Marysieńka Sobieska - ebook

I ZAMIAST PRZEDMOWY

Kie­dy sza­now­na fir­ma księ­gar­ska¹ po­dej­mu­jąc cykl bio­gra­fii hi­sto­rycz­nych za­pro­po­no­wa­ła mi na­pi­sa­nie Ma­ry­sień­ki (So­bie­skiej), myśl ta wy­da­ła mi się ku­szą­ca. Cóż za bo­gac­two ma­te­ria­łu! Mi­łość So­bie­skie­go do pięk­nej Fran­cuz­ki – ja­każ to cie­ka­wa po­wieść psy­cho­lo­gicz­na, pod­szy­ta ro­man­sem ry­cer­skim, in­try­gą po­li­tycz­ną w wiel­kim sty­lu. Co za kon­tra­sty: kró­lew­ski płaszcz z gro­no­sta­jów rzu­co­ny na zmię­to­szo­ne łóż­ko w Pie­la­sko­wi­cach czy w Ja­wo­ro­wie; Piast oże­nio­ny z Ce­li­me­ną²; pierw­sza wiel­ka ofen­sy­wa wpły­wów fran­cu­skich na Pol­skę, no i od­siecz au­striac­kie­go Wied­nia, jako fi­nał tej dwu­dzie­sto­let­niej pro­pa­gan­dy, sku­tecz­nej jak wszyst­kie pro­pa­gan­dy… splot za­gad­nień jak­że bo­ga­tych, pa­sjo­nu­ją­cych, skom­pli­ko­wa­nych. I ten uro­czy ba­rok, w ja­kim się kształ­tu­je ów he­ro­icz­ny po­emat! Już, już ob­ja­wił mi się wą­sal So­bie­ski jako py­za­ty ba­ro­ko­wy anio­łek, to dmą­cy w sur­mę zwy­cię­stwa, to stu­la­ją­cy bu­zię do po­ca­łun­ku!

Ale rów­no­cze­śnie ob­le­gły mnie wa­ha­nia. Znów być wy­my­śla­nym, i głu­pio wy­my­śla­nym! Tak bar­dzo nie­przy­ja­zne jest u nas na­sta­wie­nie ogó­łu do ko­goś, kto szu­ka ludz­kiej praw­dy pod ofi­cjal­nym ba­na­łem! Tak mi się już prze­ja­dło czy­tać bzdu­ry o po­mniej­sza­niu wiel­ko­ści i o „ży­ciu uła­twio­nym”! A je­że­li kie­dy, to tu­taj gro­zi nie­bez­pie­czeń­stwo, bo czyż Ma­ry­sień­ka nie wy­da­je się wcie­lo­ną ma­ło­ścią So­bie­skie­go, per­so­ni­fi­ka­cją mniej chlub­nych stron jego hi­sto­rii; czyż go ta Fran­cu­zecz­ka wciąż nie ścią­ga z po­mni­ka za połę kon­tu­sza na zie­mię? Ale gdy­by się w tym roz­pa­trzyć, oka­że się, iż wiel­kość z ma­ło­ścią spo­jo­ne są tu tak ści­śle, że od­gro­dzić ich nie­po­dob­na, tak jak nie zdo­ła­li roz­dzie­lić So­bie­skie­go z Ma­ry­sień­ką ci, co chcie­li nie do­pu­ścić jej do ko­ro­na­cji. Za­tem, co Bóg złą­czył, czło­wiek niech nie roz­łą­cza.

Ani czło­wiek, ani na­uka. A na­uka bywa tu w kło­po­cie. Prof. Ko­nop­czyń­ski stwier­dza w En­cy­klo­pe­dii Aka­de­mii Umie­jęt­no­ści³, że cza­sy So­bie­skie­go są szcze­gól­nie przez na­szą hi­sto­rię za­nie­dba­ne. „Hi­sto­ry­cy – pi­sze – wo­le­li nie ty­kać tej epo­ki, jak­by bo­jąc się roz­wiać hi­sto­rię o wiel­kim czło­wie­ku przez dro­bia­zgo­wy wgląd w jego po­stęp­ki.”

W isto­cie, jest to bo­ha­ter szcze­gól­nie kło­po­tli­wy. Wciąż go trze­ba tłu­ma­czyć, wciąż roz­grze­szać, znaj­do­wać dla nie­go oko­licz­no­ści ła­go­dzą­ce. Wciąż się jak gdy­by cho­wa… Ale to może dla­te­go, że go się bie­rze zbyt gór­nie. Wów­czas So­bie­ski nu­dzi się i zmy­ka. A sko­ro go po­wie­sić na ścia­nie mię­dzy Chro­brym a Ko­ściusz­ką, co chwi­la wy­ła­zi z ra­mek, aby za­ła­twić ja­kąś ludz­ką po­trze­bę. Ła­twiej by­ło­by go może zro­zu­mieć, gdy­by się po­go­dzić z tym, że to, co się uwa­ża za jego sła­bość czy ska­zę, było naj­istot­niej­szym mo­to­rem jego ży­cia.

Sam So­bie­ski daje nam wska­zów­kę w tej mie­rze. Weź­my do rąk jego nie­osza­co­wa­ne li­sty do Ma­ry­sień­ki i zaj­rzyj­my pod r. 1667. Je­ste­śmy we Lwo­wie w mie­sią­cu wrze­śniu, w do­bie ro­dzą­cej się wiel­ko­ści het­ma­na, w naj­wspa­nial­szym może mo­men­cie jego ży­cia, tuż przed śmier­tel­ny­mi dnia­mi, gdy So­bie­ski za­mknie się ry­zy­kow­nym ma­new­rem w Pod­haj­cach, aby ścią­gnąć na sie­bie prze­wa­ża­ją­ce siły nie­przy­ja­cie­la i po­bić go na gło­wę. Ma wszyst­kie­go 7000 woj­ska, a cią­gnie na nie­go – tak do­no­si do Pa­ry­ża Ma­ry­sień­ce – 100 000 Ta­ta­rów i 50 000 Ko­za­ków. I rów­no­cze­śnie opi­su­je jej przy­go­dę, jaka mu się w tej chwi­li zda­rzy­ła z jej po­wo­du. Nie było od niej li­stów, a gruch­nę­ła tu wia­do­mość, że Ma­ry­sień­ka jest cho­ra. Co się z nim sta­ło pod wpły­wem tej wia­do­mo­ści i co się z nim dzia­ło przez dwa ty­go­dnie, to „wszyst­ko mia­sto i cała Pol­ska po­wie, bo nie masz tego dzie­cię­cia, któ­re by się nad nim nie uża­li­ło”. Sam za­cho­ro­wał z żalu i nie­pew­no­ści, tak że bli­ski był śmier­ci. To­wa­rzy­sze bro­ni nie od­stę­po­wa­li go ani na chwi­lę; na­cie­ra­li go gor­czy­cą, wciąż mu ser­decz­ną wód­kę u nosa trzy­ma­li. Nie było ko­ścio­ła, szpi­ta­la, wię­zie­nia, gdzie by się przez te dwa ty­go­dnie nie mo­dlo­no – za zdro­wie Ma­ry­sień­ki. On sam ko­ścio­ły ślu­bo­wał za­fun­do­wać, ślu­bo­wał po­ścić o chle­bie i wo­dzie w obo­zie. A pa­trząc na jego bo­leść spo­wied­nik jego ksiądz Sol­ski, pła­kał tyl­ko – nad sobą i po­wta­rzał: „Cze­mu ja tak Boga ko­chać nie mogę!” Aż wresz­cie przy­szła wia­do­mość, że Ma­ry­sień­ka zdro­wa, i – wszyst­ko jak ręką od­jął. Wstał i był zdrów. „Owo – koń­czy So­bie­ski – jest to taka i tak dziw­na hi­sto­ria, o któ­rej wie­ki pi­sać będą mo­gły.”

Za­uważ­my: jest to bo­daj­że pierw­sza oko­licz­ność, że So­bie­ski uczuł się po­sta­cią hi­sto­rycz­ną; uczuł, że wie­ki będą mo­gły pi­sać o jego przy­go­dzie. I może miał ra­cję. Bi­tew było w świe­cie bez liku, więk­szych i mniej­szych, ale taki list jak ów ze Lwo­wa 10 sep­tem­bra roku 1667 był i bę­dzie tyl­ko je­den. Czy­ta­łem gdzieś afo­ryzm, któ­ry mnie za­fra­po­wał: mia­no­wi­cie, że gdzie się biją dwie stro­ny, tam jed­na bywa za­zwy­czaj po­bi­ta, z cze­go nie­ko­niecz­nie wy­ni­ka, aby wódz prze­ciw­nej stro­ny był ge­niu­szem. I So­bie­ski ma za­pew­ne świa­do­mość, że ta­kich po­ty­czek jak te, któ­re do­tąd sta­czał, były w hi­sto­rii ty­sią­ce; ale ma za­ra­zem prze­czu­cie, że taką przy­go­dę mi­ło­sną jak jego nie­ła­two zna­la­zło­by się w dzie­jach i że „wie­ki o niej będą mo­gły pi­sać”. Jak o tej Kle­opa­trze, któ­ra była jego ulu­bio­nym ro­man­sem.

Mo­gły­by – ale nie pi­szą, przy­najm­niej u nas. Na­wet nie bar­dzo czy­ta­ją. Wspo­mnia­łem li­sty So­bie­skie­go. Roz­kosz­na książ­ka. Ale jak wy­da­ne! Przed osiem­dzie­się­ciu bli­sko laty, w ogrom­nym, nie­czy­tel­nym to­mi­sku – dziś rzad­kość an­ty­kwar­ska – ska­stro­wa­ne przez wy­daw­cę⁴. A li­sty Ma­ry­sień­ki? Jesz­cze go­rzej; tych nie­wie­le, któ­re wy­da­no dru­kiem, zgu­bio­no w ogrom­nym to­mie ar­chi­wal­nych ma­te­ria­łów hi­sto­rycz­nych⁵. O tyle słusz­nie, że kto wie, czy owe li­sty to nie jest dziś naj­waż­niej­szy ma­te­riał hi­sto­rycz­ny do So­bie­skie­go. W każ­dym ra­zie czu­je się tu czło­wiek na znacz­nie pew­niej­szym grun­cie niż gdzie in­dziej. Bo coś mi się wi­dzi, że gdy cho­dzi o nasz wiek XVII, okrut­nie się za­czy­na zie­mia chwiać pod no­ga­mi pani Hi­sto­rii. Zwłasz­cza wszyst­ko, co jest zwią­za­ne z hi­sto­rią mi­li­tar­ną ów­cze­snej Pol­ski. Nie­daw­na dys­ku­sja⁶, z ta­kim ta­len­tem i bra­wu­rą prze­pro­wa­dzo­na przez Ol­gier­da Gór­kę, na te­mat wo­jen ko­zac­kich jest tego przy­kła­dem. Przede wszyst­kim wczo­raj­sza woj­na, któ­ra sto­su­nek do wo­jen w ogó­le i do ich stro­ny tech­nicz­nej uczy­ni­ła czymś o wie­le kon­kret­niej­szym – i kry­tycz­niej­szym – niż to było moż­li­we u książ­ko­wych uczo­nych, pa­trzą­cych na spra­wy wo­jen­ne ocza­mi za­ka­mie­nia­łych cy­wi­lów. Ta­kie po­ję­cia, jak moż­li­wo­ści mo­bi­li­za­cyj­ne i trans­por­to­we, apro­wi­za­cja, mapa szta­bu ge­ne­ral­ne­go, wąt­pli­wa war­tość do­ku­men­tar­na ko­mu­ni­ka­tów wo­jen­nych, wszyst­ko to z na­ocz­nej rze­czy­wi­sto­ści za­czę­to prze­no­sić wstecz i ży­wy­mi do­świad­cze­nia­mi oświe­tlać daw­ne dzie­je. Ten i ów z hi­sto­ry­ków sam nie­daw­no do­wo­dził puł­kiem czy ba­ta­lio­nem na polu bi­twy; z ko­niecz­no­ści ma inne oko na te spra­wy. Za­czę­to pod­da­wać kry­ty­ce tra­dy­cyj­ne cy­fry „na­wa­ły wro­ga”, któ­ra sta­le prze­kra­cza­ła ja­ko­by dwu­dzie­sto­krot­nie i wię­cej garst­kę na­szych ry­ce­rzy. Co wię­cej, raz wszedł­szy na dro­gę scep­ty­cy­zmu za­czął cie­ka­wy hi­sto­ryk za­glą­dać do ar­chi­wów „po­hań­ca” i zna­lazł w nich, że tam zno­wuż bo­ha­ter­ska garst­ka Tur­ków i Ta­ta­rów raz po raz opie­ra się prze­moż­nej na­wa­le Po­la­ków. Taki był obu­stron­ny fa­son; a czę­sto cho­dzi­ło o jed­ną i tę samą bi­twę. I ła­two może się zda­rzyć, że jaki spec od hi­sto­rii mi­li­tar­nej – nie ubli­ża­jąc w ni­czym oso­bi­stej dziel­no­ści So­bie­skie­go – uj­mie jed­no zero z cy­fry owych 150 000 pod­ha­jec­kich nie­przy­ja­ciół; ale naj­sroż­szy bo­daj re­wi­zjo­ni­sta prze­czy­taw­szy jego li­sty do Ma­ry­sień­ki nie uj­mie nic z jego mi­ło­ści, tak jak nie uj­mie nic z owych ty­sią­ca czer­wo­nych zło­tych, któ­re na in­ten­cję ozdro­wie­nia Ma­ry­sień­ki pan het­man po­lny obie­cał „dać na do­bre uczyn­ki, tj. na mu­ro­wa­nie oo.bo­ni­fra­tel­lów”, i z dru­gie­go ty­sią­ca czer­wo­nych zło­tych „na do­koń­cze­nie mu­rów pa­nien kar­me­li­ta­nek na­szych bo­sych”, ani z tych dzie­wię­ciu ko­ścio­łów, w któ­rych mia­ło się od­pra­wiać po dzie­więć mszy przez dzie­więć nie­dziel.

Rzecz pro­sta, iż po­zy­cje te – i inne tym po­dob­ne – choć tak wzru­sza­ją­ce, nie uspra­wie­dli­wia­ły­by na­sze­go za­in­te­re­so­wa­nia ową tak na­mięt­nie ko­cha­ną ko­bie­tą. Ale mała jej rącz­ka z przy­le­gło­ścia­mi sta­je się nie­sły­cha­nie in­te­re­su­ją­ca przez trans­mi­sje dzie­jo­we, któ­re roz­sze­rzy­ły jej te­ren ope­ra­cyj­ny. Wi­dzi­my tę rącz­kę dzia­ła­ją­cą z nie­za­wod­ną pre­cy­zją w trud­nym mo­men­cie ro­ko­szu Lu­bo­mir­skie­go i wiel­kiej gry Ma­rii Lu­dwi­ki, i w obu elek­cjach, i w po­li­ty­ce za­gra­nicz­nej kró­la Jana, i w szan­sach wy­pra­wy wie­deń­skiej. Ró­żo­wy ję­zy­czek Ma­ry­sień­ki jest raz po raz w wa­ha­niach dzie­jo­wych ję­zycz­kiem u wagi. Na­tra­fia­my wciąż na jej bu­zię wer­tu­jąc do­ku­men­ty ar­chi­wal­ne fran­cu­skie­go mi­ni­ster­stwa spraw za­gra­nicz­nych⁷ (wy­da­ne przez na­szą Aka­de­mię Umie­jęt­no­ści), ko­re­spon­den­cję am­ba­sa­do­ra Fran­cji ze swo­im mi­ni­strem, ba, z sa­mym Lu­dwi­kiem XIV. Wszę­dzie Ma­ry­sień­ka, jej am­bi­cje, jej kom­bi­na­cje, jej fo­chy, jej pre­ten­sje.

Wy­daw­ca li­stów So­bie­skie­go do Ma­rii Ka­zi­mie­ry, Hel­cel, po­wia­da, że nasz bo­ha­ter tra­ci na po­zna­niu go z tych li­stów. Ja bym są­dził prze­ciw­nie. Bo te fak­ty, któ­re świad­czą prze­ciw nie­mu, ukryć by się nie dały; wia­do­me są i ską­di­nąd; ale do­pie­ro te li­sty, w któ­rych zwie­rza uko­cha­nej ko­bie­cie swo­je naj­po­uf­niej­sze my­śli, dają każ­de­mu fak­to­wi wła­ści­we oświe­tle­nie, a zwłasz­cza wła­ści­wy styl. Ten styl, za­czerp­nię­ty czę­ścią z ser­ca, a czę­ścią z fran­cu­skich ro­man­sów, któ­re nasz Po­lak nie tyl­ko czy­tał w obo­zie, ale wcie­lił je w czyn ze wspa­nia­łym roz­ma­chem, ta gra w Ce­la­do­na i Astreę, w Syl­wan­dra i Dia­nę⁸ nie jest – jak czę­sto mó­wio­no – śmiesz­nost­ką czy sła­bost­ką bo­ha­te­ra; wręcz prze­ciw­nie, ten styl jest samą isto­tą jego od­czu­wa­nia, jest dlań – w pew­nym zwłasz­cza mo­men­cie ży­cia – rze­czy­wi­sto­ścią prze­sła­nia­ją­cą mu wszyst­kie inne. I tyl­ko w tym sty­lu da się po­go­dzić sprzecz­no­ści jego cha­rak­te­ru, a ra­czej po­stęp­ków. Kie­dy pod datą 4 paź­dzier­ni­ka 1667 r. z obo­zu w Pod­haj­cach czy­ta­my pa­mięt­ny uni­wer­sał, w któ­rym przy­rze­ka – i nie ma w tych jego sło­wach żad­nej prze­sa­dy – „ca­łość do­bra po­spo­li­te­go wła­snym za­sło­nić tru­pem, da­jąc się in vic­ti­mam⁹ mi­łey Oy­czyź­nie”, a wie­my ską­di­nąd, że przez cały ten czas on, wiel­ki mar­sza­łek ko­ron­ny i het­man po­lny, pro­wa­dził tar­gi z Wer­sa­lem, aby po na­rzu­co­nej kra­jo­wi elek­cji Fran­cu­za prze­han­dlo­wać swo­je god­no­ści za ty­tuł mar­szał­ka Fran­cji z do­dat­kiem fran­cu­skie­go księ­stwa i mi­łej go­to­wi­zny i na za­wsze wy­nieść się z Pol­ski, wy­da­je się to jed­nym po­twor­ne, dru­gim nie­zro­zu­mia­łe; inni wresz­cie wolą udać, że tego nie wi­dzą. Ale kie­dy już po zwy­cię­stwie pod­ha­jec­kim czy­ta­my w jego li­ście do Ma­ry­sień­ki, że „Rzecz­po­spo­li­ta ma być za co ob­li­go­wa­na Syl­wan­dro­wi”¹⁰, i kie­dy, oma­wia­jąc z żoną ro­ko­wa­nia wer­sal­skie, sta­le na­zy­wa Wer­sal, we­dle umow­ne­go klu­cza, pa­la­is en­chan­té (za­cza­ro­wa­ny pa­łac) – za­czy­na­my wcho­dzić w jego spo­sób od­czu­wa­nia. Za­kon ry­cer­ski, któ­re­go So­bie­ski jest ozdo­bą, z tra­dy­cji swo­ich za­wsze był po tro­sze mię­dzy­na­ro­do­wy: al­boż nie było wę­drow­nych ry­ce­rzy, u któ­rych nie o to cho­dzi­ło, gdzie i za kogo wal­czy­li, ale czy wal­czy­li dziel­nie? On, Syl­wan­der, od­dał usłu­gi Rze­czy­po­spo­li­tej, a te­raz chce ode­brać, wraz z Ma­ry­sień­ką, na­gro­dę – w „za­cza­ro­wa­nym pa­ła­cu”. Ani­by się za­wa­hał: oj­czy­zna jego jest tam, gdzie jest ona. Czyż nie mówi mu tego jego ser­ce i czyż nie tak jest w ro­man­sach? Nie mierz­my pa­trio­ty­zmu zwy­cięz­cy pod­ha­jec­kie­go dzi­siej­szy­mi po­ję­cia­mi, a oszczę­dzi­my so­bie przy jego hi­sto­rii wie­lu draż­li­wych mo­men­tów. To nie jest bo­ha­ter z Sien­kie­wi­cza; a je­że­li ktoś po­wie­dział, że psy­chi­kę So­bie­skie­go od­ma­lo­wał Sien­kie­wicz w Kmi­ci­cu, moż­na by się na to zgo­dzić chy­ba z tą po­praw­ką, że jego Oleń­ką-re­ga­list­ką była – Ma­ry­sień­ka, co czy­ni cha­rak­te­ry­sty­kę na­sze­go re­ga­li­sty nie­skoń­cze­nie bar­dziej po­wi­kła­ną… Zwłasz­cza w cza­sie pa­no­wa­nia Mi­cha­ła Ko­ry­bu­ta.

Po­sta­cie na­szych wiel­kich bo­ha­te­rów ro­dzą w nas roz­ma­ite uczu­cia. Tak np. Żół­kiew­ski bu­dzi w nas cześć, Ba­to­ry gro­zę; So­bie­ski – z pew­no­ścią nie mniej­szy od tam­tych – bu­dzi mi­mo­wol­ny uśmiech. Nie tyl­ko przez swą sar­mac­ką po­stać Fre­drow­skie­go Cze­śni­ka (nie ufaj­my zbyt­nio tym po­zo­rom!), nie tyl­ko przez ten pan­to­fe­lek, któ­ry go tak sku­tecz­nie przy­ci­snął; ale przez to, że lwia – w każ­dym sen­sie – część jego hi­sto­rii jest po tro­sze ko­me­dią w naj­więk­szym sty­lu. So­bie­ski to jest uro­czy „bo­ha­ter mimo woli”; czło­wiek, któ­ry wciąż chce się spa­sku­dzić i nie może lub nie po­tra­fi; któ­ry raz po raz chce iść dro­gą naj­ła­twiej­szą, a idzie naj­bar­dziej nie­bez­piecz­ną i stro­mą; któ­ry chciał­by być ren­tie­rem i żon­ko­siem i wciąż jest ry­ce­rzem, stra­ceń­cem, nie­stru­dzo­nym straż­ni­kiem gra­nic, pu­kle­rzem oj­czy­zny. Bo zważ­my, że od r. 1662 aż po r. 1673 bez prze­rwy to­czą się naj­pierw pry­wat­ne kon­szach­ty, póź­niej, ze wzro­stem jego zna­cze­nia, pół­ofi­cjal­ne ro­ko­wa­nia, ma­ją­ce umoż­li­wić Ja­no­wi So­bie­skie­mu cał­ko­wi­te wy­nie­sie­nie się z Pol­ski i na­tu­ra­li­za­cję we Fran­cji. I naj­czę­ściej nie ja­kieś we­wnętrz­ne sprze­ci­wy mo­ral­ne czy pa­trio­tycz­ne uda­rem­nia­ją mu ten za­miar, ale po pro­stu pię­trzą­ce się z ko­me­dio­wą prze­ko­rą kom­pli­ka­cje i prze­szko­dy. A pod­czas tego – Pod­haj­ce, Bra­cław, Kal­nik, Cho­cim… Aż wresz­cie po Cho­ci­miu los przy­gwoź­dził na­sze­go Ce­la­do­na ko­ro­ną do miej­sca i po­ło­żył ko­niec jego tę­sk­no­tom za pa­la­is en­chan­té. Bied­na Astrea¹¹ też mu­sia­ła po­go­dzić się z lo­sem, choć nie rę­czę, czy­by i wów­czas nie od­da­ła tego pol­skie­go tro­nu za „ta­bu­ret” w Wer­sa­lu i ty­tuł diu­ka dla papy d’Arqu­ien.

Bo i na tro­nie Ma­ry­sień­ka po­zo­sta­ła mała… Ale czy po­wta­rza­jąc ten po­wszech­ny wy­rok nie po­peł­nia­my błę­du optycz­ne­go? Wiel­kość ko­bie­ty inne ma kry­te­ria. Przy­kuć do sie­bie wspa­nia­łe­go czło­wie­ka, naj­lep­sze­go w kra­ju; urzec go tak, że może go zo­sta­wiać sa­me­go na rok i dłu­żej bez oba­wy prze­lot­nej na­wet ry­wal­ki; igrać z nim bez mia­ry, pa­no­wać nad nim na wszel­kie spo­so­by, za­cho­wać dlań przez lat trzy­dzie­ści urok fi­zycz­ny i du­cho­wy, dzie­lić wszyst­kie jego my­śli, pla­ny i za­mia­ry, pod­sa­dzić go na tron i usiąść mu tam na ko­la­nach, i to wszyst­ko bę­dąc pra­wie bez ustan­ku w cią­ży, ro­dząc kil­ka­na­ścio­ro dzie­ci ży­wych i umar­łych – czy to nie jest swe­go ro­dza­ju wiel­kość, niech od­po­wie­dzą ko­bie­ty. I za­wra­cać (ob­łud­nie) het­ma­no­wi gło­wę w cza­sie klę­ski pod Mą­twa­mi, że ją zdra­dza, a kró­lo­wi w cza­sie od­sie­czy Wied­nia, że rzad­ko pi­sze! Pod­czas gdy kor­pu­lent­ny zwy­cięz­ca, któ­ry już po krze­śle na koń wsia­dał, pi­sał, nie otarł­szy na­wet potu z czo­ła, wprost z pola bi­twy pod Wied­niem, na bęb­nie, sąż­ni­ste epi­sto­ły, nig­dy nie za­po­mi­na­jąc „uca­ło­wać mi­lion razy wszyst­kich ślicz­no­ści i wdzięcz­no­ści naj­uko­chań­sze­go cia­łecz­ka”.

Tak więc mo­gło­by się oka­zać na­wet i to, że wiel­kość Ma­ry­sień­ki nie lęka się na swój spo­sób ry­wa­li­za­cji z wiel­ko­ścią jej mał­żon­ka i może mniej się oba­wia ofen­sy­wy no­wo­cze­snych hi­sto­ry­ków… Bo kto wie, ile w naj­bliż­szym cza­sie Ol­gierd Gór­ka, zbli­ża­ją­cy się po­wo­li, ale nie­ubła­ga­nie do So­bie­skie­go, obe­tnie z po­tę­gi tu­rec­kiej pod Wied­niem, któ­rą sam So­bie­ski sza­cu­je na 300 000 luda, a inni uczest­ni­cy wal­ki ob­li­cza­ją na 300 000 na­mio­tów, li­cząc po trzy lub czte­ry twa­rze na na­miot. I wszyst­ko to w puch roz­bi­ła w parę go­dzin jed­na szar­ża ka­wa­le­rii!

Ale nie oba­wiaj­my się o wiel­kość So­bie­skie­go: do­syć jej zo­sta­nie. Ani ja nie go­tu­ję na nią żad­ne­go za­ma­chu. Nig­dy nie jest moją in­ten­cją po­mniej­szać praw­dzi­wą wiel­kość; cza­sem tyl­ko czu­ję po­trze­bę wska­zać, że me­cha­nizm jej i jej dro­gi są nie­co inne, niż się zdaw­ko­wo przyj­mu­je. I że nic jej tak sku­tecz­nie nie uni­ce­stwia niż pie­ty­stycz­ny kon­wen­cjo­na­lizm.

Tu sama obec­ność Ma­rii Ka­zi­mie­ry wy­star­czy, aby uchro­nić od ta­kie­go nie­bez­pie­czeń­stwa! