

NAB New American Bible (angielski przekład Biblii)

NIV New International Version (angielski przekład Biblii)

NJB New Jerusalem Bible (angielski przekład Biblii)

NRSV New Revised Standard Version (angielski przekład Biblii)

RSV Revised Standard Version (angielski przekład Biblii)

Księgi Starego Testamentu

Rdz Księga Rodzaju

Wj Księga Wyjścia

Kpł Księga Kapłańska

Lb Księga Liczb

Pwt Księga Powtórzonego Prawa

Joz Księga Jozuego

Sdz Księga Sędziów

Rt Księga Rut

1 Sm 1 Księga Samuela

2 Sm 2 Księga Samuela

1 Krl 1 Księga Królewska

2 Krl 2 Księga Królewska

1 Krn 1 Księga Kronik

2 Krn 2 Księga Kronik

Ezd Księga Ezdrasza

Ne Księga Nehemiasza

Tb Księga Tobiasza

Jdt Księga Judyty

Est Księga Estery

1 Mch 1 Księga Machabejska

2 Mch 2 Księga Machabejska

Hi Księga Hioba

Ps Księga Psalmów

Prz Księga Przysłów

Koh Księga Koheleta

Pnp Pieśń nad Pieśniami

Mdr Księga Mądrości

Syr Mądrość Syracha

Iz Księga Izajasza

Jr Księga Jeremiasza

Lm Lamentacje

Ba Księga Barucha

Ez Księga Ezechiela

Dn Księga Daniela

Oz Księga Ozeasza

Jl Księga Joela

Am Księga Amosa

Ab Księga Abdiasza

Jon Księga Jonasza

Mi Księga Micheasza

Na Księga Nahuma

Ha Księga Habakuka

So Księga Sofoniasza

Ag Księga Aggeusza

Za Księga Zachariasza

Ml Księga Malachiasza

Księgi Nowego Testamentu

Mt Ewangelia wg św. Mateusza

Mk Ewangelia wg św. Marka

Łk Ewangelia wg św. Łukasza

J Ewangelia wg św. Jana

Dz Dzieje Apostolskie

Rz List do Rzymian

1 Kor 1 List do Koryntian

2 Kor 2 List do Koryntian

Ga List do Galatów

Ef List do Efezjan

Flp List do Filipian

Kol List do Kolosan

1 Tes 1 List do Tesaloniczan

2 Tes 2 List do Tesaloniczan

1 Tm 1 List do Tymoteusza

2 Tm 2 List do Tymoteusza

Tt List do Tytusa

Flm List do Filemona

Hbr List do Hebrajczyków

Jk List św. Jakuba

1 P 1 List św. Piotra

2 P 2 List św. Piotra

1 J 1 List św. Jana

2 J 2 List św. Jana

3 J 3 List św. Jana

Jud List św. Judy

Ap Apokalipsa św. JanaSCHEMAT LISTU DO HEBRAJCZYKÓW

Prolog: Bóg przemówił do nas przez Syna (1,1–4)

I. „Ty jesteś moim Synem (…) Siądź po mojej prawicy” (1,5–2,4)

A. Wyższość Syna względem aniołów (1,5–14)

B. Wezwanie do bycia uważnymi (2,1–4)

II. „Czym jest człowiek, że pamiętasz o nim?” (2,5–18)

A. Syn uczynił samego siebie niższym od aniołów (2,5–9)

B. Solidarność Syna ze słabą ludzkością (2,10–18)

III. „Dziś, jeśli głos Jego usłyszycie, nie zatwardzajcie serc waszych” (3,1–4,13)

A. Przestroga przed popadnięciem w zatwardziałość serca (3,1–19)

B. Wezwanie do wejścia do Bożego odpoczynku (4,1–11)

C. Żywe i skuteczne słowo Boga (4,12–13)

IV. „Tyś jest kapłanem na wieki” (4,14–7,28)

A. Jezus jako współczujący arcykapłan (4,14–16)

B. Jezus ustanowiony kapłanem na wzór Melchizedeka (5,1–10)

C. Wezwanie do wzrastania w dojrzałości (5,11–6,12)

D. Wezwanie do pokładania ufności w niezmienną Bożą obietnicę i przysięgę (6,13–20)

E. Wyższość Melchizedeka względem Lewiego (7,1–10)

F. Jezus jako arcykapłan na wieki (7,11–28)

V. „Zawrę (…) przymierze nowe” (8,1–10,18)

A. Przybytek doczesny a prawdziwy przybytek w niebie (8,1–6)

B. Porażka Starego Przymierza i obietnica Nowego (8,7–13)

C. Bezskuteczność obrzędów Starego Przymierza i przybytku (9,1–10)

D. Moc Chrystusowej krwi (9,11–14)

E. Odnowienie i wypełnienie przymierza (9,15–22)

F. W pełni wystarczająca ofiara Chrystusa, złożona w prawdziwym przybytku (9,23–28)

G. Doskonałe wypełnienie Bożej woli przez Chrystusa (10,1–10)

H. Naśladowcy Chrystusa są udoskonalani na wieki (10,11–18)

VI. „Mój sprawiedliwy z wiary żyć będzie” (10,19–11,40)

A. Wezwanie do ufności, wiary i gorliwości (10,19–25)

B. Przestroga przed odpadnięciem (10,26–31)

C. Wezwanie do wytrwałości (10,32–39)

D. Bohaterowie Starego Przymierza, którzy żyli z wiary (11,1–40)

VII. „Nie upadajcie na duchu” (12,1–13,21)

A. Wezwanie do wytrwałości (12,1–13)

B. Przestroga przed niewiernością względem Bożej łaski (12,14–29)

C. Wezwanie do składania ofiar przyjemnych Bogu (13,1–19)

D. Błogosławieństwo (13,20–21)

Epistolarne zakończenie (13,22–25)Ostateczne Słowo Boga

List do Hebrajczyków 1,1–4

List do Hebrajczyków rozpoczyna się wspaniałym prologiem (1,1–4), który w elegancki sposób streszcza kluczowe wątki homilii. W oryginale cały prolog stanowi jedno długie zdanie, którego greka należy do najbardziej wyrafinowanych w całym Nowym Testamencie. Tekst ten przedstawia dwa etapy Bożego planu: przeszłość, w której Bóg przemawiał do swego ludu, Izraela, w częściowy i fragmentaryczny sposób, oraz teraźniejszość, w której przez swego Syna wypowiedział On swe ostateczne i definitywne słowo. Syn stoi w samym centrum całego planu zbawienia i jest kluczem do odsłonięcia znaczenia wszystkiego, co Bóg do tej pory uczynił. Boski majestat Syna, Jego dzieło odkupienia i chwalebne wywyższenie są w prologu opisane za pomocą siedmiu zwrotów. Co jednak zaskakujące, nie pada tu Jego imię. Każdy będący chrześcijaninem czytelnik Listu do Hebrajczyków dobrze wie, o kogo chodzi, ale imię Jezusa zostaje wspomniane po raz pierwszy dopiero w Hbr 2,9.

