Ludwik Węgierski - ebook

WSTĘP

Niniejsza książka to biografia Ludwika, króla Węgier i Polski, którego my, Polacy, nazywamy Węgierskim lub Andegaweńskim, zaś Węgrzy_ _– Wielkim. To jedyny król Węgier, który został obdarzony takim przydomkiem. Przeglądając ogólnie dostępne w przestrzeni medialnej hasła poświęcone Ludwikowi, możemy przeczytać, że przydomek Wielki został po raz pierwszy zapisany (w łacińskiej formie _grandis_) w weneckiej kronice Lorenza de Monacis (ur. około 1350, zm. 1428)¹. Na próżno szukać tego przydomka króla Ludwika w najbardziej znanym dziele tego włoskiego pisarza, czyli _Chronicon de rebus Venetis_, które powstało w latach dwudziestych XV w.² Znajdziemy go zaś w mniej znanym utworze Lorenza de Monacis, poemacie zatytułowanym _Carmen seu historia de Carolo_ II _cognomento Parvo rege Hungarie_³. Jego bohater, Karol Durazzo zwany też Małym, zapisał się w historii Węgier jako monarcha panujący zaledwie trzydzieści dziewięć dni. Przyjrzyjmy się zatem krótko okolicznościom powstania i zawartości tego niedużego dziełka, w którym autorzy wspomnianych notek biograficznych wprowadzają przydomek Wielki w odniesieniu do króla Ludwika.

W 1385 r. przed Karolem Durazzo otworzyła się możliwość objęcia tronu węgierskiego. Był on już wtedy władcą Neapolu (po tragicznej śmierci królowej Joanny). Na Węgrzech popierały go rody możnowładcze posiadające majątki na południu Węgier, na czele z rodem Horváthów. Królowe węgierskie Elżbieta z Bośni (wtedy już wdowa po naszym Ludwiku) oraz Maria (ich córka), widząc niebezpieczeństwo w kandydaturze króla Neapolu, wyprawiły się w lecie 1385 r. na południe Węgier, do Pozsegaváru, aby przeprowadzić negocjacje z przedstawicielami tamtejszych możnych wspierających kandydaturę króla Neapolu do węgierskiego tronu. Rozmowy nie przyniosły jednak pokojowego rozwiązania, natomiast Karol Mały przybył we wrześniu tego roku do dalmatyńskiego portu Senj, a 23 października wkroczył do Zagrzebia. Mający koronacyjne plany król Neapolu na czele wojska wraz ze swoimi zwolennikami przybył na początku grudnia 1385 r. do Budy, zaś ostatniego dnia tego miesiąca został koronowany na króla Węgier w Székesfehérvár (Stołeczny Białogród, tradycyjne miejsce koronacji królów węgierskich). Mimo że pierwotnie Karol obiecał Marii, iż ta zachowa tytuł królewski, nie dotrzymał tego zobowiązania i nie tylko pozbawił ją korony, ale także splądrował kraj. Pomysłodawczynią dokonania zamachu na Karola Małego była zapewne Elżbieta z Bośni, która zaprosiła go na swój dwór. Do audiencji doszło 7 lutego 1386 r. Zaufany rycerz królowej Marii, jej podczaszy Błażej Forgács, zaatakował wówczas Karola mieczem, zadając mu kilka pchnięć: w twarz, lewe oko i dwa razy w głowę. Ranny władca po tygodniu (14 lutego) został przewieziony do zamku w Wyszehradzie, gdzie miał kurować się z powodu dolegających mu bólów głowy. Zaordynowane mu przez dworskich lekarzy leki, zamiast doprowadzić do ustąpienia dolegliwości, tylko spotęgowały ból, a ostatecznie Karol wyzionął ducha 24 lutego. Królowa Maria wynagrodziła swojemu podczaszemu męstwo, nadając mu zamek Gimes. Jej zaufany rycerz, napełniony odwagą lwa (_leonina fretus audacia_) – jak stwierdza królowa w swoim dokumencie – dokonał zemsty za bezprawne pozbawienie legalnej władczyni królewskiej korony⁴.

Śmierć władcy Neapolu spowodowała wybuch powstania w Chorwacji, Slawonii, Bośni i Dalmacji. Królowa Elżbieta w celu uspokojenia wzburzonych nastrojów ponownie wyprawiła się wraz z Marią na południe. Pod koniec lipca 1386 r. orszak królowych został napadnięty przez Jana i Władysława Horváthów, liderów elit politycznych Dalmacji. Doszło do krwawej walki pomiędzy rycerzami z orszaku królowych a napastnikami. Królowe zostały aresztowane i przewiezione do więzienia na zamku Újvár (Novigrad)⁵. W tym czasie, kiedy przebywały w areszcie, przybył na Węgry wenecki ambasador Pantaleone Barbo, a wraz z nim jego notariusz, znany nam już Lorenzo de Monacis. To właśnie Monacis powrócił szybko do Wenecji, aby zorganizować pomoc morską Republiki św. Marka w celu uwolnienia pojmanych władczyń. Flota morska Wenecji pod dowództwem Jana Barbadico okrążyła Újvár ze wszystkich stron. Ostatecznie Maria została uwolniona z niewoli 4 czerwca 1387 r. i powróciła na Węgry. Niestety, jej matka Elżbieta z Bośni już w styczniu 1387 r. została na oczach swojej córki Marii zamordowana we wspomnianym zamku Újvár⁶. Monacis spotkał się z uwolnioną królową, która zleciła mu napisanie historii Węgier ze szczególnym uwzględnieniem roli Wenecji w ostatnich wydarzeniach. Jednak zamiast dzieła kronikarskiego stworzył on poemat (w 1388 r.), w którym opisał dzieje Karola Małego od jego przybycia do Budy do chwili śmierci. Dziełko liczy 560 wierszy i zostało napisane heksametrem⁷. Jak wspomniałem, to właśnie w tym utworze pojawia się określenie _grandis_, w którym niektórzy widzą przydomek nadany królowi Ludwikowi. Autor użył tego słowa w odniesieniu do czynów króla, który wzgardził sposobem życia ludów panońskich i przeprowadził je _ad ritum humanum_. Miał to zrobić _grandis gloria_, czyli z wielką chwałą⁸. Nie jest to zatem w żadnym wypadku przydomek króla, tylko słowo użyte tutaj jako przymiotnik. Co ciekawe, kilka wierszy dalej autor używa tegoż przymiotnika ponownie, tym razem w liczbie mnogiej (_grandia_), na oznaczenie dużych domostw, do których władca miał przenieść biednych chłopów⁹. Widzimy zatem dosyć wyraźnie, że we wspomnianym poemacie pióra Lorenza de Monacis nie występuje przydomek „Wielki” w odniesieniu do króla Ludwika.

Jeśli zatem królewski przydomek nie pojawił się zaraz po śmierci króla, spróbujmy ustalić, kiedy zaczął być używany. Piszący w XV wieku wielki humanista włoski Antonio Bonfini, który w 1488 r. otrzymał od króla Węgier Macieja Korwina polecenie napisania dziejów Węgier w duchu renesansowym i polecenie to wykonał, pisząc monumentalną historię państwa św. Stefana zatytułowaną _Rerum Ungaricarum decades_, nie używał przydomka „Wielki” w odniesieniu do Ludwika. I to pomimo, że w swoim dziele zawarł bardzo pochlebny, wręcz entuzjastyczny opis panowania króla Ludwika na Węgrzech, przedstawiając go jako troskliwego władcę, który w prostym przebraniu przemierzał państwo, aby na własne oczy zobaczyć działania poborców ceł i reagować na skargi ludzi¹⁰. Wydaje się, że po raz pierwszy przydomka „Wielki” w stosunku do Ludwika użył Georgius Pray (1723–1801), węgierski jezuita, z zamiłowania bibliotekarz, a nade wszystko historyk, autor kilkutomowej historii królów Węgier (_Historia regum Hungariae_). W tomie drugim swojego dzieła, opublikowanym w Budzie w roku śmierci autora (1801), pisze on, że Ludwik otrzymał przydomek „Wielki” (_Magnus_) bez żadnej zawiści, z przekonania wszystkich (_confessione omnium_)¹¹. Warto dodać, że Pray w swoim wcześniejszym dziele o podobnym tytule (_Annales regum Hungariae_), opublikowanym w Wiedniu w 1764 r., nie użył jeszcze tego przydomka przy opisie panowania króla Ludwika. Równocześnie z Prayem użył go natomiast znany poeta węgierski Dániel Berzsenyi w wierszu zatytułowanym _Ludwik Wielki i Maciej Hunyadi_ (_Nagy Lajos_ és _Hunyadi Mátyás_), napisanym mniej więcej w latach 1800–1802. Pray, a za nim kolejni historycy, podkreślali też, że granice Królestwa za panowania Ludwika rozciągały się od morza do morza, czyli od Adriatyku po Bałtyk¹². W tym stwierdzeniu była niewątpliwie pewna przesada, bo Polska za czasów Ludwika Andegaweńskiego nie miała dostępu do Bałtyku. W każdym razie węgierska historiografia od początku XIX wieku używała w odniesieniu do króla Ludwika przydomka „Wielki”. Nie dziwi nas to, że tak wybitny monarcha doczekał się w swoim kraju wielu pomników, z których najważniejszy jest niewątpliwie ten, który stoi na budapesztańskim Placu Bohaterów. Sam Plac i znajdujący się na nim Pomnik Tysiąclecia sięgają swoimi początkami roku 1896, kiedy to Węgrzy obchodzili millennium swojego przybycia do Europy Środkowej. Spośród pozostałych monumentów ukazujących bohatera tej książki warto wymienić pomnik króla Ludwika w Narodowym Parku Dziedzictwa w Ópusztaszer czy też na zamku w Diósgyőr, w którym chętnie przebywał.

W odróżnieniu od Węgier, gdzie – co zrozumiałe – Ludwik uważany jest za jednego z największych władców w ich historii, ocena jego panowania jako króla Polski nie jest już taka jednoznaczna. W latach 1918–1922 wywiązała się nawet na ten temat poważna dyskusja naukowa pomiędzy dwoma wybitnymi historykami Janem Dąbrowskim a Oskarem Haleckim. Ten pierwszy w 1918 r. wydał książkę poświęconą ostatnim latom rządów Andegawena, ujmując również, jednakże już skrótowo, jego panowanie na tronie węgierskim. Książka Dąbrowskiego jest niewątpliwie pewnego rodzaju panegirykiem na cześć węgierskiego króla¹³. Trzy lata później na łamach „Kwartalnika Historycznego” ukazała się obszerna jej recenzja pióra Oskara Haleckiego. Jej autor nie był tak pozytywnie nastawiony do oceny rządów andegaweńskich w Polsce, wyrażając wiele odmiennych od Dąbrowskiego ocen. Swoją obszerną polemikę zakończył konkluzją: „Zbytnia, chociaż psychologicznie zrozumiała sympatia autora dla Ludwika Wielkiego i jego rodu, wytworzona niewątpliwie na gruncie badań nad jego rządami węgierskimi, oto jedyny czynnik, który z konieczności wpłynął ujemnie na znakomite zresztą dzieło prof. Dąbrowskiego”¹⁴. Ostatni głos w tej polemice należał do Jana Dąbrowskiego, który w 1922 r. odpowiedział Haleckiemu. Wiele poczynionych przez tego ostatniego uwag i spostrzeżeń zostało przez Dąbrowskiego z wdzięcznością przyjętych, niemniej zasadniczy przedmiot sporu, czyli generalna ocena panowania Ludwika w Polsce, nie zbliżył do siebie oponentów. Jak słusznie zauważył Dąbrowski: „różnice między mną a prof. Haleckim, zachodzą nie w ustaleniu faktów, lecz w sądach i poglądach na nie”¹⁵. Krytyczny osąd panowania Ludwika w Polsce występuje też na kartach współczesnych podręczników akademickich. Zacytuję tutaj opinię profesora Tomasza Jurka, wedle którego „król traktował swe polskie państwo z punktu widzenia interesów węgierskich i dynastycznych”¹⁶. Wybitny znawca polskiego średniowiecza oddaje jednak Ludwikowi sprawiedliwość, dodając, że „wszędzie jednak tam, gdzie kolizji interesów nie było, starał się dbać sumiennie o sprawy swego drugiego królestwa, a nieuchronne konflikty z Polakami rozstrzygał z taktem i umiarem”¹⁷. Zapraszam zatem do lektury niniejszej książki, mając nadzieję, że nie będzie to dla Czytelników czas stracony.

Miłym obowiązkiem Autora jest podziękowanie osobom, które na różnych etapach powstawania książki udzieliły mu pomocy. W pierwszej kolejności chciałbym podziękować prof. Krzysztofowi Ożogowi za bardzo uważną lekturę książki i poczynienie wielu poprawek i uwag, a także zasugerowanie autorowi pewnych zmian w jej konstrukcji. Podziękowania kieruję pod adresem recenzentów wydawniczych, Panów Profesorów Marka Barańskiego i Daniela Bagiego, których uważna lektura i zasugerowanie poprawek z pewnością pozwoliły uniknąć niejednej pomyłki. Dziękuję prof. Franco Benucciemu z Padwy za kwerendę w tamtejszej Bibliotece Miejskiej i odszukanie dokumentu króla Ludwika dla rodziny Buzzacarini. Prof. Zenonowi Piechowi dziękuję za skrupulatny opis heraldyczny orła ze wspomnianego dokumentu Ludwika. Duży dług wdzięczności zaciągnąłem wobec prof. Krzysztofa Kwiatkowskiego, który przetłumaczył obszerne fragmenty dzieła Petera Suchenwirta. Dziękuję także profesorowi Władysławowi Witaliszowi za przetłumaczenie z języka średnioangielskiego fragmentu dzieła Geoffroya de la Tour-Landry. Za różne konsultacje filologiczne dziękuję także dr. Bartoszowi Kołoczkowi (z łaciny) i prof. Wojciechowi Krawczukowi (z języka niemieckiego). Za pomoc w nadesłaniu literatury w języku serbskim dziękuję prof. Djura Hardiemu z Nowego Sadu. Pani Jagodzie Polak, studentce medycyny na Uniwersytecie Medycznym we Wrocławiu, dziękuję za przygotowanie ekspertyzy na temat przyczyny śmierci Ludwika Andegaweńskiego. Moje podziękowania kieruję także do osób, które na moją prośbę wykonały w różnych miejscach fotografie zabytków, które zdobią tę książkę. Są to: prof. Piotr Krasny, prof. Michał Kurzej, prof. Radosław Palonka, Marta Mruk, Katarzyna Polak, Jagoda Polak. Jestem także niezmiernie wdzięczny pracownikom Biblioteki Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Paniom: Annie Antosik, Anecie Gryz, Magdalenie Prokop, Marzenie Sitarz oraz dr. Wojciechowi Duszyńskiemu za okazywaną mi ciągle życzliwość i pomoc w trakcie pisania tej książki. _Last but not least_ chciałbym wyrazić głęboką wdzięczność Państwowemu Instytutowi Wydawniczemu za przyjęcie tej książki w poczet swoich wydawnictw, a Panom Redaktorom Michałowi Karpowiczowi i Leszkowi Kamińskiemu za wzorową współpracę i pomoc podczas prac nad jej wydaniem.------------------------------------------------------------------------

¹ L.A. Berto, _Lorenzo de Monacis, w: Encyclopedia of the Medieval Chronicle Online_, ed. G. Dunphy, Brill 2016; https://doi.org/10.1163/2213–2139_emc_SIM_00863 .

² Laurentii de Monacis Veneti Craete cancellarii, _Chronicon de rebus Venetis etc._, ed. F. Correr, Venetiis 1758, s. 1–320.

³ Tamże, s. 321–338.

⁴ A. Pór, _Kis Károly és Erzsébet utolsó évei_, „Századok” 30, 1896, s. 137–142; E. Fügedi, _Die Verhandlungen der Königin Elisabeth in Pozsega 1385_, w: _Forschungen über Siebenbürgen und seine Nachbarn, Festschrift für Attila T. Szabó und Zsigmond Jakó_, red. K. Benda, Th. von Bogyay, H. Glassl, Zs.K. Lengyel, München 1988, s. 149–158; S. Süttő, _Anjou–Magyarország alkonya. Magyarország politikai története Nagy Lajostól Zsigmondig, az 1284–1387. évi belviszályok okmánytárával_, t. 1, Szeged 2003, s. 86–90; tenże, _A II. (Kis) Károly elleni merénylet 1386. február 7-én_, „Hadtörténelmi Közlemények” 113, 2000, s. 379–394; S.A. Sroka, _Genealogia Andegawenów węgierskich_, wyd. 2, Kraków 2015, s. 106–108.

⁵ S.A. Sroka, _The Imprisonment of the Hungarian Queens: Elizabeth of Bosnia and Mary (1386–1387)_, „Quaestiones Medii Aevi Novae”, 19, 2014, s. 313.

⁶ Tamże, s. 314–315.

⁷ I. Ferenczi, _Poetry of power: Queen Mary of Hungary (1382–1395) in a Venetain mirror_, „Annual of medieval studies at Central European University Budapest” 15, 2009, s. 103–112.

⁸ Laurentii de Monacis Veneti Craete cancellarii, _Chronicon_, s. 325.

⁹ Tamże, s. 326.

¹⁰ E. Csukovits, _Az Anjouk Magyarországon II: I. (Nagy) Lajos és Mária uralma (1342–1395)_, Budapest 2019, s. 119.

¹¹ G. Pray, _Historia regum Hungariae_, pars II, Budae 1801, s. 144.

¹² Tamże, s. 144: „fines regni a mari Adriatico ad Balthicum protulit”; L. Szalay, _Magyarország története_, t. 2, Lipcse 1852, s. 250–251.

¹³ J. Dąbrowski, _Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1370–1382_, Kraków 1918 (przedruk: Kraków 2009). W niniejszej pracy korzystam z wydania z 2009 r.

¹⁴ O. Halecki, _O genezie i znaczeniu rządów andegaweńskich w Polsce_, „Kwartalnik Historyczny” 35, 1921, s. 67.

¹⁵ J. Dąbrowski, _Polityka andegaweńska Kazimierza Wielkiego_, „Kwartalnik Historyczny” 36, 1922, s. 40.

¹⁶ T. Jurek, E. Kizik, _Historia Polski do 1572_, Warszawa 2013, s. 210 (rozdział autorstwa T. Jurka).

¹⁷ Tamże.

¹⁸ B. Brezováková, _Politický zapas Anjouovcov o uhorskú korunu_, „Historický časopis” 39, 1991, nr 6, s. 569–587.

¹⁹ P. Engel, _Az ország újraegyesítése. Károly kúzdelmei az oligarchák ellen (1310–1323_), „Századok” 122, 1988, nr 1–2, s. 89–146; S.A. Sroka, _Historia Węgier do 1526 roku w zarysie_, Bydgoszcz 2000, s. 52–54.

²⁰ Jan Długosz, _Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego_, ks. 9, Warszawa 1975, s. 140–141.

²¹ _Vetera monumenta historica Hungariam sacram illustrantia_, wyd. A. Theiner, t. I (cyt. dalej Theiner), Romae 1860, nr 707.

²² J. Dąbrowski, _Elżbieta Łokietkówna 1305–1380_, Kraków 2007 (reprint wydania z 1914), s. 12–13.

²³ Przedstawiam tutaj wyniki moich badań ujęte w syntetycznym artykule: _Małżeństwo Elżbiety Łokietkówny z Karolem Robertem_, w: _Władztwo Władysława Łokietka. 700-lecie koronacji królewskiej_, red. W. Fałkowski, P. Tyszka, Warszawa 2022, s. 249–261.

²⁴ W. Kozłowski, _The Origins of the 1320 Angevin-Piast Dynastic Marriage_, „Studia z Dziejów Średniowiecza” 20, 2016, s. 41–58.

²⁵ S.A. Sroka, _Genealogia Andegawenów_, s. 29–30.

²⁶ J. Perniš, _Karol Róbert z Anjou a jeho manželky_, „Historický časopis” 45, 1997, nr 2, s. 186–187.

²⁷ Gy. Kristó, _Károly Róbert első felesége_, „Acta Universitatis Szegediensis de Attila József nominatae, Acta Historica” 86, 1983, s. 27–30; tenże, _Károly Róbert családja_, „Aetas” 20, 2005, nr 4, s. 14–28; S.A. Sroka, _Wokół mariażu Karola Roberta z Piastówną śląską Marią_, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 11, 1994, s. 1–5; tenże, _Či ìsnuvala rus´ka družina Karla Roberta ugors´kogo korolâ z počatku_ XIV _st.?_, „Knâža doba: ìstorìâ i kul´tura” 3, 2010, s. 268–277 (tu streszczenie całej dyskusji). Sprawa jest wciąż żywa w literaturze węgierskiej, czego dowodzi najnowszy artykuł T. Kádára, _Új adatok és észrevételek I. Károly (Róbert) király házasságai kérdéséhez_, „Turul” 95, 2022, nr 3, s. 122–127, w którym przesuwa datę śmierci księżniczki Marii bytomskiej na 22–23 sierpnia 1318 r.

²⁸ Ch. Mielke, _Every Hyacinth the Garden Wears: the Material Culture of Medieval Queens of Hungary (1000–1395)_, Budapest 2017, s. 373–379; DOI: 10.14754/CEU.2017.06 (dostęp: 30.01.2024).

²⁹ Rozdział niniejszy w dużej mierze opiera się na mojej książce (S.A. Sroka, _Genealogia Andegawenów_).

³⁰ Gy. Kristó, _Károly Róbert családja_, s. 24; S.A. Sroka, _Genealogia Andegawenów_, s. 33–34.

³¹ Gy. Kristó, _Károly Róbert családja_, s. 26–27; S.A. Sroka, _Genealogia Andegawenów_, s. 34–35; A. Bartha, _A királyi gyermekek kiházasítása – Károly Róbert dinasztikus politikája_, w: _Tavaszi szél. Spring wind_, red. G. Keresztes, Budapest 2013, s. 13–14.

³² É. Halász, _Anjou István hercegsége (1332–1354)_, „Fons” 12, 2005, s. 30; S.A. Sroka, _Genealogia Andegawenów_, s. 61.

³³ _Monumenta Vaticana Slovaciae_ (dalej: MVS), t. II (_Registra supplicationum ex actis pontificum Romanorum res gestas Slovacas illustrantia_), vol. 1 (1342–1415), ed. V. Rábik, Trnavae–Romae 2009, nr 262; É. Halász, _Bajor Margit hercegnő (1325–1374) magyarországi tevékenysége_, „Turul” 79, 2005, nr 3–4, s. 115.

³⁴ _Historia Scepusii_, t. 1, red. M. Homza, S.A. Sroka, Bratislava–Kraków 2010, s. 561.

³⁵ _Anjoukori Oklevéltár_ (dalej: AO), t. XXXIV, ed. É. Teiszler, Budapest–Szeged 2013, nr 256.

³⁶ Gy. Kristó, _Az Anjou–kor háborúi_, Budapest 1988, s. 132–133.

³⁷ R. Skorka, _A Habsburgok és a magyar Anjouk kapcsolatainak kronológiája_. IV. _(Luxemburgi) Károly uralkodása alatt_, „Világtörténet” 36, 2014, nr 4, s. 642.

³⁸ E. Śnieżyńska-Stolot, _Ikonografia królowej Elżbiety Łokietkówny_, „Biuletyn Historii Sztuki” 33, 1971, nr 1, s. 17.

³⁹ T. Kádár, _Megjegyzések, észrevételek_ I_. Károly (Róbert) magyar király házassági és egyéb családi kapcsolatai kérdéséhez_, „Turul” 80, 2009, s. 21.

⁴⁰ _Fontes rerum Bohemicarum_ (dalej: FRB), t. 4, Praha 1884, s. 249.

⁴¹ S. Szczur, _Praski zjazd Kazimierza Wielkiego z cesarzem w 1356 roku_, w: _Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu_, red. K. Ożóg, S. Szczur, Kraków 2000, s. 88.

⁴² A. Pór, _Kálmán győri püspök (1317–1375)_, „Századok” 23, 1889, s. 372–384; Gy. Kristó, _Károly Róbert családja_, s. 21; S.A. Sroka, _Genealogia Andegawenów_, s. 67–68.

⁴³ T. Kádár, _Új adatok_, s. 126–127.

⁴⁴ _Chronici Hungarici compositio saeculi_ XIV, wyd. A. Domanovszky, w: _Scriptores rerum Hungaricarum (_dalej: SRH_)_, t. 1, Budapest 1937, s. 493–494; S.A. Sroka, _Zamach Felicjana Zacha w świetle najnowszej historiografii węgierskiej_, „Studia Źródłoznawcze” 44, 2006, s. 149; Ch. Mielke, _Six–Fingered Queen – Elizabeth of Poland, Queen of Hungary, Through the Lens of Disability_, „Including Disability” 4, 2024 (https://ojs.scholarsportal.info/ontariotechu/index.php/id/article/view/272/240).

⁴⁵ Johannes de Thurocz, _Chronica Hungarorum_, t. 1: _Textus_, ed. E. Galántai, J. Kristó, Budapest 1985, s. 148–150 (dalej cyt.: Johannes de Thurocz).

⁴⁶ J. Długosz, _Roczniki_, ks. 9, s. 185–188.

⁴⁷ _Kronika Beneše z Weitmile_, wyd. J. Emler, w: FRB, t. 4, s. 482.

⁴⁸ _Chronicon Henrici de Mügeln germanice conscriptum_, ed. E. Travnik, w: SRH, t. 2, s. 218–219; D. Bagi, _Niemieckojęzyczna kronika Henryka z Mügeln o roli Kazimierza Wielkiego w sprawie Felicjana Zacha_, w: _Totius mundi philohistor. Studia Georgio Strzelczyk octuagenario oblata_, red. M. Delimata-Proch, A. Krawiec, J. Kujawiński, Poznań 2021, s. 123–133.

⁴⁹ L. Muratori, _Antiquitates Italicae medii aevi_, Mediolani 1740, szp. 317.

⁵⁰ _Codex diplomaticus Hungariae ecclesiasticus ac civilis_ (dalej: CDH), ed. Gy. Fejér, t. VIII, cz. 3, _Budae 1832_, nr 177.

⁵¹ CDH, t. VIII, cz. 4, Budae 1832, nr 59.

⁵² CDH, t. VIII, cz. 4, nr 254.

⁵³ K. Tóth, _Hirtelen merénylet vagy szervezett összeesküvés (Újabb adatok Zách Felicián merényletéhez)_, „Turul” 76, 2003, s. 47–51.

⁵⁴ Tamże, s. 48.

⁵⁵ Tamże, s. 48–49.

⁵⁶ Tamże, s. 51.

⁵⁷ Tamże, s. 51.

⁵⁸ A. Pór, _Neszmélyi Miklós, Nagy Lajos király tanitója_, nadbitka z „Katholikus Szemle”, 1907, s. 8; S.A. Sroka, _Węgierskie perypetie śląskiego kleryka w _XIV _wieku_, w: tegoż, _Z dziejów stosunków polsko-węgierskich w późnym średniowieczu. Szkice_, Kraków 1995, s. 114–115; T. Fedeles, L. Koszta, _Pécs (Fünfkirchen). Das Bistum und die Bischofsstadt im Mittelalter_, Wien 2011, s. 97.

⁵⁹ S.A. Sroka, _Węgierskie perypetie_, s. 118–121.

⁶⁰ Tamże, s. 123–126.

⁶¹ _Anjoukori Okmánytár_ (dalej: AOkm), t. V, ed. I. Nagy, Budapest 1887, nr 59.

⁶² AO, t. XXX, ed. F. Piti, Budapest–Szeged 2014, nr 356, 991.

⁶³ J. Wyrozumski, _Kazimierz Wielki_, Wrocław 1986, s. 110.

⁶⁴ A. Pór, _Nagy Lajos 1326–1382_, Budapest 1892, s. 10.

⁶⁵ AOkm, t. V, nr 59. Być może słowo _collateraliter_ (zarówno z jednej, jak i z drugiej strony) wprowadziło w błąd historyka węgierskiego, bo początek tego wyrazu oznacza szyję.

⁶⁶ AO, t. XLVIII, ed. F. Piti, Budapest–Szeged 2018, nr 443, 522; P. Engel, _Magyarország világi archontológiája 1301–1457_, t. 1, Budapest 1996, s. 95.

⁶⁷ AO, t. XVII, ed. Gy. Kristó, Budapest–Szeged 2002, nr 285, 287, 380, 384.

⁶⁸ AO, t. XIX, ed. Gy. Kristó, F. Makk, Budapest–Szeged 2004, nr 539; S. Szczur, _Zjazd wyszehradzki z 1335 roku_, „Studia Historyczne” 35, 1992, z. 1, s. 14.