Listy z Rosji. Rosja w 1839 roku - ebook

WSTĘP

Nie wszystkie niniejsze listy były przeznaczone dla publiczności — niektóre z pierwszych były po prostu zwierzeniami. Zmęczony pisaniem, ale nie podróżowaniem, zamierzałem tym razem obserwować bez metody i zachować swoje opisy dla przyjaciół. W ciągu tej pracy czytelnik zobaczy, jakie powody skłoniły mnie do opublikowania wszystkiego.

Głównym z nich było to, że czułem, jak moje opinie zmieniają się co dzień pod wpływem badania, jakiemu poddawałem zupełnie nowe dla mnie społeczeństwo. Zdawało mi się, że mówiąc prawdę o Rosji zrobię rzecz użyteczną, nową i śmiałą: aż do chwili obecnej strach i interes dyktowały przesadne pochwały, a nienawiść sprawiła, że ogłaszano oszczerstwa — ja natomiast uniknąłem chyba i jednej, i drugiej rafy.

Pojechałem do Rosji, by szukać tam argumentów przeciwko rządom reprezentacyjnym, a wróciłem jako zwolennik konstytucji. Rządy mieszane nie najbardziej sprzyjają aktywności, ale starzejące się ludy mają mniejszą potrzebę działania, a taki rząd właśnie najbardziej wspomaga produkcję i przynosi ludziom największy dobrobyt i zamożność, a przede wszystkim taki rząd właśnie budzi największą aktywność myślową w sferze pomysłów praktycznych; wreszcie uniezależnia obywatela, nie na drodze uwznioślenia uczuć, ale przez działanie praw. oto bez wątpienia wielkie zadośćuczynienie za wszelkie niedogodności.

W miarę poznawania straszliwych i osobliwych rządów uprawomocnionych, a może nawet wprowadzonych przez Piotra I, lepiej zrozumiałem wagę misji, którą mi powierzył przypadek.

Skrajne zaciekawienie, jakie budziła w Rosjanach moja praca, w sposób widoczny zaniepokojonych rezerwą okazywaną przeze mnie w rozmowach, kazało mi sądzić, że jestem potężniejszy niż sobie wyobrażałem. Stałem się uważny i ostrożny, bo rychło odkryłem niebezpieczeństwo, na jakie mogła mnie narazić moja szczerość.

Nie mając odwagi posyłać moich listów pocztą, zachowałem je wszystkie i nadzwyczaj troskliwie trzymałem w ukryciu, jako podejrzane papiery; w ten sposób po powrocie do Francji opis mojej podróży był gotów i znajdował się w całości w mych rękach. Mimo to wahałem się trzy lata, czy go ogłosić. Tyle czasu potrzebowałem na to, by uzgodnić w głębi mego sumienia to, co uważałem za swój obowiązek z jednej strony wobec wdzięczności, a z drugiej wobec prawdy. Wreszcie prawda bierze górę, bo wydaje mi się, że powinna zainteresować mój kraj. Nie mogę zapominać, że piszę przede wszystkim dla Francji i uważam za swój obowiązek odkryć jej fakty pożyteczne i znaczące.

Uważam, że mam prawo sądzić nawet surowo, jeżeli tego wymaga moje sumienie, kraj, gdzie mam przyjaciół, analizować nie popadając w obraźliwe przytyki osobiste charakter mężów stanu, cytować słowa dygnitarzy, przędę wszystkim pierwszej osoby w tym kraju, opowiadać, co czynią i wyprowadzać ostateczne wnioski z przemyśleń, jakie mi może zasugerować ta analiza, z tym zastrzeżeniem, żeby podążając kapryśnie za tokiem mych myśli podawać innym swoje sądy nie arbitralnie, lecz z podkreśleniem, że są to moje własne opinie — taką postawę można chyba nazwać uczciwością pisarza.

Lecz idąc za głosem obowiązku przestrzegałem — tak się przynajmniej spodziewam — praw grzeczności. Jest pewien sposób mówienia przykrych prawd; polega on na tym, żeby mówić tylko to, o czym jesteśmy przekonani, odrzucając podszepty próżności.

Co więcej, znalazłszy w Rosji wiele rzeczy godnych podziwu, musiałem domieszać do mych opisów dużo pochwał.

Rosjanie nie będą zadowoleni — czy miłość własna bywa kiedyś zadowolona? A przecież nikt nie był bardziej ode mnie przejęty wielkością tego narodu i jego politycznym znaczeniem. Wzniosłe losy tego ludu, który tak późno znalazł się na starej scenie świata, pochłaniały mnie przez cały czas mego pobytu w Rosji. Rosjanie w sumie wydawali mi się wielcy nawet w swoich najbardziej rażących przywarach, pojedynczo wydawali się sympatyczni; charakter ludu uznałem za interesujący: te pochlebne prawdy powinny chyba wystarczyć do zrównoważenia innych, mniej miłych. Ale dotychczas Rosjanie byli zawsze traktowani przez większość podróżnych jak rozpieszczone dzieci.

Jeśli sprzeczności, których nie sposób nie dostrzec w ich obecnym społeczeństwie, jeśli duch ich rządów, z gruntu przeciwny moim przyzwyczajeniom, wydarł mi czasem wyrzuty, a nawet coś jakby okrzyki oburzenia — tym większą wagę mają moje pochwały, też spontaniczne.

Ale ci ludzie Wschodu, tak przyzwyczajeni do wdychania i wy- dychania najordynarniejszego kadzidła, uważający się zawsze za wiarygodnych, gdy się wychwalają nawzajem, będą wrażliwi tylko na przygany. Wszelka dezaprobata wydaje im się zdradą, wszelką surową prawdę uznają za kłamstwo, nie dostrzegą, ile jest w moich pozornych krytykach delikatnego podziwu, ile żalu i — pod pewnym względem — sympatii w mych najsurowszych uwagach. Jeśli mnie nie nawrócili na swoje religie (mają ich wiele, a ich religia polityczna nie odznacza się szczególną tolerancją), jeśli, przeciwnie, wpłynęli na zmianę moich poglądów monarchistycznych w kierunku odwrotnym do despotyzmu, sprzyjającym rządom reprezentacyjnym, będą się czuli obrażeni tym choćby, że nie jestem ich zdania. Żałuję tego, ale wolę żal od wyrzutów sumienia.