Tekst prologu nawiązuje do trzech doniosłych ról odgrywanych przez Syna, które zostaną omówione w dalszej części listu. Jezus jest, po pierwsze, prorokiem przewyższającym wszystkich innych proroków, przez którego Bóg wypowiada swe ostateczne i definitywne słowo (w. 2). Po drugie, jest On kapłanem, gdyż pełni kapłańską posługę, polegającą na oczyszczaniu ludu Bożego z grzechów (w. 3). I wreszcie, po trzecie, jest On królem, gdyż zasiada na tronie po prawicy Boga, czyli na miejscu przysługującym osobie o najwyższej godności królewskiej (w. 3)33. Prerogatywy te świadczą, że Syn nieskończenie przewyższa anioły, zajmujące pierwsze miejsce wśród stworzeń (w. 4). Współcześni czytelnicy, zakorzenieni w mającym dwa tysiące lat chrześcijańskim nauczaniu, łatwo mogą przeoczyć, jak zdumiewające są to twierdzenia. W Liście do Hebrajczyków mowa jest o Jezusie z Nazaretu, żydowskim nauczycielu z Galilei, który zaledwie kilka dekad wcześniej został zgładzony przez Rzymian jako przestępca – i który według omawianego tekstu miał uczestniczyć w stworzeniu wszechświata!34

Bóg przemówił przez swego Syna (1,1–4)

1Wielokrotnie i na różne sposoby przemawiał niegdyś Bóg do ojców przez proroków, 2a w tych ostatecznych dniach przemówił do nas przez Syna. Jego to ustanowił dziedzicem wszystkich rzeczy, przez Niego też stworzył wszechświat. 3Ten , który jest odblaskiem Jego chwały i odbiciem Jego istoty, podtrzymuje wszystko słowem swej potęgi, a dokonawszy oczyszczenia z grzechów, zasiadł po prawicy Majestatu na wysokościach. 4On o tyle stał się większy od aniołów, o ile odziedziczył dostojniejsze od nich imię.

ST: Ps 2,8; 110,1
NT: Mt 22,44; J 1,3; 2 Kor 4,4; Ef 1,20–21; Flp 2,9; Kol 1,15–16
KKK: jedyne słowo Boga, 65–66, 101–104, 241; Jezus siedzi po prawicy Boga, 659–667
Lekcjonarz: 1,1–6: Narodzenie Pańskie (msza w dzień); poniedziałek pierwszego tygodnia zwykłego (rok I)

Prolog rozpoczyna się od radykalnego twierdzenia: oto następuje zwieńczenie wszystkich dokonanych NIEGDYŚ przez Boga objawień, a w rzeczy samej całej historii. W dziejach można obecnie wyróżnić dwa etapy: epokę minioną, w której Bóg PRZEMAWIAŁ w sposób fragmentaryczny i różnorodny (Stare †Przymierze), oraz czasy ostateczne, w których wypowiedział się On raz na zawsze w swoim Synu (Nowe Przymierze). Zarysowując to przeciwstawienie, List do Hebrajczyków wskazuje na dwie prawdy, które będą miały kluczowe znaczenie dla całego pisma. Po pierwsze, fakt objawienia przez Boga samego siebie ludowi Izraela był nadzwyczajnym i wyjątkowym darem. Podziw i wdzięczność budzi już samo to, że Bóg, Stwórca wszechświata, z własnej inicjatywy przemówił do ludzi. Jednak, po drugie, rzeczy dokonane teraz przez Boga w Chrystusie nieskończenie przewyższają Jego wcześniejsze dzieła. Wszystkie dotychczasowe objawienia składały się na przygotowawczy etap realizacji Bożego planu – etap sam w sobie cudowny, ale niedoskonały, niczym szereg szkiców wykonanych przez Rembrandta, przedstawiających malowany przedmiot w ogólnym zarysie i będących tylko wstępem do wspaniałego, wielobarwnego obrazu.

Obraz przemawiającego Boga będzie się przewijał w całym Liście do Hebrajczyków. Przywołując cytaty biblijne, autor tekstu nie wprowadza ich słowami „jak napisano”, lecz nieodmiennie wykorzystuje zwroty w rodzaju „Bóg powiedział” lub „Bóg obiecał”35. Pismo nie jest zamknięte na zakurzonych kartach starożytnych rękopisów, ale jest żywym i czynnym słowem, przez które Bóg nadal przemawia, tu i teraz osobiście zwracając się do swego ludu (zob. Hbr 3,7; 4,12).

Słowo OJCOWIE odnosi się zarówno do †patriarchów Izraela, jak i do wszystkich pokoleń Izraelitów i Izraelitek, których nie tylko Żydzi, ale i chrześcijanie mogą uznawać za swych duchowych przodków (zob. 1 Kor 10,1). Za pomocą tego terminu, nawiązującego do relacji rodzinnych, w Liście do Hebrajczyków zostaje wprowadzona idea Bożej rodziny, do której są zaproszeni wszyscy wierzący (zob. Hbr 2,11–12.17; 12,7–9). Zwrot „ojcowie nasi” służy też potwierdzeniu ciągłości między Starym i Nowym Przymierzem: w obu przemawia ten sam Bóg, zwracając się do tego samego ludu Bożego – kiedyś Izraela, a obecnie Kościoła.

Przez całe dzieje zbawienia Bóg objawiał samego siebie PRZEZ PROROKÓW, w tym Abrahama, Mojżesza oraz autorów ksiąg prorockich, takich jak Izajasz czy Jeremiasz. Jednak to objawienie dokonywało się WIELOKROTNIE I NA RÓŻNE SPOSOBY. Przybierało ono rozmaite formy: przepowiedni, marzeń sennych, wizji, prorockich gestów, znaków oraz cudów. Każdy z proroków miał pewien szczególny wgląd w Boże usposobienie i zamysły. Na przykład Ozeasz pojmował, że Bóg darzy swój lud miłością oblubieńczą; Izajasz był dogłębnie świadomy Bożej świętości; Jeremiasz przepowiedział nowe przymierze, mające być ustanowione przez Boga36. Jednak wiedza każdego z proroków pozostawała niekompletna – byli oni w stanie uchwycić tylko pewną część Bożego objawienia. Natomiast Syn jest samym tym objawieniem w całej jego pełni. Wyższość Chrystusa nie umniejsza szacunku należnego wcześniejszemu przymierzu, lecz w rzeczywistości jeszcze go powiększa, ponieważ teraz możemy zobaczyć, jak uważnie i cierpliwie Bóg przygotowywał swój lud na udzielenie mu ostatecznego daru.

Autor określa czasy, w których pisze, mianem TYCH OSTATECZNYCH DNI. Nie oznacza to, jakoby żywił błędne przekonanie, że w ciągu kilku dni lub lat świat miał się zakończyć, a Jezus ponownie przyjść w chwale. Nawiązuje on natomiast do biblijnego wątku „końca czasów” (Iz 2,2; Oz 3,5; Dn 10,14) – epoki, kiedy to Bóg dokona rozstrzygającej interwencji w dzieje, by przywrócić swemu ludowi pomyślność oraz doprowadzić swoje zamysły do wypełnienia. List do Hebrajczyków, podobnie jak reszta Nowego Testamentu, głosi, że wraz z przyjściem Chrystusa na świat rozpoczęły się czasy ostateczne: nastał ostatni etap historii zbawienia, w którym wypełniają się wszystkie Boże obietnice.

Fakt, że Chrystus jest SYNEM, czyni z Niego kogoś należącego do zupełnie innej kategorii niż prorocy, będący Bożymi sługami i posłańcami37. Autor Listu do Hebrajczyków chce mieć pewność, że zwrot „Syn Boży” będzie przez czytelników rozumiany w najbardziej wzniosły teologicznie sposób, w kontekście biblijnym może on bowiem oznaczać szereg rozmaitych rzeczy. W Starym Testamencie lud Izraela był kolektywnie określany mianem „syna Bożego” lub „dzieci Bożych” (Wj 4,22; Pwt 14,1; Oz 11,1). Przyjmowano, że król Izraela był synem Boga przez przybranie (2 Sm 7,12–14; Ps 89,27–28). Również aniołów, należących do niebiańskiego dworu, nazywano „synami Bożymi” (Hi 1,6; Ps 29,1; 89,7). Jednak synostwo Chrystusa jest całkowicie wyjątkowe, co zostanie teraz w Liście do Hebrajczyków pokazane za pomocą siedmiu twierdzeń, z których każde podkreśla inny aspekt natury Syna i Jego dzieła38.

Pierwsze z tych twierdzeń głosi, że Syn został ustanowiony DZIEDZICEM WSZYSTKICH RZECZY. W świecie starożytnym – podobnie jak obecnie – bycie synem oznaczało bycie spadkobiercą (zob. Ga 4,7): synowie mogli spodziewać się, że odziedziczą część majątku swego ojca. W stwierdzeniu tym wybrzmiewa obietnica uczyniona w Psalmie 2 – jednym z psalmów królewskich, który wraz z Psalmem 110 będzie odgrywał kluczową rolę w całym omawianym liście. W Ps 2,8 Bóg zwraca się do króla pochodzącego z rodu Dawida w następujący sposób: „Żądaj ode Mnie, a dam Ci narody w dziedzictwo i w Twoje posiadanie krańce ziemi”. Zapowiedź ta pada zaraz po ogłoszeniu, że król jest synem Bożym (Ps 2,7). List do Hebrajczyków wskazuje, że ta obietnica została teraz przeobficie wypełniona w Jezusie, który odziedziczył nie tylko krainy ziemskie, ale też cały stworzony wszechświat. Jak stanie się jasne później, wyznawcy Chrystusa będą mieli w tym dziedzictwie udział (Hbr 6,12; 9,15; zob. Rz 8,17), uczestnicząc w Jego królewskim panowaniu nad całym stworzeniem (zob. Mt 25,34).

Kiedy Syn wszedł w posiadanie tego dziedzictwa? Choć autor listu nie mówi o tym wprost, prawdopodobnie chodzi mu o Chrystusowe zmartwychwstanie i wstąpienie na prawicę Ojca (zob. w. 3). Zmartwychwstały Jezus w swym człowieczeństwie został wywyższony jako Pan wszystkiego (zob. Flp 2,9–11).

Twierdzenie drugie sięga w przeszłość, odsyłając nas od końca czasów ku samemu ich początkowi: przez Syna Bóg STWORZYŁ WSZECHŚWIAT (dosłownie: „czasy”). U kresu dziejów Syn jest Omegą, dziedzicem wszystkich rzeczy, na początku jest bowiem Alfą – tym, przez którego wszystko zostało stworzone39. Zdanie to nawiązuje do starotestamentowych tekstów, ukazujących Bożą Mądrość jako towarzyszącą Bogu od początku i mającą udział w stworzeniu wszechrzeczy (Prz 8,22–31; Mdr 8,3–6; Syr 24,1–12). Starożytny Kościół utożsamił tę Mądrość Bożą z preegzystującym Chrystusem: „Wszystko przez Nie się stało, a bez Niego nic się nie stało” (J 1,3; zob. 1 Kor 8,6; Kol 1,16).

Trzecie twierdzenie jest odmienne od pozostałych, jako że odnosi się nie tyle do dzieła dokonanego przez Chrystusa w świecie stworzonym, co do Jego odwiecznej, boskiej natury. Jest On ODBLASKIEM Bożej CHWAŁY oraz ODBICIEM (…) ISTOTY Boga. List do Hebrajczyków ponownie zapożycza tu słownictwo z Księgi Mądrości (zob. Mdr 7,26). Boża „chwała” to widzialny przejaw wspaniałego majestatu Boga. Podczas wędrówki Izraela przez pustynię przybierała ona postać świetlistego obłoku, stanowiącego znak obecności Boga pośród Jego ludu (Wj 16,10; 24,17–18). Podczas przemienienia Pańskiego objawiła się ona jako światło bijące z oblicza Chrystusa, również spowitego obłokiem (Mt 17,2–5). Autor Listu do Hebrajczyków potwierdza, że Syn jest blaskiem odwiecznie bijącym z wewnętrznego jestestwa Boga – jest On Bogiem, który stał się widzialny.

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Żywa tradycja: Chrystus, odblask | Święty Grzegorz z Nyssy |
| Bożej chwały | (ok. 335–395), podobnie jak wielu |
| | innych ojców Kościoła, uznawał |
| | prolog do Listu do Hebrajczyków za |
| | niezwykle przydatny w walce |
| | z herezjami zaprzeczającymi bóstwu |
| | Chrystusa. Pisał on: |
| | |
| | Podobnie jak blask światła bierze |
| | swą jasność od całej tarczy |
| | słonecznej (…), tak też wszelka |
| | chwała właściwa Ojcu jest |
| | przekazywana za pośrednictwem |
| | pochodzącej od Niego jasności, czyli |
| | prawdziwego Światła. |
| | Podobnie jak promień pochodzi od |
| | słońca – bez słońca nie byłoby |
| | bowiem promienia – tak też słońce |
| | nie istnieje samo w sobie bez |
| | promienia jasności, które z niego |
| | wychodzi. Tak zatem apostoł ukazał |
| | nam ciągłość i wiekuistość |
| | istnienia, które Jednorodzony ma od |
| | Ojca, nazywając Syna „odblaskiem |
| | chwały Boga”40. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Słowo przetłumaczone jako „odbicie”41 to po grecku _charaktēr_, co odnosi się do odcisku pozostawianego przez stempel czy pieczęć na miękkiej powierzchni. W świecie starożytnym monety tworzono poprzez opieczętowanie rozgrzanego metalu za pomocą sztancy, na której wyryty był czyiś portret – moneta zatem nosiła na sobie dokładne odbicie (_charaktēr_) matrycy. Tak więc Syn jest wiernym przedstawieniem Ojca. Ujrzenie Jezusa to ujrzenie Boga dokładnie takim, jakim On jest (zob. J 14,9; Kol 1,15). Jezus, w najpełniejszym tego słowa znaczeniu, nosi w sobie „charakter” Ojca.

Począwszy od tego fragmentu prologu osoba Syna staje się podmiotem kolejnych zdań, opisujących czynności jeszcze mocniej utwierdzające boski status Chrystusa. Czwarte twierdzenie ponownie nawiązuje do idei stworzenia: Syn PODTRZYMUJE WSZYSTKO SŁOWEM SWEJ POTĘGI. Innymi słowy, w każdym momencie zachowuje on wszystkie rzeczy w istnieniu – wszechświat jest całkowicie od Niego zależny. Z biblijnego punktu widzenia stworzenie nie było jakimś jednorazowym wydarzeniem, które miałoby się dokonać eony lat temu i w ramach którego Bóg miał wprawić rzeczy w ruch, następnie pozostawiając świat własnemu losowi. Nie, Bóg wciąż z miłością podtrzymuje i otacza opieką to, co uczynił. Podobnie jak Bóg stworzył wszystko nie tyle poprzez wysiłek fizyczny, lecz po prostu swoim słowem (Rdz 1), tak też Syn zachowuje wszystko w istnieniu mocą swojego słowa.

W twierdzeniu piątym po raz pierwszy mowa jest o wydarzeniu mającym kluczowe znaczenie dla Listu do Hebrajczyków, mianowicie o tej †ofierze, którą Jezus złożył z samego siebie na krzyżu. W tym miejscu wzmianka o krzyżu pozostaje jeszcze zawoalowana i wyrażona w sposób przywodzący na myśl starotestamentowy obrzęd, w ramach którego arcykapłan skrapiał ołtarz „krwią z przebłagalnej ofiary oczyszczenia za grzechy” (Wj 30,10 LXX; zob. też Kpł 16,19). Słowa o tym, że Jezus DOKONAŁ OCZYSZCZENIA Z GRZECHÓW, stanowią też nawiązanie do wątku, który w dalszej części listu zostanie w pełni rozwinięty: Jezus jest wielkim arcykapłanem, który jako jedyny całkowicie i raz na zawsze oczyścił nas z grzechu, czego nie może dokonać żaden ziemski kapłan (Hbr 9,13–14)42.

Twierdzenie szóste opisuje ostatni etap odkupieńczego dzieła Chrystusa: po swej męce i zmartwychwstaniu ZASIADŁ On PO PRAWICY MAJESTATU NA WYSOKOŚCIACH. Wzmianka o Bożej „prawicy” stanowi nawiązanie do Psalmu 110, który – wraz z Psalmem 2 – będzie przewijać się w Liście do Hebrajczyków niczym refren43. W Ps 110,1 Bóg zapewnia króla Dawidowego, że będzie go otaczać boską ochroną oraz zapewni mu zwycięstwo nad nieprzyjaciółmi: „Siądź po mojej prawicy, aż Twych wrogów położę jako podnóżek pod Twoje stopy”. Oczywiście słowa o Bożej prawicy opisują nie tyle jakąś fizyczną lokalizację, co fakt cieszenia się najwyższymi zaszczytami i władzą. Podczas procesu przed Sanhedrynem Jezus ogłosił, że Psalm 110 spełnia się właśnie w Jego osobie: „odtąd Syn Człowieczy siedzieć będzie po prawej stronie Wszechmocy Bożej” (Łk 22,69). Autor Listu do Hebrajczyków później objaśni znaczenie faktu, że Chrystus, jako arcykapłan, zasiada w Bożej obecności, nie zaś stoi (Hbr 10,11–14).

Autor nieznany, Lustro (ok. 1550–1458 p.n.e.), ze zbiorów Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku

Prolog kończy się potwierdzeniem tego, jakie są skutki intronizacji Jezusa: Chrystus O TYLE STAŁ SIĘ WIĘKSZY OD ANIOŁÓW, O ILE ODZIEDZICZYŁ DOSTOJNIEJSZE OD NICH IMIĘ. To siódme i ostatnie twierdzenie wprowadza zagadnienie, które będzie omawiane w kolejnej części listu (w. 5–13), mianowicie wyższość Jezusa względem aniołów. Jego interpretacja rodzi jednak dwa pytania. Po pierwsze, w jaki sposób boski Syn, będący odblaskiem chwały Ojca, miałby stać się większy od aniołów? Przecież to przez Niego były one stworzone. Po drugie, jakie dokładnie imię odziedziczył Syn?

Odpowiedź na pierwsze z tych pytań padnie w Hbr 2,7–9, gdzie zostanie wyjaśnione, że Syn, stając się człowiekiem, uczynił samego siebie „tylko na chwilę (…) mniejszym od aniołów”44. W swym wcieleniu Chrystus przyjął pośledniość i kruchość ludzkiej natury, natomiast teraz, wstępując do Bożej chwały, został jako człowiek wywyższony ponad nawet najwyższe istoty niebiańskie.

+--------------------------------------+--------------------------------------+
| Tło biblijne: Czymże jest imię? | Zgodnie z tradycją biblijną imię nie |
| | jest tylko jakąś etykietką, ale |
| | stanowi wyraz tożsamości danej |
| | osoby – i to w tak dużym stopniu, że |
| | zmiana imienia wskazuje, iż doszło |
| | do przemiany tożsamości czy losu |
| | danej postaci (Rdz 17,5.15; 32,29; |
| | Iz 62,2). A zatem Boże imię pod |
| | pewnym względem jest równoznaczne |
| | z samym Bogiem. Fakt, że Bóg – |
| | ukazując się Mojżeszowi w krzewie |
| | gorejącym – objawił swe imię |
| | Izraelowi (Wj 3,15), uznawano za |
| | ogromny przywilej. Oznaczał on, że |
| | Bóg uczynił samego siebie |
| | przystępnym, że wszedł w osobistą |
| | relację ze swym ludem. Świątynia |
| | była miejscem, w którym imię Boga – |
| | czyli Jego obecność – zamieszkiwało |
| | pośród Izraela (Pwt 12,11). |
| | |
| | W 2 Sm 7, czyli we fragmencie |
| | stanowiącym tło dla Hbr 1, mamy do |
| | czynienia z grą słów wokół terminu |
| | „imię”. Za pośrednictwem proroka |
| | Natana Bóg obiecuje Dawidowi, że da |
| | mu „imię wielkie” (2 Sm 7,9 BJW), |
| | czyli zapewni mu wieczną sławę, oraz |
| | zapowiada, że syn Dawida zbuduje |
| | „dom imieniu memu” (2 Sm 7,13) – |
| | czyli świątynię, w której będzie |
| | obecny sam Bóg. Następnie Dawid |
| | wychwala Boga, opisując, jak Pan |
| | „uczynił sobie imię” (2 Sm 7,23 BJW) |
| | poprzez wszystkie wielkie dzieła, |
| | których dokonał dla Izraela. |
| | |
| | Na pewnym poziomie Boża obietnica |
| | wypełniła się w fakcie ustanowienia |
| | królewskiej dynastii Dawida |
| | (począwszy od jego syna, Salomona) |
| | oraz wybudowania przez Salomona |
| | świątyni jerozolimskiej (1 Krl 8,20; |
| | 9,3). Jednak według Listu do |
| | Hebrajczyków została ona |
| | ponadobficie wypełniona w osobie |
| | innego Dawidowego potomka, Jezusa, |
| | który po swym wniebowstąpieniu |
| | zasiada na tronie jako Boży |
| | spadkobierca, dziedzicząc imię |
| | samego Boga oraz Jego królewską |
| | władzę nad całym wszechświatem. |
+--------------------------------------+--------------------------------------+

Odpowiedź na drugie pytanie pozostaje zakorzeniona w biblijnym światopoglądzie, zgodnie z którym imię jest czymś o wielkim znaczeniu (zob. _Tło biblijne_ „Czymże jest imię?” na poprzedniej stronie). Nie jest ono zaledwie przydatną etykietą, ale wyraża tożsamość i rolę danej osoby (Rdz 27,36; Wj 2,10). Zdaniem niektórych badaczy imieniem odziedziczonym przez Jezusa jest Jego tytuł „Syn” lub „Pierworodny” (Hbr 1,5–6). Jednak najprawdopodobniej chodzi tu o boskie imię samego Boga, †Jahwe, które zostało objawione Mojżeszowi przy krzewie gorejącym (Wj 3,14–15; zob. też J 17,11–12). W greckim Starym Testamencie słowo „Jahwe” było tłumaczone jako „Pan”45. A zatem autor Listu do Hebrajczyków na własny sposób daje wyraz najstarszemu kościelnemu streszczeniu Dobrej Nowiny: „Jezus Chrystus jest Panem” (Flp 2,11; zob. Rz 10,9). Jako człowiek Chrystus „odziedziczył” ten boski tytuł przy swym zmartwychwstaniu i wstąpieniu na prawicę Boga.

Rozważanie i zastosowanie praktyczne (1,1–4)

Bóg przemówił do nas przez Syna. Jako chrześcijanie jesteśmy oswojeni z ideą, że Bóg przemawia – i to na tyle, że z łatwością traktujemy ją jak coś oczywistego. Jednak starożytny Kościół stale doświadczał zachwytu i zdumienia z powodu faktu, że żyjący Bóg, stwórca nieba i ziemi, uniżył się, by z miłością mówić do swych stworzeń. Dla Żydów z I wieku, którzy zakładali, że czasy proroków zakończyły się cztery stulecia wcześniej (zob. 1 Mch 9,27), chrześcijańskie orędzie było tym bardziej zdumiewające: Bóg przemawia teraz nie tyle przez rozmaitych pośredników, ale przez samą osobę swego Syna. Jak zostało to ujęte w Ewangelii według św. Jana, Jezus nie tylko głosi słowo Boże, lecz wręcz jest Słowem Bożym (J 1,1) – pełnią wszystkiego, co Ojciec ma nam do przekazania.

Z faktu, że Bóg przemawia do nas w Jezusie, można wyciągnąć dwa wnioski. Po pierwsze, ponieważ Jezus żyje, Bóg nadal mówi do nas przez Niego. Jak stwierdza Katechizm, „Bóg, który niegdyś przemówił, bezustannie rozmawia z Oblubienicą swego umiłowanego Syna” (KKK, 79, z cytatem z _Dei Verbum_, 8). Bóg zwraca się zarówno do Kościoła jako całości, jak i do każdego z nas osobiście: „w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę” (_Dei Verbum_, 21). Może to rodzić w nas pytanie: na ile uważnie słuchamy Bożego głosu, zwłaszcza wówczas, gdy jest on do nas kierowany przez Pisma? Czy – jak starożytni Izraelici (Ps 1,2–3; 19,8–12) – łakniemy Bożego słowa, rozważamy je i z czcią przechowujemy?

Po drugie, ponieważ słowo to jest Boże, ma ono moc. Wyraźnie to widać w sposobie, w jaki ewangelie ukazują Jezusa (zob. Łk 4,36). Każdy, kto Go spotkał, odchodził przemieniony. Ludzie odzyskiwali słuch, zdrowieli z trądu, zostawali uwolnieni od poczucia winy lub byli wskrzeszani; niekiedy odchodzili od Niego z rozterką w sercu (Mt 19,22) lub z przeszywającą świadomością własnej grzeszności (Łk 5,4–8), kipiąc ze złości wskutek zatwardziałości swych serc (Mk 3,1–6) lub też pełni radości (Łk 19,37). Jeśli będziemy o tym pamiętać przy lekturze Listu do Hebrajczyków, okaże się, że tekst ten wprowadza nas w przełomowy dla naszego życia dialog z żyjącym Bogiem. Gdy czytamy Pismo z uwagą i nabożnością, to jesteśmy przemieniani nawet wówczas, gdy na pozór nic się z nami nie dzieje. „Żywe bowiem jest słowo Boże, skuteczne i ostrzejsze niż wszelki miecz obosieczny, przenikające aż do rozdzielenia duszy i ducha, stawów i szpiku, zdolne osądzić pragnienia i myśli serca” (Hbr 4,12).PRZYPISY

Wstęp

1 W polskim tłumaczeniu, jeśli nie zaznaczono inaczej, wykorzystano: _Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia_, wyd. piąte na nowo opracowane i poprawione, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2003 – przyp. tłum.

2 Odnosi się to także do polskich przekładów Pisma Świętego – przyp. tłum.

3 Odsyłacze do słowniczka zamieszczono przy pierwszym wystąpieniu hasła w każdym rozdziale – przyp. red.

1 Za: Euzebiusz z Cezarei, _Historia kościelna_, VI, 14, 3, przeł. A. Caba na podstawie przekładu A. Lisieckiego, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003, s. 409. Klemens wskazuje, że również jego poprzednik, Pantenus (zmarł ok. 200), uznawał, iż autorem Listu do Hebrajczyków był Paweł.

2 Za: Euzebiusz z Cezarei, _Historia kościelna_, VI, 25, 11–13, s. 431–433.

3 Zarówno Hieronim (_List 129_, 3, w: tegoż, _Listy_ _IV_ __, przeł. M. Ożóg, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011, __ s. 187), jak i Augustyn (_O zasługach grzechów_, 1, 50) przyznają, że List do Hebrajczyków w pewnym sensie przynależy do Corpus Paulinum, jednak nie rozstrzygają ostatecznie kwestii jego autorstwa. Zob. F.F. Bruce, _The Epistle to the Hebrews_, New International Commentary on the New Testament, Eerdmans, Grand Rapids 2012, s. 17.

4 Zob. L.T. Johnson, _Hebrews. A Commentary_, New Testament Library, Westminster John Knox, Louisville 2006, s. 40.

5 Zob. G. Milligan, _The Theology of the Epistle to the Hebrews. With a Critical Introduction_, T&T Clark, Edinburgh 1899, s. 17.

6 Charakterystycznym przykładem są tu rozważania z Hbr 10,5 nad cytatem z Ps 40,7 (Ps 39,7 LXX), „ukształtowałeś mi ucho”, podczas gdy tekst hebrajski brzmi: „otwarłeś mi uszy”. .

7 Zob. G. Milligan, _The Theology…_, s. 199.

8 Cytat z (niezachowanych do naszych czasów) homilii Orygenesa do Listu do Hebrajczyków za: Euzebiusz z Cezarei, _Historia kościelna_, VI, 25, 14, s. 433.

9 F.F. Bruce, _The Epistle to the Hebrews_, s. 3. Odwrotnie jest w przypadku Listu św. Jakuba Apostoła, który rozpoczyna się jak list, ale tak się nie kończy. Na podobnej zasadzie w Pierwszym Liście św. Jana brakuje zarówno charakterystycznego dla listów rozpoczęcia, jak i zakończenia.

10 Ten bezcenny zabytek chrześcijańskiej starożytności, czyli Papirus 46, zawiera listy Pawłowe; List do Hebrajczyków jest w nim umieszczony pomiędzy Listem do Rzymian i Pierwszym Listem do Koryntian. Obecnie większość tej części rękopisu, w której znajduje się List do Hebrajczyków, jest przechowywana w bibliotece Uniwersytetu Michigan.

11 Zob. F.F. Bruce, _The Epistle to the Hebrews_, s. 5–6.

12 Zob. tamże, s. 7–8.

13 List wydaje się skierowany do greckojęzycznego Kościoła, ale zgodnie z Dz 6 we wspólnocie jerozolimskiej hebrajczycy i helleniści byli ze sobą ściśle przemieszani.

14 Rzymski historyk Swetoniusz w II wieku stwierdził, że wygnanie to było spowodowane „podżeganiem przez jakiegoś Chrestosa” (Gajusz Swetoniusz Trankwillus, _Boski Klaudiusz_, 25, w: tegoż, _Żywoty cezarów_, przeł. J. Niemirska-Pliszczyńska, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1987, s. 222). „Chrestos” to prawdopodobnie błędny zapis tytułu „Christus”, czyli łacińskiego odpowiednika tytułu „Chrystus”.

15 Na przykład Klemens Rzymski i Justyn Męczennik opisywali świątynne czynności w czasie teraźniejszym na długo po tym, jak sama świątynia już przestała istnieć.

16 G. Milligan, _The Theology…_, s. 51.

17 Odpowiednio do tego, w niniejszym komentarzu słowa „autor” i „kaznodzieja” będą stosowane wymiennie.

18 W oryginale autorka błędnie przypisuje to określenie Pawłowi – przyp. red. nauk.

19 W obu fragmentach wykorzystany jest to samo greckie wyrażenie: _logos tēs paraklēseōs_.

20 Zob. B. Witherington III, _Letters and Homilies for Jewish Christians. A Socio-Rhetorical Commentary on Hebrews, James and Jude_, IVP Academic, Downers Grove 2007, s. 39.

21 Zob. P. Ellingworth, _The Epistle to the Hebrews. A Commentary on the Greek Text_, New International Greek Testament Commentary, Eerdmans, Grand Rapids 1993, s. 12–13.

22 Zob. H.A. Attridge, _The Epistle to the Hebrews. A Commentary on the Epistle to the Hebrews_, red. H. Koester, Fortress, Philadelphia 1989, s. 20–21; L.T. Johnson, _Hebrews…_, s. 8.

23 Johnson (_Hebrews…_, s. 11–15) wymienia trzy ogólne sposoby ujmowania struktury Listu do Hebrajczyków: podejście tematyczne, w ramach którego po prostu kolejno wymienia się omawiane w tekście zagadnienia; podejście chiastyczne (przyjmowane choćby przez Alberta Vanhoye), według którego dzieło to jest skomponowane jako tworzące koncentryczne kręgi wokół pewnego punktu centralnego; oraz podejście retoryczne (przyjmowane przez samego Johnsona), postrzegające List do Hebrajczyków jako wywód ustrukturyzowany godnie z zasadami klasycznej retoryki.

24 Struktura ta została po części przejęta z: W.L. Lane, _Hebrews 1–8_, Word Biblical Commentary 47A, Thomas Nelson, Nashville 1991, s. cxiv–cxv (który to fragment opiera się na artykule J. Waltersa); oraz z R.N. Longenecker, _Biblical Exegesis in the Apostolic Period_, Eerdmans, Grand Rapids 1999, s. 156. Na temat bardziej szczegółowej struktury zob. _Schemat Listu do Hebrajczyków_, zamieszczony zaraz po niniejszym wprowadzeniu.

25 Zob. np. Mt 27,37; J 1,41.49; Ga 4,5; Tt 2,14; Rz 5,14; 1 Kor 15,45.

26 Grecki termin to _hiereus_, wykorzystywany w Septuagincie dla oddania hebrajskiego pojęcia _kohen_.

27 Nowotestamentowymi tekstami, które można porównać z pierwszym rozdziałem Listu do Hebrajczyków, są prolog do Ewangelii według św. Jana (1,1–18) oraz hymn o Chrystusie z Kol 1,15–20 (zob. też Ef 1,20–23; Flp 2,6–11).

28 Zob. J. Thompson, _The New Is Better. A Neglected Aspect of the Hermeneutics of Hebrews_, „Catholic Biblical Quarterly” 2011, nr 73, s. 547–561.

29 Zob. F.F. Bruce, _The Epistle to the Hebrews_, s. 27–28; R.N. Longenecker, _Biblical Exegesis…_, s. 153–155.

30 Zob. Filon z Aleksandrii, _Alegorie praw_, III, 79–82, w: tegoż, _Pisma_, t. 1, przeł. L. Joachimowicz, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1986, s. 152–153.

31 Zob. L.T. Johnson, _Hebrews…_, s. 9.

32 Zob. Konstytucja dogmatyczna o Kościele _Lumen gentium_, 7, 21, 48–50.

33 Wewnętrzna jedność odgrywanych przez Chrystusa ról kapłana i króla oraz Jego tożsamości jako pierworodnego Syna według Listu do Hebrajczyków jest omówiona w: S. Hahn, _Kinship by Covenant. A Canonical Approach to the Fulfillment of God’s Promises_, Anchor Yale Bible Reference Library, Yale University Press, New Haven 2009, s. 278–279.

34 Zob. L.T. Johnson, _Hebrews…_, s. 68.

35 Zob. np. Hbr 1,5.6; 2,12; 3,15; 4,3; 5,5; 6,13–14; 8,8; 10,15; 12,26.

36 Zob. W. Barclay, _List do Hebrajczyków_, przeł. K. Wiazowski, Wydawnictwo Słowo Prawdy, Warszawa 1983, s. 21.

37 Podobne przeciwstawienie między prorokami (sługami) a Synem jest zarysowane przez Jezusa w przypowieści o niegodziwych dzierżawcach (Mk 12,2–6).

38 Zob. J.P. Meier, _The Mission of Christ and His Church. Studies in Christology and Ecclesiology_, Good News Studies 30, Michael Glazier, Wilmington 1990, s. 75.

39 Zob. tamże, s. 80.

40 Grzegorz z Nyssy, _Przeciwko Eunomiuszowi_, 8, 1; cyt. za: ACCS 10.

41 Inne możliwe tłumaczenia to „pieczęć” (_stamp_, __ RSV), „wierne odbicie” (_exact imprint_, __ NRSV), „wierne przedstawienie” (_exact representation_, __ NIV), „odcisk” (_impress_, NJB), „doskonała kopia” (_perfect copy_, JB). .

42 Użyte tu słowo „oczyszczenie” (po grecku _katharismos_) w Septuagincie jest często wykorzystywane na oznaczenie dokonywanego przez kapłanów dzieła przebłagania (Wj 29,36; 30,10) oraz rytualnego oczyszczenia (Kpł 14,32; zob. też Łk 2,22; 5,14).

43 Omawiany list cytuje Psalm 110 lub do niego nawiązuje w Hbr 1,13; 5,6.10; 6,20; 7,3.11.15.17.21; 8,1; 10,12.

44 Przekład dosłowny; w Biblii Tysiąclecia fragment ten brzmi: „mało co od aniołów był mniejszy” – przyp. tłum.

45 W wielu przekładach Starego Testamentu słowo „Pan” jest zapisywane kapitalikami wówczas, gdy stanowi przekład hebrajskiego „†JHWH”.

46 Zob. na przykład znalezione w Qumran dokumenty _4QFlorilegium_ oraz _4QTestimonia_. Nowotestamentowym przykładem jest Rz 3,10–18.

47 Zob. A. Vanhoye, _A Different Priest. The Letter to the Hebrews_, przeł. L. Arnold, Series Rhetorica Semitica, Convivium, Miami 2011, s. 26.

48 Greckim słowem przetłumaczonym tu jako „świat” nie jest zwykle wykorzystywane pojęcie _kosmos_, ale _oikoumenē_, oznaczające „świat zamieszkały”. Ponownie pojawia się ono w Hbr 2,5, gdzie ewidentnie odnosi się do nowego stworzenia, które rozpoczęło się przy zmartwychwstaniu Chrystusa: „przyszłe _oikoumenē_, o którym mówimy”. Zob. A. Vanhoye, _A Different Priest…_, s. 81.

49 Zob. P.E. Hughes, _A Commentary on the Epistle to the Hebrews_, Eerdmans, Grand Rapids 1977, s. 48; L.T. Johnson, _Hebrew…_, s. 78–79; A. Vanhoye, _A Different Priest…_, s. 82.

50 Jak w wielu innych przypadkach, podany w Septuagincie przekład obu tych tekstów różni się nieco od hebrajskiego oryginału (a zatem również od podstawowych współczesnych przekładów, opierających się na wersji hebrajskiej). Septuaginta niekiedy podaje twórcze parafrazy oryginału, a niekiedy stanowi przekład odmiennej wersji hebrajskiego tekstu od tych, które przetrwały do dzisiaj. Czytelnicy powinni pamiętać, że większość psalmów z Septuaginty jest ponumerowana w sposób inny niż w hebrajskiej Księdze Psalmów (np. Ps 97 to Ps 96 LXX). W niniejszym komentarzu podawana jest numeracja zgodna z tą wykorzystywaną w Biblii Tysiąclecia, opierającą się na wersji hebrajskiej – i to nawet wówczas, gdy mowa jest o przekładzie danego psalmu według Septuaginty.

51 Zob. Hi 1,6; 2,1; Ps 29,1; 89,7.

52 Spośród †międzytestamentalnych tekstów żydowskich na temat aniołów należy wspomnieć choćby następujące pozycje: _Księga Jubileuszów_, 2, 2; 35, 17; _Pierwsza Księga Henocha_, 9, 3; 12, 2; 20, 5; 71, 1; _Druga Księga Henocha_, 22, 6; 29, 1; _Testament Lewiego,_ 18, 5; _Czwarta Księga Henocha_, 4, 10–11; zaś spośród zwojów z Qumran są to _Pieśni święcenia szabatu_ (4Q400–407; 11Q17).

53 Hebrajski tekst Ps 104,4 można oddać w następującej formie: „jako swych posłów używasz wichry, jako sługi – ogień i płomienie” (BT), lub tak jak w Septuagincie, gdzie podmioty i dopełnienia są zamienione miejscami: „Ty wichry powołujesz na swoich posłańców, a na swoje sługi – płomienie ognia” (Ps 103,4 LXX).

54 W Piśmie tytuł „Bóg” jest niekiedy odnoszony do ludzi w sposób hiperboliczny lub analogiczny: Wj 4,16; 7,1; Ps 82,6.

55 Niektórzy badacze utrzymują, że pierwszą część tego fragmentu należałoby przetłumaczyć jako „Twoim tronem jest Bóg”. Jednakże, jak wskazuje Vanhoye, takie stanowisko „jest nie do obrony, bowiem ukazuje ono Boga jako miejsce, na którym zasiada król!” (A. Vanhoye, _A Different Priest…_, s. 83). Tego typu ujęcie nie znajduje jakichkolwiek podstaw w Piśmie. Ponadto List do Hebrajczyków opisuje Syna jako zasiadającego po prawicy tronu Boga (Hbr 8,1).

56 Pozostałe fragmenty to J 1,1.18; 20,28; Rz 9,5; 2 Tes 1,12; Tt 3,4; 2 P 1,1.

57 Tak też jest ono oddane choćby w BP czy BPau – przyp. tłum.

58 Ten sam termin, _metochoi_ („towarzysze”, „uczestnicy”), jest użyty w odniesieniu do chrześcijan w Hbr 3,1.14; 6,4.

59 Zob. G.H. Guthrie, _Hebrews_, w: _Commentary on the New Testament Use of the Old Testament_, red. G.K. Beale, D.A. Carson, Baker Academic, Grand Rapids 2007, s. 939.

60 Jest on cytowany w Mt 22,44; Mk 12,36; Łk 20,42; Dz 2,34–35; Hbr 1,13; zaś nawiązania do niego znajdują się w Mt 26,64; Mk 14,62; 16,19; Łk 22,69; Dz 7,55–56; Rz 8,34; 1 Kor 15,25; Ef 1,20–22; Kol 3,1; Hbr 1,3; 8,1; 10,12–13; 1 P 3,22.

61 Niektórzy badacze utrzymują, że dopisek ten pierwotnie oznaczał nie tyle „psalm Dawidowy” (czyli napisany przez Dawida), co „psalm dla Dawida” (czyli poświęcony królowi Dawidowemu albo mający być przez niego wykonywany, albo dopuszczony do bycia uwzględnionym w Dawidowym zbiorze psalmów). Jednak niezależnie od tego, na ile te hipotezy mogą być trafne, przyjęta przez autora Listu do Hebrajczyków interpretacja tego tekstu opiera się na tym, jak był on pojmowany w jego czasach.

62 W przekładzie BT początek cytatu brzmi: „Wyrocznia Boga dla Pana mego” – przyp. tłum.

63 Zob. P.E. Hughes, _A Commentary…_, s. 70.O AUTORCE

MARY HEALY (ur. 1964) – doktor teologii, światowej sławy biblistka, studiowała na Franciszkańskim Uniwersytecie Steubenville, na Katolickim Uniwersytecie Ameryki w Waszyngtonie i w założonym z inicjatywy Jana Pawła II Międzynarodowym Instytucie Teologicznym (ITI) w Gaming (Austria). Doktorat z teologii biblijnej obroniła w 2000 roku na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie. Wykłada Pismo Święte w Wyższym Seminarium Duchownym Najświętszego Serca Pana Jezusa w Detroit oraz w St. Paul Center for Biblical Theology. Jest pierwszą kobietą powołaną przez papieża do Papieskiej Komisji Biblijnej (2018 r.).