Mały atlas anatomiczny - ebook

PRZEDMOWA

Kontynuując ideę prof. Witolda Sylwanowicza i tym samym oddając hołd Jego pamięci, zachęceni przez Wydawnictwo Lekarskie PZWL podjęliśmy się ponownego dalszego rozszerzenia oraz uzupełnienia „Małego atlasu anatomicznego”.

„Mały atlas anatomiczny” autorstwa prof. Witolda Sylwanowicza ukazał się po raz pierwszy w roku 1961 (obejmował wówczas 29 tablic wraz z opisami) i od tego czasu cieszył się stałym zainteresowaniem licznych rzesz Czytelników. Do roku 1976 miał 7 wysokonakładowych wydań. Po przedwczesnej śmierci (17.10.1975 r.) prof. Witolda Sylwanowicza Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich powierzył dalsze redagowanie atlasu oraz rozszerzanie jego treści prof. Ryszardowi Aleksandrowiczowi. W wyniku tego w roku 1983 pojawiło się VIII wydanie „Małego atlasu anatomicznego”. Obejmowało ono zwiększoną do 46 liczbę tablic (wykonanych przez panią mgr Małgorzatę Pinkawę); zarazem przejrzano i uzupełniono tekst opisów. W tej postaci ukazało się do roku 1991 kolejne 7 wydań. Ponieważ stan rysunków nie pozwalał na dalsze ich wykorzystanie do publikacji, Wydawnictwo Lekarskie PZWL zaproponowało, aby w tej samej konwencji opracować całkowicie nowe, jeszcze bardziej rozszerzone wydanie „Małego atlasu anatomicznego”. W latach 1994–2002 znalazło się więc na półkach księgarskich kolejne 5 jego wydań.

Obecnie oddawany do rąk Czytelników „Mały atlas anatomiczny” liczy 102 tablice. Miana anatomiczne podano w języku polskim i łacińskim. Rozbudowano dział osteologii oraz ośrodkowego układu nerwowego, a także angiologii, mając na uwadze, że z atlasu korzystają nie tylko uczniowie szkół ogólnokształcących, ale również studenci licznych kierunków studiów licencjackich i magisterskich na uczelniach medycznych, takich jak: fizjoterapia, pielęgniarstwo, położnictwo, farmacja, analityka medyczna, ratownictwo medyczne, techniki dentystyczne, higiena stomatologiczna, audiofonologia. Również studenci innych uczelni – kierunków przyrodniczych, pedagogicznych, inżynierskich, a także artystycznych – sięgają po ten podręcznik.

Należy zaznaczyć, że wszystkie tablice zaprojektowane przez prof. Ryszarda Aleksandrowicza do wydań w latach 1983–1991 i 1994–2002 zostały wykonane przez Panią mgr Małgorzatę Pinkawę, wieloletnią współpracowniczkę profesora – plastyczkę Katedry Anatomii Prawidłowej Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach. Pragniemy tu wyrazić nasze wielkie uznanie i podziękowanie za Jej pracę.

Kolejne ryciny w liczbie 33 wykonał Pan mgr Marek Łukasik, artysta plastyk. Jemu także należą się słowa podziękowania za trud włożony w realizację tych projektów.

Obecna rozbudowa atlasu o 27 rycin to zasługa artysty plastyka Pana mgr. Kšištofa Sokolovskiego, który dołączył do poprzedników, umiejętnie zachowując styl graficzny wcześniejszych tablic.

Specjalne wyrazy podziękowania kierujemy pod adresem Wydawnictwa Lekarskiego PZWL, za inicjatywę kontynuowania edycji „Małego atlasu anatomicznego” w nowej wersji, znacząco poszerzonej i uzupełnionej. Chcemy tu podkreślić wielką troskę, z jaką Wydawnictwo podeszło do urzeczywistnienia publikacji atlasu.

Wszystkim Czytelnikom, którzy chcieliby się podzielić z nami swoimi uwagami, będziemy szczerze zobowiązani.

Ryszard Aleksandrowicz

Bogdan CiszekKOMÓRKA, TKANKI, NARZĄDY, UKŁADY NARZĄDÓW, ORGANIZM JAKO CAŁOŚĆ

TABLICA I

Organizm człowieka, stojąc na szczycie piramidy rozwojowej świata zwierzęcego, charakteryzuje się najbardziej złożoną i wysoko wyspecjalizowaną budową ciała.

Za podstawową jednostkę w budowie organizmu człowieka przyjęto komórkę. Organizm ludzki składa się z około 30 bilionów komórek. Budowa komórek jest bardzo zróżnicowana w zależności od funkcji, jakie pełnią. Różnice te dotyczą zarówno ich wielkości, kształtu, jak i budowy wewnętrznej. Jednoimienne komórki, łącząc się ze sobą dla wykonania przynależnych im zadań, tworzą tkanki: nabłonkową, łączną, mięśniową i nerwową. Tkanki z kolei tworzą narządy, z których następnie powstają układy, a z nich wreszcie cały organizm człowieka.

Komórka jako najmniejsza jednostka strukturalna i czynnościowa organizmu żywego (organizmy jednokomórkowe) uważana była kiedyś również za najprostszą jednostkę pod względem budowy i funkcji. Postęp nauki XX i XXI wieku doprowadził do poznania najdrobniejszych struktur i funkcji poszczególnych rodzajów komórek.

Podstawowymi składnikami komórki są: błona komórkowa, cytoplazma i jądro komórkowe.

Błona komórkowa (cytolema, plazmolema) otacza komórkę z zewnątrz i osłania jej wnętrze od otoczenia. Składa się ona z trzech warstw: zewnętrznej zbudowanej z glikoprotein, środkowej – z podwójnego rzędu cząsteczek fosfolipidów oraz wewnętrznej – z białek.

Cytoplazma zbudowana jest z białek, kwasów nukleinowych, kwasów tłuszczowych, lipidów, węglowodanów, wody i wielu związków mineralnych. W obrębie cytoplazmy znajdują się organelle komórkowe, do których zalicza się: mitochondria , aparat Golgiego, siateczkę śródplazmatyczną (endoplazmatyczną) , lizosomy , centrum komórkowe (centriole, centrosom) .

Wewnątrz komórki znajduje się otoczone własną błoną jądro komórkowe wraz z jąderkiem . W jądrze komórkowym w cząsteczkach DNA (kwas deoksyrybonukleinowy) są zakodowane informacje genetyczne. Jądro w komórce pełni rolę ośrodka regulującego jej czynności.

Budowa poszczególnych rodzajów komórek i tkanek zostanie zilustrowana i omówiona przy opisie poszczególnych narządów.

Dla ciekawości warto wspomnieć, że komórki nabłonka przewodu pokarmowego żyją 6 dni, komórki nabłonka skóry – 7 dni, krwinki czerwone – 4 miesiące, komórki kostne – 10–30 lat, a komórki nerwowe – przez całe życie organizmu.

TABLICA I. BUDOWA KOMÓRKI, rysunek z mikroskopu elektronowego

1 – błona komórkowa, 2 – mitochondria, 3 – aparat Golgiego, 4 – jądro komórkowe, 5 – błona jądra, 6 – siateczka endoplazmatyczna, 7 – jąderko, 8 – lizosom, 9 – centriole.CHRZĄSTKI, KOŚCI

TABLICA II

Kości zbudowane są z tkanki łącznej, podobnie jak i chrząstka. Rozwój kości odbywa się na podłożu chrzęstnym lub łącznotkankowym. Proces ten rozpoczyna się w okresie życia płodowego, a kończy po 25. roku życia. Przebieg kostnienia zależy od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych (odżywianie, witaminy, hormony).

Tkanka chrzęstna utworzona jest z podłoża (matrix) , które stanowi żel zawierający białka połączone z węglowodanami (glikoproteid) oraz, leżące w jego zagłębieniach, komórki chrzęstne (chondrocyty) . Między komórkami chrzęstnymi jest substancja międzykomórkowa składająca się z włókien kolagenowych tworzących gęstą sieć. Istnieją różne rodzaje tkanki chrzęstnej. Chrząstka szklista w okresie płodowym tworzy zawiązki większej części szkieletu, a u osobnika dorosłego zbudowane są z niej chrząstki nosa, krtani, tchawicy, oskrzeli, żeber, ponadto pokrywa ona powierzchnie stawowe kości. Chrząstka włóknista spotykana jest w krążkach międzykręgowych. Chrząstka sprężysta występuje w drobnych chrząstkach krtani, małżowiny usznej i w trąbce słuchowej.

Tkanka kostna tworzy szkielet, będący mechaniczną podporą organizmu, oraz stanowi osłonę dla narządów: głowy, klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy. Ponadto tkanka kostna spełnia inne ważne dla organizmu funkcje, jak np. udział w gospodarce mineralnej, wytwarzaniu krwinek czerwonych, białych oraz płytek krwi. W tkance kostnej najważniejsza jest substancja międzykomórkowa, którą stanowią istota podstawowa i włókna kolagenowe. U osobników dorosłych mamy do czynienia z tkanką kostną o budowie blaszkowatej , którą dzieli się na zbitą i gąbczastą.

Tkanka kostna zbita charakteryzuje się bardzo zwartym układem blaszek kostnych. Kość gąbczasta jest utworzona z cienkich blaszek i beleczek kostnych krzyżujących się ze sobą. Zasadniczym jej elementem strukturalnym jest osteon składający się z kilku–kilkunastu rureczek o malejącej średnicy, umieszczonych jedna w drugiej . Ściany ich są utworzone przez blaszki zbudowane z istoty międzykomórkowej i włókien kolagenowych. W środku osteonu przebiega kanał, w którym znajduje się naczynie krwionośne.

Z zewnątrz kość pokryta jest okostną (periosteum) , która jest błoną dobrze unaczynioną i unerwioną. Dlatego kość pozbawiona okostnej jest niewrażliwa na ból.

W kościach długich istota zbita tworzy trzon i otacza jamę szpikową, wypełnioną szpikiem żółtym (medulla ossium flava) . Nasady kości długich zbudowane są z istoty gąbczastej. W kościach płaskich, niemających jam szpikowych w istocie gąbczastej , znajduje się szpik czerwony (medulla ossium rubra).

U osobników młodocianych w nasadach kości długich występuje chrząstka nasadowa. Jak już wspomniano, powierzchnie stawowe kości pokrywa chrząstka stawowa (szklista). Należy zaznaczyć, że powierzchnie stawowe kości nie są pokryte okostną.

Biorąc pod uwagę wymiary kości, możemy je podzielić na długie i krótkie, a uwzględniając kształt – wyróżniamy kości płaskie i różnokształtne, np. kości czaszki. Kości długie wchodzą w skład kośćca kończyn. Na specjalną uwagę zasługują kości tworzące kręgosłup (narząd osiowy), które wykazują bardzo zróżnicowaną budowę w zależności od poziomu kręgu i ruchomości danego odcinka kręgosłupa .

TABLICA II. TKANKA CHRZĘSTNA I KOSTNA

A. Tkanka chrzęstna, budowa mikroskopowa: 1 – komórka chrzęstna, chondrocyt, 2 – podłoże, matrix.

B. Mikroskopowa budowa kości: 1 – okostna z naczyniami odżywiającymi, 2 – istota zbita, widoczne koncentrycznie ułożone blaszki, listewki, 3 – przekrój podłużny przez system Haversa (osteon), 4 – kanał Haversa z widocznym naczyniem krwionośnym, 5 – kanaliki, 6 – jamka kostna, lacuna, 7 – beleczki kostne.

C. Budowa makroskopowa kości długiej, przekrój podłużny: 1 – chrząstka, 2 – nasada z widoczną linią nasadową, 3 – istota gąbczasta, 4 – istota zbita, 5 – jama szpikowa, 6 – szpik żółty, 7 – okostna.KOŚCI (OSSA)

KRĘGOSŁUP (COLUMNA VERTEBRALIS)

TABLICE III–VIII

Kręg zbudowany jest z trzonu (corpus) i łuku (arcus) . Trzon wraz z łukiem ogranicza otwór kręgowy (foramen vertebrale) . W odcinku przynasadowym kręgu występują wcięcia kręgowe górne i dolne. Wcięcia te ograniczają otwory międzykręgowe (foramen intervertebrale) , przez które przechodzą nerwy rdzeniowe. Na łuku kręgu znajdują się: nieparzysty wyrostek kolczysty (processus spinosus) skierowany ku tyłowi, jedna para wyrostków poprzecznych (processus transversus) oraz dwie pary wyrostków stawowych: górnych i dolnych (processus articularis superior et inferior) . Wyrostki stawowe górne i dolne zaopatrzone są w powierzchnie stawowe (facies articulares), służące im do połączenia się z odpowiednimi powierzchniami stawowymi sąsiadujących kręgów. Trzony kręgów łączą się za pośrednictwem krążków międzykręgowych (disci intervertebrales) , we wnętrzu których znajduje się jądro miażdżyste (nucleus pulposus) . Wypadnięcie jądra miażdżystego w następstwie uszkodzenia (pęknięcia) otaczającego je pierścienia włóknistego powoduje jego ucisk na korzeń nerwu rdzeniowego, stając się przyczyną bolesnych dolegliwości.

Kręgosłup jako całość zbudowany jest z 34–35 kręgów, z których: 7 stanowią kręgi szyjne (vertebrae cervicales) , 12 – kręgi piersiowe (vertebrae thoracicae) , 5 – kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales) , 5 – kręgi krzyżowe (vertebrae sacrales) , które zrosły się i utworzyły kość krzyżową (os sacrum)
, oraz 4–5 – szczątkowe kręgi guziczne, które zrastając się, utworzyły kość guziczną, zwaną też kością ogonową (os coccygis) .

Kręgosłup w odcinku szyjnym posiada fizjologiczne wygięcie wypukłe ku przodowi (lordosis cervicalis), w odcinku piersiowym – ku tyłowi (kyphosis thoracalis), w odcinku lędźwiowym – ponownie ku przodowi (lordosis lumbalis), w odcinku krzyżowym – znów ku tyłowi (kyphosis sacralis). Występujące niekiedy patologiczne skrzywienia boczne kręgosłupa (scoliosis) mogą prowadzić do dużych zniekształceń kręgosłupa i żeber.

Kręgosłup (columna vertebralis) ku górze łączy się stawowo z podstawą czaszki stawem szczytowo-potylicznym (articulatio atlantooccipitalis). W stawie tym zachodzą ruchy zginania ku przodowi i ku tyłowi, a także niewielkie ruchy boczne. Między kręgiem pierwszym (szczytowym) a drugim (obrotowym) jest staw pozwalający na ruchy obrotowe głowy w prawo i lewo .

Kość krzyżowa (os sacrum) łączy się z kośćmi miednicznymi stawami płaskimi i jest wbudowana w miednicę (pelvis). Ma kształt odwróconego trójkąta. Składa się z 5 zlanych w monolit i przekształconych kręgów krzyżowych. Na zwróconej ku górze podstawie można dostrzec wejście do kanału krzyżowego , będącego kontynuacją kanału kręgowego. W jego sąsiedztwie znajdują się wyrostki stawowe górne pierwszego kręgu krzyżowego . Zwrócony ku dołowi szczyt kości krzyżowej łączy się z kością guziczną (os coccygis) . Od tyłu widoczne jest tu zakończenie kanału krzyżowego – rozwór krzyżowy otoczony rożkami krzyżowymi . Na wklęsłej przedniej powierzchni miednicznej widzimy kresy poprzeczne – kościozrosty pomiędzy trzonami kręgów krzyżowych oraz równoległe szeregi otworów prowadzących do kanału krzyżowego. Na powierzchni grzbietowej znajdują się trzy grzebienie: pośrodkowy , pośredni i boczny , odpowiadające zrośniętym wyrostkom kolczystym, stawowym i poprzecznym. Widoczne są także otwory do kanału krzyżowego . Na częściach bocznych , zwrócone ku bokowi, znajdują się powierzchnie uchowate dla stawu krzyżowo-biodrowego .

Kość guziczna łączy się ze szczytem kości krzyżowej. Składa się z 4–5 zrośniętych ze sobą szczątkowych kręgów. Skierowana jest ku dołowi i przodowi.

Odcinek piersiowy kręgosłupa łączy się stawowo z 12 parami żeber (costa) , ograniczając wspólnie z mostkiem (sternum) klatkę piersiową (compages thoracis).

Każde żebro ma część kostną , łączącą się stawowo z kręgami piersiowymi, i część chrzęstną , która połączona jest z mostkiem. Tu należy zaznaczyć, że tylko 7 par żeber łączy się bezpośrednio z mostkiem, następne 3 pary łączą się z nim za pomocą łuku żebrowego (arcus costalis) , ostatnie 2 pary żeber kończą się w ścianie mięśniowej jamy brzusznej. Wspomniany wyżej mostek jest kością płaską, powstałą ze zrośnięcia się trzech elementów kostnych: rękojeści (manubrium sterni) , trzonu (corpus sterni) i wyrostka mieczykowatego (processus xiphoideus) . Pierwszy kręg piersiowy wraz z pierwszym żebrem i wcięciem szyjnym rękojeści mostka ograniczają otwór górny klatki piersiowej (apertura thoracis superior). Otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) ogranicza 12 kręg piersiowy, ostatnie dwie pary żeber, łuk żebrowy i wyrostek mieczykowaty. Przez otwór górny klatki piersiowej łączą się struktury anatomiczne szyi i klatki piersiowej, a przez otwór dolny przechodzą naczynia, nerwy i przełyk z klatki piersiowej do jamy brzusznej lub odwrotnie.

Ruchomość oddechowa klatki piersiowej zależy od chrząstkozrostu pomiędzy pierwszym żebrem a mostkiem, dzięki czemu kąt między płaszczyzną otworu górnego klatki piersiowej a mostkiem ma stałą wartość. Uniesienie pierwszego żebra pociąga za sobą odsunięcie mostka od kręgosłupa. Towarzyszy temu uniesienie pozostałych żeber.

TABLICA III. KOŚCIEC, widok od przodu

1 – kościec głowy, 2 – kościec kończyny górnej, 3 – kości obręczy kończyny górnej, 4 – kość ramienna, 5 – kości przedramienia, 6 – kości ręki, 7 – kościec kończyny dolnej, 8 – kości obręczy kończyny dolnej, 9 – kość udowa, 10 – kości goleni, 11 – kości stopy, 12 – kość piszczelowa, 13 – strzałka, 14 – rzepka, 15 – kość udowa, 16 – kość krzyżowa, 17 – kość miedniczna, 18 – kość promieniowa, 19 – kość łokciowa, 20 – kościec kręgosłupa,
21 – kościec klatki piersiowej,
22 – mostek i żebra, 23 – łopatka, 24 – obojczyk, 25 – kości twarzy, 26 – kości mózgoczaszki.

TABLICA IV. KOŚCIEC, widok od tyłu

1 – kościec głowy, 2 – obojczyk, 3 – łopatka, 4 – kość ramienna, 5 – kość promieniowa, 6 – kość łokciowa, 7 – kości nadgarstka,
8 – kości śródręcza, 9 – kości palców, 10 – kość miedniczna, 11 –
kość udowa, 12 – kości goleni, 13 – kości stopy, 14 – kości stępu, 15 – kości śródstopia, 16 – kości palców, paliczki, 17 – strzałka, 18 –
kość piszczelowa, 19 – spojenie łonowe, 20 – kość krzyżowa i guziczna, 21 – kręgi lędźwiowe, 22 – kręgi piersiowe, 23 – kręgi szyjne, 24 –
klatka piersiowa, 25 – kręgosłup.

TABLICA V. KRĘGI

A. Kręg typowy: 1 – wyrostek kolczysty, 2 – wyrostek stawowy górny, 3 – łuk i jego nasada, 4 – trzon kręgu, 5 – otwór kręgowy, 6 – wyrostek poprzeczny.

B. Ułożenie kręgów względem siebie: 1 – wyrostek stawowy górny, 2 – wyrostek stawowy dolny, 3 – wyrostek kolczysty,
4 – dołek żebrowy wyrostka poprzecznego, 5 – otwór międzykręgowy, 6 – dołki żebrowe na trzonach kręgów piersiowych, 7 – trzon, 8 – krążek międzykręgowy.

C. Kręgi w przekroju strzałkowym:
1 – trzon, 2 – łuk, 3 – otwór międzykręgowy,
4 – krążek międzykręgowy z jądrem miażdżystym, 5 – wyrostek kolczysty.

KRĘGOSŁUP, widok od boku

KRĘGOSŁUP I KLATKA PIERSIOWA, przekrój strzałkowy pośrodkowy

TABLICA VI.

1 – rękojeść mostka, 2 – mostek, 3 – trzon mostka, 4 – żebra, 5 – łuk żebrowy, 6 – kręgi krzyżowe, 7 – kanał krzyżowy, 8 – kość guziczna, 9 – powierzchnia uchowata, 10 – kręgi lędźwiowe, 11 – kręgi piersiowe, 12 – kręgi szyjne, 13 – otwór międzykręgowy.

TABLICA VII. KOŚĆ KRZYŻOWA I GUZICZNA

A. Powierzchnia grzbietowa: 1 – podstawa kości krzyżowej, 2 – kanał krzyżowy, 3 – wyrostki stawowe górne SI, 4 – otwory krzyżowe grzbietowe, 5 – rożki krzyżowe, 6 – szczyt kości krzyżowej, 7 – kość guziczna, 8 – rozwór krzyżowy, 9 – grzebień krzyżowy boczny, 10 – grzebień krzyżowy pośredni, 11 – grzebień krzyżowy pośrodkowy.

B. Powierzchnia miedniczna: 1 – podstawa kości krzyżowej, 2 – część boczna kości krzyżowej, 3 – powierzchnia uchowata, 4 – kresy poprzeczne, 5 – szczyt kości krzyżowej, 6 – kość guziczna, 7 – otwory krzyżowe miedniczne.

TABLICA VIII. KOŚCIEC KLATKI PIERSIOWEJ,
widok od przodu

1 – kręg piersiowy pierwszy, 2 – pierwsze żebro, 3 – wcięcie szyjne rękojeści mostka, 4 – żebra, 5 – część chrzęstna żebra, 6 – rękojeść mostka, 7 – trzon mostka, 8 – wyrostek mieczykowaty, 9 – żebra wolne, 10 – łuk żebrowy.KOŚCI (OSSA)

KOŚCIEC GŁOWY – CZASZKA (CRANIUM)

TABLICE IX i X

W kośćcu głowy należy wyróżnić tę część czaszki, która tworząc puszkę kostną, osłania mózgowie – jest to mózgoczaszka – i część twarzową, zwaną też częścią trzewną czaszki, do której zalicza się również kość gnykową (os hyoideum), leżącą w obrębie szyi. W czaszce można wyróżnić 6 ścian: ścianę górną, zwaną sklepieniem (calvaria), utworzoną przez łuskę kości czołowej (squama ossis frontalis) , parzystą kość ciemieniową (os parietale) i łuskę kości potylicznej (squama occipitalis) . Ścianę dolną, zwaną też podstawą czaszki (basis cranii) , tworzą, idąc od przodu do tyłu: część oczodołowa kości czołowej (pars orbitalis) i wklinowana między nie blaszka pozioma kości sitowej z otworami sitowymi (lamina cribrosa, foramina cribrosa) , pośrodku której znajduje się grzebień koguci (crista galli), kość klinowa (os sphenoidale) , dalej ku tyłowi części skaliste (partes petrosae) i sutkowe (pars mastoidea) obu kości skroniowych oraz część podstawna (pars basilaris), części boczne (partes laterales) i łuska kości potylicznej (os occipitale) . Ścianę przednią tworzą: kość czołowa , kości nosowe (ossa nasalia) , parzysta kość jarzmowa (os zygomaticum) , szczęka (maxilla) , żuchwa (mandibula) . Ścianę tylną ogranicza i stanowi łuska kości potylicznej . Ściany boczne są utworzone przez łuskę kości skroniowej i skrzydło większe kości klinowej (squama temporale et ala maior ossis sphenoidalis) .

TABLICA IX. KOŚCIEC GŁOWY – czaszka

A. Widok z przodu: 1 – kość czołowa, 2 – kość ciemieniowa, 3 – kość skroniowa, 4 – oczodół z fragmentem kości sitowej, blaszka papierowata, 5 – kość jarzmowa, 6 – otwór gruszkowaty, ograniczenie kostne jamy nosowej z zaznaczoną przegrodą nosową, 7 – szczęka, 8 – żuchwa,
9 – otwór bródkowy, 10 – wyrostek zębodołowy szczęki, 11 – małżowiny nosowe środkowa i dolna, 12 – otwór podoczodołowy, 13 – kość nosowa, 14 – oczodół z fragmentem kości klinowej tworzącej jego ścianę boczną.

CD. TABLICY IX. KOŚCIEC GŁOWY – czaszka

B. Widok z boku: 1 – kość ciemieniowa, 2 – kość skroniowa, 3 – kość potyliczna, 4 – łuk jarzmowy, 5 – otwór słuchowy zewnętrzny, 6 – wyrostek sutkowy, 7 – wyrostek rylcowaty, 8 – wyrostek stawowy żuchwy, 9 – gałąź żuchwy, 10 – wyrostek dziobiasty, 11 – trzon żuchwy, 12 – szczęka, 13 – kość jarzmowa, 14 – kość nosowa, 15 – kość łzowa, 16 – kość klinowa, skrzydło większe, 17 – kość czołowa, 18 – szew wieńcowy.KOŚCI (OSSA)

JAMA CZASZKI (CAVUM CRANII)

TABLICA X

Jamę czaszki można podzielić na trzy doły: dół przedni czaszki (fossa cranii anterior), dół środkowy czaszki (fossa cranii media) i dół czaszki tylny (fossa cranii posterior). W dołach tych leżą części mózgowia, i tak w dole przednim położone są płaty czołowe, w środkowym – płaty skroniowe i podwzgórze, a w tylnym – móżdżek oraz konary mózgu, most i rdzeń przedłużony. Dół czaszki przedni ogranicza od przodu łuska kości czołowej , od dołu – części oczodołowe kości czołowej , blaszka sitowa kości sitowej , fragment trzonu kości klinowej i jej skrzydła mniejsze . Dół środkowy ogranicza: trzon i skrzydła większe kości klinowej oraz łuski i przednie powierzchnie części skalistych kości skroniowych (pars petrosa) . W dole tym widoczne są liczne otwory: szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis superior) , ograniczona skrzydłem mniejszym i większym kości klinowej, otwór wzrokowy prowadzący do kanału wzrokowego (canalis opticus) , otwór okrągły (foramen rotundum) , otwór owalny (foramen ovale) , otwór kolcowy (foramen spinosum) i otwór poszarpany (foramen lacerum) . Na trzonie kości klinowej znajduje się siodło tureckie (sella turcica) , a w nim dół przysadki mózgowej (fossa hypophysialis) , ku przodowi od niego występuje bruzda przedskrzyżowania wzrokowego (sulcus prechiasmaticus) . Tylny dół czaszki ogranicza od przodu grzbiet siodła tureckiego (dorsum sellae) , przechodzący ku tyłowi w stok (clivus) ; do boku od grzbietu siodła granicę stanowią części skaliste kości skroniowej i jej części sutkowe , następnie części boczne (partes laterales) i łuska kości potylicznej (squama occipitalis) . Kość potyliczna ogranicza otwór wielki (foramen magnum) , przez który przechodzi rdzeń przedłużony.

W dole tylnym czaszki występuje wiele otworów, przez które przechodzą nerwy i naczynia, otwór szyjny (foramen jugulare) , otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus) prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus) , kanał nerwu podjęzykowego (canalis nervi hypoglossi) . Ponadto w dole tym widoczne są: guzowatość potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis interna) , grzebień potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis interna) , bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi) oraz bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei) .

TABLICA X. KOŚCIEC GŁOWY – jama czaszki

1 – zatoka czołowa, 2 – grzebień koguci, 3 – blaszka i otwory sitowe kości sitowej, 4 – fragment trzonu kości klinowej, 5 – kanał wzrokowy, 6 – otwór okrągły, 7 – otwór owalny i kolcowy, 8 – stok, 9 – część skalista kości skroniowej, 10 – otwór szyjny, 11 – otwór wielki, 12 – dół móżdżkowy, łuska kości potylicznej, 13 – bruzda zatoki poprzecznej, 14 – guzowatość potyliczna wewnętrzna,
15 – grzebień potyliczny wewnętrzny, 16 – bruzda zatoki esowatej, 17 – kanał nerwu podjęzykowego, 18 – otwór i przewód słuchowy wewnętrzny, 19 – otwór poszarpany, 20 – dół przysadki, 21 – bruzda przedskrzyżowania wzrokowego, 22 – skrzydło mniejsze kości klinowej, 23 – część oczodołowa kości czołowej.