Gdybym się nie pogodził z ich niesprawiedliwością, nie ogłosiłbym tych listów. Poza tym może będą się na mnie skarżyć w słowach, ale rozgrzeszą mnie w swoim sumieniu, a to świadectwo mi wystarczy. Każdy uczciwy Rosjanin zgodzi się z tym, że jeśli popełniłem jakieś pomyłki w szczegółach z braku czasu, by sprostować moje złudzenia, w sumie odmalowałem Rosję taką, jaką jest. Wezmą pod uwagę trudności, które miałem do pokonania i pogratulują mi sukcesu oraz szybkości, z jakimi udało mi się uchwycić cechy ich pierwotnego charakteru pod polityczną maską, zniekształcającą go od tylu stuleci...

Ems, 5 czerwca 1839.

Wczoraj rozpocząłem podróż do Rosji. Wielki książę, następca tronu, przybył do Ems w towarzystwie licznego dworu, poprzedzony parunastoma powozami.

Na widok dworzan rosyjskich w działaniu uderzyło mnie natychmiast, że wykonują swój zawód wielmożów z nadzwyczajną pokorą; jest to rodzaj niewolników wyższego rzędu. Lecz natychmiast po zniknięciu księcia powracają do swobodnego tonu, zdecydowanego sposobu bycia, do niezależnej postawy i miny, kontrastujących w niezbyt przyjemny sposób z zupełną abnegacją udawaną poprzednio; słowem, wśród całej świty następcy tronu panował duch służalczości, któremu panowie ulegali w niemniejszym stopniu niż słudzy. Nie była to zwykła etykieta, taka jak ta, co rządzi innymi dworami, gdzie oficjalny respekt, waga rangi wyższej niż nasza, wreszcie obowiązkowa rola wywołują nudę, a niekiedy poczucie śmieszności. Było to coś więcej — służalczość bezinteresowna i mimowolna, nie wykluczająca arogancji. Zdawało mi się, że ich słyszę, jak mówią przekornie o swoim losie: „Skoro nie może być inaczej, bardzo się z tego cieszę''. Ta mieszanina dumy i pokory bardzo mi się nie podobała i wcale mnie nie usposobiła przychylnie dla kraju, który zamierzam zwiedzić.

Znalazłem się w tłumie gapiów tuż obok wielkiego księcia w chwili, gdy wysiadał z powozu. Przed wejściem do łazienek długo stał przed bramą, rozmawiając publicznie z pewną damą rosyjską, hrabiną, a zatem mogłem mu się przyglądać do woli. Ma dwadzieścia lat i na tyle właśnie wygląda, jest wysoki, ale wydał mi się nieco za tęgi, jak na człowieka tak młodego; rysy byłyby ładne, gdyby nie pucołowatość, pozbawiająca twarz wyrazu. To okrągłe oblicze jest raczej niemieckie niż rosyjskie, nasuwa myśl o tym, jak musiał wyglądać cesarz Aleksander w tym samym wieku, choć nie ma w sobie nic kałmuckiego. Twarz ta przejdzie przez wiele faz, nim przybierze ostateczny charakter; nastrój malujący się na niej dziś jest ła- godny i życzliwy, a jednak pomiędzy młodym uśmiechem oczu a stałym skurczem ust jest niezgoda świadcząca o braku szczerości, a może o jakimś ukrytym cierpieniu... Spojrzenie tego młodego księcia wyraża dobroć; chód ma wdzięczny, lekki i szlachetny: to prawdziwy książę, wygląda na skromnego bez nieśmiałości, co dobrze o nim świadczy.

...Robi wrażenie przede wszystkim człowieka doskonale wychowanego. Jeśli będzie panował, narzuci posłuszeństwo siłą atrakcyjną przynależną wdziękowi, nie postrachem, chyba że obowiązki związane ze statusem cesarza Rosji zmienią jego sposób bycia, zmieniwszy pozycję...

Travemünde, 4 lipca 1839.

Dziś rano w Lubece właściciel zajazdu, dowiedziawszy się, że mam wsiąść na statek płynący do Rosji, wszedł do mego pokoju ze współczującą miną, która mnie rozbawiła. Ten człowiek jest sprytniejszy, umysł ma żywszy, bardziej szyderczy niż by można przypuszczać po płaczliwym tonie jego głosu i po jego francuskiej wymowie.

Dowiedziawszy się, że podróżuję tylko dla przyjemności, zaczął mi perswadować z niemiecką dobrodusznością, abym zrezygnował ze swego projektu.

— Znasz pan Rosję? — zapytałem.

— Nie, panie, ale znam Rosjan. Wielu ich przejeżdża przez Lubekę, a ja sądzę o kraju podług fizjognomii jego mieszkańców.

— Cóż więc takiego znajdujesz pan w wyrazie ich twarzy, co by powinno mnie powstrzymać od udania się do nich?

— Panie, oni mają dwie fizjognomie — nie mówię o sługach, ci nie mają żadnej, mówię o panach; ci, gdy zsiadają ze statku, żeby się udać do Europy, mają minę swobodną, wesołą, zadowoloną — to konie, co zerwały uzdę, ptaki wypuszczone z klatki. Mężczyźni, kobiety, starzy i młodzi — wszyscy się cieszą jak uczniowie w czasie wakacji. Wracając, te same osoby mają twarze wydłużone, ponure, cierpiące; mówią krótko, strzępami zdań, czoło mają stroskane. Z tej różnicy wywnioskowałem, że kraj, który się opuszcza z taką radością, a do którego się wraca z takim żalem, to niedobry kraj.

— Może masz pan rację — odparłem — ale pańskie uwagi świadczą o tym, że Rosjanie nie są tak skryci, jak się nam ich maluje; myślałem, że są nieprzeniknieni.

— Są tacy u siebie, ale nie czują nieufności do nas, poczciwych Niemców — rzekł oberżysta wychodząc i uśmiechając się sprytnie.

Oto człowiek może nawet poczciwy, który bardzo się boi, by go nie wzięto za poczciwca! — pomyślałem śmiejąc się do siebie... Trzeba podróżować samemu, żeby wiedzieć, jak bardzo na charaktery wpływają reputacje, wyrabiane różnym narodom przez podróżni- ków, często lekkomyślnych w swoich sądach z powodu lenistwa umysłowego. Każda jednostka usiłuje osobiście protestować przeciwko utartej opinii o swoich rodakach.

Jutro wsiadam na statek i zniosę z radością wszystkie niewygody związane z podróżą, byleby mnie niósł w stronę pustkowi i stepów... Stepy! Ta wschodnia nazwa sama przez się budzi we mnie przeczucie niezmiernej a cudownej przyrody, nieci we mnie pragnienie zastępujące mi młodość, odwagę i przypominające mi, że przyszedłem na świat tylko po to, by podróżować; to przeznaczenie mojej natury. Ale czy mam coś wyznać? Może nigdy bym nie przedsięwziął tej podróży, gdyby w Rosji nie było stepów. Doprawdy obawiam się, że jestem za młody na nasze stulecie i na kraj, gdzie żyjemy...

Mój powóz już się znajduje na statku; jest to, twierdzą Rosjanie, jeden z najpiękniejszych parowców świata. Nazywa się ,,Mikołaj I". Statek ten palił się w zeszłym roku podczas rejsu z Petersburga do Travemunde, przerobiono go i od czasu tej naprawy jest to jego druga podróż. Wspomnienie o tej katastrofie, która zdarzyła się podczas pierwszej podróży, budzi teraz tylko lekki niepokój u pasażerów.

...Po przebudowie nasz piękny statek tak przecieka, że nie może dopłynąć do Petersburga — przesiądziemy się na inny w Kronsztadzie, a dwa dni później odzyskamy nasze powozy, które nam przyślą na trzecim statku, płaskodennym. Mnóstwo kłopotów, ale ciekawość, główna cecha podróżnika, jest silniejsza niż wszystko...

Na pokładzie „Mikołaja I", 8 lipca 1839.

...Prawdę mówiąc, odkąd wsiedliśmy na statek, pogoda była wspaniała bez przerwy...

Kiedy już miałem opuścić Travemiinde, w szczytowym momencie mego niepokoju, w chwili gdy miano podnieść kotwicę, zobaczyłem, jak na statek, gdzie się ulokowałem zawczasu, wchodzi mężczyzna niemłody, bardzo otyły; trzymał się z trudem na nogach, strasznie opuchniętych; głowa jego, dobrze osadzona między szerokimi ramionami, wydała mi się szlachetna, był to istny portret Ludwika XVI. Wkrótce się dowiedziałem, że to Rosjanin, potomek zdobywców — Waregów, a więc najstarożytniejszej szlachty. Nazywał się książę K xxx .

Widząc, jak wlecze się z wysiłkiem do stołka, opierając się na ramieniu swego sekretarza, pomyślałem w pierwszej chwili: Jakiż to smętny towarzysz podróży. Ale gdy usłyszałem jego nazwisko, przypomniałem sobie, że go znam ze słyszenia od dawna i ofuknąłem się w duchu za niepoprawną manię sądzenia z pozorów.

Ledwo usiadłszy, ten starzec o otwartej fizjognomii, o spojrzeniu przebiegłym, choć szlachetnym i szczerym, zwraca się do mnie po nazwisku, chociaż nigdyśmy się nie spotkali. Zagadnięty tak obcesowo, wstaję zdumiony, ale nie odpowiadam, a książę mówi dalej tym wielkopańskim tonem, którego idealna prostota wyklucza wszelka ceremonialność z powodu prawdziwej dworności. Omówiliśmy pobieżnie większość godnych uwagi spraw i ludzi tego świata, a przede wszystkim tego stulecia; usłyszałem mnóstwo anegdot, charakterystyk, definicji, subtelnych uwag, co tryskały mimowolnie z głębi rozmowy i z naturalnego a wyrobionego umysłu księcia K xxx . Ta wyszukana i subtelna przyjemność sprawiła, że jeszcze raz się zarumieniłem za pierwszy sąd, jaki powziąłem o tym starym podagryku.

Wielkoświatowy ton w Rosji jest gładką grzecznością, której sekret zatracił się niemal u nas... Jeśli to właśnie zyskuje się żyjąc w despotycznym ustroju, niech żyje Rosja.

...Mimo rezerwy, jaką zachowywałem w odpowiedziach księciu K xxx , eks-dyplomata wkrótce poczuł się zdumiony kierunkiem moich przekonań.

— Jesteś pan obcy swemu krajowi i swemu czasowi — stwierdził. — Jesteś wrogiem słowa jako lewaru politycznego.

— To prawda — odrzekłem....Obawiam się adwokatów i ich echa — dziennika, będącego tylko słowem, którego brzmienie trwa dwadzieścia cztery godziny: oto tyrani zagrażający nam dzisiaj.

— Proszę, przyjedź pan do nas, a nauczysz się obawiać innych tyranów.

— Próżne wysiłki, książę, nie panu się uda wyrobić we mnie złą opinię o Rosjanach.

— Nie sądź pan o nich ani na podstawie mojej osoby, ani żadnego z Rosjan, którzy już podróżowali: z naszą naturą stajemy się kosmopolitami z chwilą opuszczenia Rosji i samo to nastawienie umysłu jest już satyrą na nasz ustrój.

Tu mimo zwyczaju szczerego mówienia o wszystkim książę zląkł się mnie, samego siebie, a zwłaszcza innych, i przerzucił się na dość ogólnikowe rozważania.

Nie będę niepotrzebnie wysilał pamięci odtwarzaniem Ci dialogu, który stał się za mało szczery, żeby zastąpić myśli blaskiem ekspresji, choć tego, trzeba przyznać, nie brakowało mu nigdy. Później książę skorzystał z chwili samotności, by mi rozwinąć do końca swoje zdanie o charakterze ludzi i instytucji swego kraju. Oto w przybliżeniu co zapamiętałem z jego rozważań".

„Rosję dzieli dziś zaledwie czterysta lat od inwazji barbarzyńców, podczas gdy Zachód doświadczył tego przełomu przed czternastoma wiekami: otóż cywilizacja starsza o czterysta lat stwarza niezmierzony dystans między obyczajami dwóch narodów.

Wiele wieków przed inwazją Mongołów Skandynawowie przysłali do Słowian, wówczas zupełnych dzikusów, swoich przywódców, którzy zaczęli panować w Nowogrodzie Wielkim i w Kijowie — byli to Waregowie. Ci cudzoziemscy herosi, przybyli w niezbyt licznym składzie, zostali pierwszymi książętami rosyjskimi, a towarzyszący im mężowie stali się szczepem najstarszej szlachty. Książęta warescy, rodzaj półbogów, ogładzili nieco ten koczowniczy w tym czasie lud. Jednocześnie cesarze i patriarchowie konstantynopolscy zaszczepili mu zamiłowanie do swojej sztuki i zbytku. Była to, że się tak wyrażę, pierwsza warstwa cywilizacji, która uległa zniszczeniu pod nogami Tatarów, kiedy ci nowi zdobywcy wtargnęli do Rosji.

W baśniowych czasach Rosji błyszczą wielkie postacie świętych mężów i niewiast, którzy stali się prawodawcami chrześcijańskich ludów. Książęta potężni swymi dzikimi cnotami uszlachetnili pier- wszy okres kronik słowiańskich. Pamięć o nich przebija ten głęboki mrok, jak gwiazdy przebijają chmury podczas burzliwej nocy. Sam już dźwięk tych niezwykłych imion budzi wyobraźnię i roznieca ciekawość. Ruryk, Oleg, królowa Olga, święty Włodzimierz, Światopełk, Monomach, to jednostki, których ani charakter, ani imiona nie przypominają waszych wielkich ludzi Zachodu.

Ci herosi nie mają w sobie nic rycerskiego, są to królowie biblijni: naród okryty przez nich chwałą pozostał sąsiadem Azji. Obcy waszym romantycznym tradycjom, zachował swe patriarchalne obyczaje.

Rosjanie nie zostali urobieni w tej świetnej szkole dobrej wiary, z której rycerska Europa potrafiła tak skorzystać, że wyraz honor był długo synonimem wierności słowu, i że słowo honoru jest wciąż jeszcze świętością nawet we Francji, gdzie zapomniano tylu rzeczy. Szlachetny wpływ rycerzy krzyżowych zatrzymał się w Polsce razem z wpływem katolicyzmu. Rosjanie są wojownikami, ale dla zdobywania, walczą z posłuszeństwa i z chciwości, podczas gdy rycerze polscy wojowali wyłącznie z miłości sprawy. Zatem, choć początkowo te dwa narody, wyrosłe z tego samego szczepu, miały wielkie powinowactwo między sobą, proces historyczny, mający na celu edukację ludów, rozdzielił je tak głęboko, że polityce rosyjskiej potrzeba będzie więcej wieków dla ich ponownego połączenia, niż potrzeba było religii i społeczeństwu dla ich rozdziału.

Podczas gdy Europa ledwo dyszała z wysiłków czynionych przez całe wieki dla wydarcia Grobu Pańskiego niewiernym, Rosjanie płacili daninę mahometanom za rządów Uzbeka, a jednocześnie wciąż przejmowali od Bizancjum, zgodnie z nabytym przyzwyczajeniem, jego sztukę, naukę, obyczaje, religię, politykę z jej tradycjami hipokryzji i krętactwa oraz jego odrazę do krzyżowców łacińskich. Gdy rozważymy wszystkie te przesłanki religijne, świeckie i polityczne, nie będzie już nas dziwić niesolidność słowa Rosjanina (mówi to książę rosyjski!), ani duch przebiegłości, który się zgadza z fałszywą bizantyjską kulturą i który kieruje nawet życiem społecznym pod władzą carów, szczęśliwych następców Batu-Chana.

Despotyzm całkowity, taki, jaki panuje u nas, powstał w momencie, kiedy w pozostałej Europie upadała pańszczyzna. Od czasu inwazji Mongołów Słowianie, dotąd jeden z najwolniejszych ludów świata, stali się najpierw niewolnikami zwycięzców, a potem — swych własnych książąt. Wówczas pańszczyzna ustaliła się u nich nie tylko jako fakt, lecz jako zawarowana prawem sytuacja społeczna. To ona zdegradowała słowo ludzkie w Rosji do tego stopnia, że jest już tu uważane wyłącznie za pułapkę: rząd nasz żywi się kłamstwem, gdyż zarówno tyran jak niewolnik boi się prawdy. Toteż choć w Rosji niewiele się mówi, jest to zawsze za dużo, ponieważ w tym kraju wszelka rozmowa jest wyrazem hipokryzji religijnej lub politycznej.

Samowładztwo, będące tylko demokracją bałwochwalczą, powoduje u nas zrównanie, całkiem jak demokracja absolutna powoduje je w republikach zwykłych.

Nasi autokraci własnym kosztem nauczyli się kiedyś tyranii.

Wielcy książęta, zmuszeni do wyciskania soków ze swoich ludów na korzyść Tatarów, sami często wleczeni w niewolę aż w głąb Rosji, wzywani do Ordy o byle co, panujący tylko pod warunkiem służenia za pokorne narzędzie ucisku, detronizowani natychmiast, gdy odmówili posłuszeństwa, przyuczeni do despotyzmu przez własną niewolę, spoufalili swoje ludy z gwałtami podboju, których doznali osobiście: tak właśnie z biegiem czasu książęta i naród znieprawili się wzajemnie.

Otóż zważ pan różnicę: to się działo w Rosji w czasie, kiedy królowie zachodni i ich wielcy wasalowie rywalizowali ze sobą w wielkoduszności dla wyzwolenia ludów.

Polacy znajdują się dzisiaj wobec Rosjan dokładnie w tej samej pozycji, w jakiej ci ostatni znajdowali się wobec Mongołów za następców Batu-Chana. Jarzmo dźwigane przez nas nie zawsze skłania nas do złagodzenia jarzma nakładanego przez nas samych. Władcy i ludy mszczą się niekiedy na niewinnych jak zwykłe jednostki — wierzą w swoją siłę, bo mają ofiary.

— Książę — podjąłem wysłuchawszy uważnie tego długiego szeregu rozważań — ja panu nie wierzę. To kultura duchowa każe panu wznieść się ponad narodowe przesądy i czynić honory swego kraju cudzoziemcowi tak, jak pan to czyni, ale ja nie bardziej ufam pańskim ustępstwom niż pretensjom innych.

— Za trzy miesiące oddasz pan większą sprawiedliwość władzy słowa i mnie, a tymczasem (mówił to rozglądając się wokół) pragnę skierować twoją uwagę na punkt zasadniczy: chcę dać ci klucz, który pozwoli ci zrozumieć wszystko w kraju, dokąd zmierzasz.

Za każdym krokiem postawionym wśród tego azjatyckiego ludu pomyśl pan, że Rosjanom zabrakło wpływu rycerstwa i katolicyzmu. Nie tylko go nie doznali, lecz zareagowali nań wrogo podczas swych długich wojen z Litwą, Polską, wreszcie z Zakonem Krzyżackim i z Zakonem Rycerzy Mieczowych.

— Pańskie słowa sprawiają, że jestem dumny z mej przenikliwości. Pisałem ostatnio do jednego z przyjaciół, że, jak zauważyłem, nietolerancja religijna jest ukrytą sprężyną polityki rosyjskiej.

— Doskonale odgadłeś pan to, co niebawem zobaczysz: trudno sobie wyrobić właściwe pojęcie o głębokiej nietolerancji Rosjan. Ludzie obdarzeni kulturą duchową i mający do czynienia z Zachodem Europy usiłują misternie ukryć swą myśl przewodnią, którą jest tryumf prawosławia greckiego, będący dla nich synonimem rosyjskiej polityki. Bez tej myśli nic się nie tłumaczy ani z naszych obyczajów, ani z naszej polityki. Nie myśl pan na przykład, że prześladowanie Polski jest rezultatem osobistej niechęci cesarza: nie, jest rezultatem zimnego i głębokiego wyrachowania. Te akty okrucieństwa są chwalebne w oczach ludzi naprawdę wierzących. To Duch Święty oświecając władcę wznosi jego duszę ponad wszelkie ludzkie uczucia i Bóg błogosławi wykonawcę Jego wzniosłych zamiarów. Z tego punktu widzenia sędziowie i oprawcy tym bardziej są święci, im bardziej barbarzyńscy. Nasze legitymistyczne dzienniki nie wiedzą, do czego dążą szukając sprzymierzeńców wśród schizmatyków. Prędzej zobaczymy rewolucję europejską niż cesarza Rosji, wspierającego w dobrej wierze jakąś partię katolicką. Protestanci łacniej przyłączą się do papieża niż głowa rosyjskiego samowładztwa, gdyż po stwierdzeniu, że wszystkie ich wierzenia wyradzają się w systemy, a ich wiara religijna zamienia się w filozoficzne zwątpienie, pozostała im już tylko duma sekciarzy do poświęcenia Rzymowi; podczas gdy cesarz posiada bardzo realną i bardzo pozytywną władzę duchowną, której nigdy nie zrzeknie się dobrowolnie. Rzym i wszystko związane z rzymskim Kościołem nie ma drugiego tak groźnego wroga jak autokrata moskiewski, niewątpliwie głowa swego Kościoła, i dziwię się, że włoska przenikliwość nie odkryła jeszcze niebezpieczeństwa, grożącego nam z tej strony. Na podstawie tego bardzo prawdziwego obrazu możesz pan sądzić o złudzeniu, jakim upaja się część legitymistów w Paryżu..."

Ta rozmowa da Ci pojęcie o wszystkich innych. Ilekroć temat stawał się niepokojący dla miłości własnej Moskowitów, książę K xxx urywał, chyba że był całkowicie pewien, że nikt nas nie może usłyszeć.

Te zwierzenia skłoniły mnie do rozmyślań, a te rozmyślania mnie przestraszyły. Kraj ten, długo lekceważony przez naszych współczesnych myślicieli ze względu na jego pozorne zacofanie, ma przed sobą nie mniejszą, a może większą przyszłość niż społeczeństwo angielskie zaszczepione na glebie amerykańskiej i nazbyt chwalone przez filozofów, których teorie zrodziły naszą obecną demokrację wraz z jej wszystkimi nadużyciami.

Jeśli duch wojskowy panujący w Rosji nie stworzył nic podobnego do naszej religii honoru, nie wynika stąd, że naród ma mniej siły, ponieważ jego żołnierze są mniej świetni niż nasi: honor jest bóstwem ludzkim, ale w życiu praktycznym obowiązek wart jest tyle co honor, nawet więcej niż honor: to coś mniej wspaniałego, ale trwalszego, bardziej pozytywnego — mocniejszego. Coś, co nie zrodzi bohaterów Tassa czy Ariosta, lecz postacie godne natchnąć innego Homera, innego Danta, mogą odrodzić się z ruin drugiej Troi, zaatakowanej przez innego Achillesa.

Moim zdaniem władza nad światem przypadnie teraz nie ludom hałaśliwym, lecz ludom cierpliwym. Europa, oświecona jak jest, może już się podporządkować tylko sile realnej; otóż siła realną narodów jest posłuszeństwo wobec rządzącej nimi władzy, podobnie jak siłą realną wojska jest dyscyplina. W przyszłości kłamstwo będzie szkodziło przede wszystkim tym, co je uprawiają, prawda staje się znowu środkiem wpływu, skoro zapomnienie przysporzyło jej młodości i potęgi.

Kiedy nasza kosmopolityczna demokracja rodząc swe ostatnie owoce zohydzi wojnę licznym ludom; kiedy narody rzekomo najbardziej cywilizowane na ziemi przestaną wreszcie szarpać sobie nerwy w politycznej rozpuście; kiedy upadając coraz niżej popadną w sen wewnątrz i w pogardę na zewnątrz, a wszelki związek z tymi społeczeństwami pogrążonymi w egoizmie zostanie uznany za niemożliwy, wówczas śluzy Północy znów otworzą się ku nam, wówczas doznamy ostatniej inwazji, już nie ze strony ciemnych barbarzyńców, lecz mistrzów przebiegłych, roztropnych, bardziej doświadczonych niż my, bo się nauczą z naszych własnych nadużyć, jak można i jak trzeba nami rządzić.

Nie na darmo Opatrzność gromadzi tyle bezczynnych sił na Wschodzie Europy. Pewnego dnia uśpiony olbrzym powstanie i przemoc położy kres panowaniu słowa. Na próżno wtedy przerażona równość wezwie starą arystokrację na ratunek wolności: broń chwycona za późno, dźwigana przez ręce za długo bezczynne, będzie bezsilna. Społeczeństwo zginie, bo zaufało słowom pozbawionym sensu lub sprzecznym — a wówczas zwodnicze echa opinii, dzienniki, chcąc za wszelką cenę utrzymać czytelników, popchną do przewrotu, choćby po to, by mieć coś do opowiadania jeszcze przez miesiąc — zabiją społeczeństwo, żeby żywić się jego trupem.

Moja ciekawość tego, co ujrzę w Rosji i mój podziw dla ducha ładu, który musi przewodzić rządzeniu tym rozległym państwem, nie przeszkadzają mi oceniać bezstronnie polityki jego rządu. Przewaga Rosji, choćby się ograniczała tylko do wymagań dyplomatycznych, nie posuwając się aż do podboju, wydaje mi się czymś najgroźniejszym dla świata. Mylnie ocenia się rolę, jaką to państwo odgrywałoby w Europie: zgodnie z zasadą jego ustroju miałoby reprezentować ład, ale zgodnie z charakterem ludzi szerzyłoby tyranię pod pretekstem zaradzenia anarchii — jak gdyby samowola mogła zaradzić jakiemukolwiek złu. Temu narodowi brak zmysłu moralnego: ze swoimi wojskowymi obyczajami i wspomnieniami o inwazjach znajduje się jeszcze w stadium wojen zdobywczych, najbrutalniejszych ze wszystkich, podczas gdy walki Francji i innych narodów zachodnich będą w przyszłości wojnami propagandowymi.

Kiedy już mieliśmy się rozstać na resztę nocy, książę K xxx powiedział mi komplement z powodu uwagi, z jaką go słuchałem.

— Dobrze wychowanego człowieka — powiedział — poznaje się po sposobie, w jaki wydaje się słuchać.

— Książę — odparłem — najlepszym sposobem wydawania się słuchającym jest słuchanie.

Odpowiedź ta, powtarzana potem przez księcia, była chwalona ponad swoje zasługi.

Oto dwie historie, które Ci dowiodą, jak mało zasłużyłem na ten komplement.

Mijaliśmy właśnie wyspę Dago, leżącą na skraju Estonii. Widok tej ziemi jest ponury, to zimna pustka, przyroda wydaje się tu raczej jałowa i naga niż potężna i dzika; rzekłbyś, chce odepchnąć człowieka raczej nudą niż siłą.

— Zdarzyło się tu coś bardzo dziwnego — odezwał się do nas książę K xxx .

— Kiedy to było?

— Niezbyt dawno — za panowania Pawła I.

— Proszę nam to opowiedzieć. Książę zabrał głos.

Pewien baron Ungern von Sternberg długo przemierzał Europę, a jako człowiek wielce mądry osiągnął dzięki podróżom szczyt swoich możliwości, stając się wielką indywidualnością rozwiniętą przez doświadczenie i studia.

Po powrocie do Petersburga — było to za panowania Pawła I — popadł w nieumotywowaną niełaskę, co go skłoniło do opuszczenia dworu. Osiedlił się na wyspie Dago, której był właścicielem, i siedząc w tej dzikiej samotni poprzysiągł śmiertelną nienawiść całemu rodzajowi ludzkiemu, aby się zemścić na cesarzu, tym człowieku, który reprezentował dla niego całą ludzkość.

Postać ta jeszcze żyła w czasach mojego dzieciństwa.

W swoim osamotnieniu poczuł rzekomo namiętną skłonność do nauki, i pragnąc swobodnie poświęcić się pracy naukowej kazał dobudować do swego zamku bardzo wysoką basztę, której mury możecie dojrzeć przez lunetę.

Tu książę przerwał i przyjrzeliśmy się baszcie na wyspie Dago.

— Nazwał tę basztę — podjął książę — swoją biblioteką i zwieńczył ją czymś w rodzaju oszklonej ze wszystkich stron latarni, upodobniając ją do belwederu, do obserwatorium, a raczej do latarni morskiej. Powtarzał raz po raz, że może pracować tylko w nocy i tylko w tej samotni. Tu się chronił, aby się skupić i znaleźć spokój.

Wstęp do tej samotni mieli tylko jedyny syn barona, jeszcze dzie- cko, i jego guwerner.

Około północy, kiedy baron myślał, że obaj śpią, zamykał się w pewne dni w swojej pracowni, a wtedy oszklona baszta była oświetlona tak mocno błyszczącą lampą, że brano ją z dala za sygnał. Ta latarnia morska, która nią wcale nie była, miała na celu oszukanie cudzoziemskich statków, które mogły się rozbić o przybrzeżne skały, jeśli ich kapitan, przybyły z daleka, nie znał doskonale wybrzeża, które należy opłynąć, aby wejść do niebezpiecznej Zatoki Fińskiej. Wprowadzenie ich w błąd było właśnie zamiarem straszliwego barona. Wzniesiona na skale wśród groźnego morza, perfidna baszta stawała się gwiazdą przewodnią niedoświadczonych żeglarzy, i nieszczęśnicy, zwiedzeni fałszywa nadzieją, którą mamiono ich oczy, spotykali śmierć myśląc, że znajdą schronienie przed huraganem.

Nie ulega wątpliwości, że rosyjska policja morska mocno wtedy szwankowała. Kiedy statek był bliski rozbicia, baron schodził na brzeg, potajemnie wsiadał do łodzi z kilkoma zręcznymi i zdecydowanymi ludźmi, których trzymał, by go wspierali w jego nocnych wyprawach; pomagał obcym marynarzom zejść na ląd, ogłuszał ich w mroku, zamiast ich wesprzeć, udusiwszy ich łupił statek, a wszystko nie tyle z chciwości, ile z miłości zła, z bezinteresownej żądzy niszczenia.

Zwątpiwszy o wszystkim, a zwłaszcza o sprawiedliwości, uważał bezład moralny i społeczny za stan całkowicie analogiczny do sytuacji człowieka na tym padole, a cnoty polityczne i obywatelskie za szkodliwe chimery, jako że sprzeciwiają się naturze nie poskramiając jej.

Uważał, że decydując o losie swych bliźnich, sprzymierza się z celami Opatrzności, która się lubuje, jak się wyrażał, w czerpaniu życia ze śmierci.

Pewnego wieczoru pod koniec jesieni, w okresie najdłuższych nocy w roku, wykończył swoim zwyczajem załogę holenderskiego statku handlowego i od wielu już godzin zbiry, pełniący u niego funkcje strażników wśród innej służby zatrudnionej w jego domu, przenosili na ląd resztę ładunku z rozbitego statku, nie dostrzegłszy, że w czasie masakry kapitan pod osłoną mroku uciekł w szalupie z kilkoma majtkami.

O brzasku mroczne dzieło barona i jego zbirów nie było jeszcze ukończone, kiedy syrena obwieszcza zbliżanie się łodzi. Natychmiast zamykają się sekretne bramy lochów, gdzie złożono trupy, i most zwodzony opada przed przybyszem.

Kasztelan z wytworną gościnnością, charakterystyczną i stałą cechą rosyjskich obyczajów, szykuje się do powitania gościa. Z pozorną beztroską postanawia czekać nań w sali przyległej do apartamentu swego syna. Guwerner chłopca leżał wtedy złożony poważną chorobą. Drzwi od pokoju tego człowieka, wychodzące na salę, były jeszcze otwarte. Zaanonsowano podróżnego.

— Panie baronie — powiedział przybysz pewnym siebie tonem, bardzo nieostrożnym — pan mnie znasz, ale nie poznajesz, bo widziałeś mnie tylko jeden raz, i to w ciemnościach. Jestem kapitanem statku, którego załoga właśnie zginęła pod murami tego zamku. Z żalem przychodzę do ciebie, ale jestem zmuszony powiedzieć ci, że wśród zamieszek rozpoznano wielu twoich ludzi, a i ciebie samego widziano tej nocy, duszącego własnymi rękami jednego z moich ludzi.

Baron nie odpowiada, idzie do drzwi guwernera i zamyka je bezszelestnie. Rozbitek mówi dalej.

— Jeżeli mówię do ciebie, panie, w ten sposób, to dlatego, że nie mam zamiaru cię gubić, chcę tylko dowieść, że jesteś zależny ode mnie... Proszę mi zwrócić ładunek i statek, który mimo poważnych uszkodzeń może mnie jeszcze dowieźć do Sankt-Petersburga, a dochowam tajemnicy, zobowiążę się do tęgo pod przysięgą. Gdybym odczuwał przemożną chęć zemsty, dostałbym się wpław do najbliższego miasteczka i zadenuncjowałbym ciebie.

Moje zwrócenie się do ciebie, panie, świadczy o tym, że chcę cię ocalić uprzedzając o niebezpieczeństwie, na jakie cię narażają twoje zbrodnie.

Baron wciąż zachowuje głębokie milczenie. Wyraz twarzy ma poważny, ale nie ma w nim nic złowrogiego. Po chwili prosi o trochę czasu do namysłu i wychodzi mówiąc, że przyniesie odpowiedź za kwadrans.

Parę minut przed upływem wyznaczonego terminu wchodzi nagle do sali przez ukryte drzwi, rzuca się na śmiałego przybysza i przebija go sztyletem!... Przedtem wydał rozkaz natychmiastowego uduszenia wszystkich członków załogi bez wyjątku. Cisza zaczyna zapadać w tym przybytku zbrodni, zakłócona przez chwilę przez tyle morderstw.

Ale guwerner chłopca wszystko słyszał i słucha dalej... rozróżnia już tylko kroki barona i chrapanie korsarzy owiniętych owczymi skórami i leżących na stopniach baszty.

Baron, niespokojny i podejrzliwy, wchodzi ostrożnie do pokoju tego człowieka, przypatruje mu się uważnie: stojąc przy łóżku z zakrwawionym jeszcze sztyletem w dłoni, śledzi najmniejsze znaki, które mogłyby zdradzić udawanie. W końcu, stwierdziwszy, że człowiek jest głęboko uśpiony, decyduje się pozostawić go przy życiu.

— Doskonałość w złem jest równie rzadka, jak we wszystkim innym -- wtrąca książę K xxx , przerywając na chwilę opowieść.

Milczeliśmy, pragnąc usłyszeć koniec historii. Książę podjął:

— Guwerner od dawna już powziął podejrzenie. Skoro tylko pierwsze słowa holenderskiego kapitana dobiegły jego uszu, wstał, aby być świadkiem morderstwa, i zobaczył wszystkie jego szczegóły przez szparę w drzwiach, zamkniętych na klucz przez barona. W chwilę potem, jak słyszeliście właśnie, zachował tyle zimnej krwi, by oszukać mordercę i ocalić swoje życie. Zostawszy wreszcie sam wstaje i ubiera się mimo gorączki, przy pomocy sznura wychodzi przez okno, odwiązuje łódź zakotwiczoną pod murem, spycha ją w morze, kieruje ku lądowi i szczęśliwie dopływa do najbliższego miasta, gdzie też denuncjuje zbrodniarza.

Nieobecność chorego w zamku zostaje niebawem zauważona. Baron, oślepiony oparami zbrodni, myśli zrazu, że guwerner rzucił się w morze w ataku gorączki. Pochłonięty szukaniem ciała, nie myśli o ratowaniu się. A przecież sznur uwiązany do okna i łódź, która znikła, stanowiły niezbite dowody ucieczki guwernera. Zbrodniarz, przekonawszy się poniewczasie o katastrofie, zaczął właśnie myśleć o ratunku, gdy został otoczony przez oddział wysłany dla jego ujęcia. Było to nazajutrz po ostatniej masakrze. Przez chwilę chciał się bronić, ale opuszczony przez swoich zbirów, został schwytany i przewieziony do Sankt-Petersburga, gdzie cesarz Paweł skazał go na dożywotnią katorgę. Umarł na Syberii.

...Taki był smutny koniec człowieka, który wdziękiem swego umysłu, urokiem i elegancją manier długo zdobił najświetniejsze salony Europy.

Ta historia wydaje się nam romantyczna, ale podobne do niej często zdarzały się w średniowieczu. Nie byłbym wam jej opowiedział, gdyby się nie zdarzyła, że się tak wyrażę, za naszych czasów — to właśnie czyni ją interesująca. Rosja jest we wszystkim zapóźniona o cztery stulecia.

...Z tymi słowami książę bierze mnie pod rękę, żeby wstać, i prosi, żebym mu pomógł zejść do kajuty, tam każe mi usiąść i mówi do mnie bardzo cicho:

— Jesteśmy sami, pan lubi historię, oto fakt wyższej rangi, niż ten, który przed chwilą opowiedziałem. Mówię to wyłącznie panu, bo wobec Rosjan nie można mówić o historii. Wie pan — podjął na nowo po chwili — że Piotr Wielki po długim wahaniu zniósł patriarchat moskiewski, by połączyć na swojej głowie tiarę z koroną. Tak więc samowładztwo polityczne sięgnęło otwarcie po wszechpotęgę duchową, której pożądało i której dokuczało od dawna: połączenie potworne, wyjątkowa aberracja wśród narodów współczesnej Europy. Chimera papieży w średniowieczu jest dziś urzeczywistniona w państwie liczącym sześćdziesiąt milionów ludzi, częściowo Azjatów, których nic nie dziwi i którzy nic nie mają przeciw temu, żeby w swoim carze odnaleźć wielkiego Lamę.

Cesarz Piotr chce poślubić markietankę Katarzynę. Aby spełnić to najwyższe życzenie, trzeba najpierw znaleźć przyszłej cesarzowej rodzinę. Wygrzebuje się więc na Litwie, zdaje mi się, czy w Polsce jakiegoś szlachcica nieznanego rodu, oświadcza się, że pochodzi z wielkopańskiej rodziny i wreszcie nadaje mu się tytuł brata wybranej władczyni.

Despotyzm rosyjski nie tylko ma za nic myśli i uczucia, lecz nadto przerabia fakty, walczy z oczywistością — i odnosi tryumf w tej walce, gdyż oczywistość nie ma u nas adwokata, podobnie jak sprawiedliwość, jeśli przeszkadza władzy.

Zaczynałem się bać zuchwałego języka księcia K xxx .

Dziwny to kraj, który rodzi tylko niewolników przyjmujących na klęczkach narzucone poglądy, tylko szpiegów, którzy nie mają żadnych poglądów, aby móc chwytać w locie poglądy innych, lub kpiarzy, co przesadzają w ocenie zła: inny sposób, bardzo sprytny, uniknięcia bacznego spojrzenia cudzoziemskich obserwatorów — ale właśnie ten spryt staje się wyznaniem, bo w jakim innym kraju uważano kiedykolwiek za konieczne uciekać się do niego? Zawód mistyfikatora cudzoziemców znany jest tylko w Rosji i pomaga nam odgadnąć i zrozumieć stan społeczeństwa w tym dziwnym kraju. Podczas gdy mnie przychodziły do głowy te myśli, książę kontynuował swe filozoficzne rozważania:

— Lud, a nawet arystokraci, bierni widzowie tego znęcania się nad prawdą, znoszą tę gorszącą sytuację, bo kłamstwo despoty, choćby najgrubszymi nićmi szyte, zawsze wydaje się niewolnikowi pochlebstwem. Rosjanie, którzy znoszą tyle rzeczy, nie znieśliby tyranii, gdyby tyran nie udawał pokornie, że ich uważa za zwolenników jego polityki. Godność ludzka, poniżana pod absolutnymi rządami, chwyta się najmniejszej słomki, jaką może pochwycić rozbitek: ludzkość zgadza się, i owszem, na to, by ją lekceważono, poniżano, ale nie zgadza się na to, by jej oświadczano prosto z mostu, że sieją lekceważy i że się nią pomiata. Zelżona czynami, chroni się w słowa. Kłamstwo jest tak poniżające, że zmuszenie tyrana do hipokryzji jest zemstą, która pociesza ofiarę. Nędzne to i ostatnie złudzenie nieszczęścia, które trzeba jednak respektować w obawie, by nie uczynić niewolnika jeszcze bardziej nędznym, a despotę jeszcze bardziej szalonym.

Istniał starodawny zwyczaj, zgodnie z którym w uroczystych procesjach patriarcha moskiewski kroczył w otoczeniu dwóch największych wielmożów państwa. W momencie ożenku car — kapłan najwyższy — postanowił wybrać sobie za towarzyszy w ceremonialnym pochodzie z jednej strony sławnego bojara, a z drugiej nowego szwagra, którego sobie stworzył, gdyż w Rosji najwyższa potęga kreuje coś więcej niż wielmożów, kreuje krewnych tym, którzy ich wcale nie mieli; traktuje rodziny jak drzewa, które ogrodnik może przycinać, wyrywać lub na których może zaszczepić co mu się żywnie podoba. U nas despotyzm jest silniejszy niż natura, cesarz jest nie tylko przedstawicielem Boga, jest samą potęgą twórczą: potęgą rozleglejszą niż boska, bo Bóg tworzy tylko przyszłość, podczas gdy cesarz przetwarza przeszłość. Prawo nie działa wstecz, natomiast kaprys despoty działa.

Osobą, którą Piotr chciał dołączyć do nowego brata carycy był największy dostojnik moskiewski i po carze najważniejsza postać cesarstwa; nazywał się książę Romodanowski... Piotr oznajmił mu przez pierwszego ministra, że ma się udać na ceremonię, by kroczyć w procesji u boku cesarza, zaszczyt, który będzie dzielić z nowym bratem nowej cesarzowej.

— Dobrze — odpowiedział książę — ale z której strony cara mam się umieścić?

— Drogi książę — odpowiedział dwornie minister — co za pytanie! Czy szwagier najjaśniejszego pana nie powinien iść po prawicy?

— Ja nie pójdę po lewicy — odparł dumny bojar.

Ta odpowiedź, przekazana carowi, powoduje następny rozkaz:

— Pójdziesz — kazał mu powiedzieć tyran ogarnięty gniewem — pójdziesz, albo każę cię powiesić!

— Proszę powiedzieć carowi — odparł nieposkromiony Moskowita — żeby zaczął od mojego jedynaka, on ma dopiero piętnaście lat: możliwe, że to dziecko po mojej śmierci zgodzi się ze strachu iść po lewicy cara, podczas gdy ja jestem pewien, że nie przyniosę ujmy krwi Romodanowskich ani przed, ani po egzekucji mojego dziecka.

Car, trzeba mu to przyznać, ustąpił, ale z zemsty za niezależnego ducha moskiewskiej arystokracji uczynił z Petersburga nie zwyczajny port nad Morzem Bałtyckim, lecz miasto, które widzimy.

Mikołaj — dodał książę K xxx — nie byłby ustąpił, byłby posłał bojara wraz z synem na katorgę i oznajmił ukazem ujętym w terminach prawnych ,że ani ojcu, ani synowi nie wolno mieć dzieci. Może byłby ogłosił, że ojciec w ogóle nie jest żonaty: takie rzeczy dzieją się w Rosji jeszcze dość często, a dowodem, że wciąż jeszcze wolno je robić, jest to, że nie wolno o nich opowiadać.

Tak czy inaczej, duma szlachetnego Moskowity daje dokładne pojęcie o dziwnej kombinacji, z której wyłoniło się aktualne społeczeństwo rosyjskie: ta potworna mieszanka subtelności Bizancjum i okrucieństwa hordy, ta walka etykiety Cesarstwa Wschodniego z dzikimi cnotami Azji wytworzyła niezwykłe państwo, które Europa widzi dziś wyprostowane i którego wpływu może jutro dozna, nie rozumiejąc jego sprężyn.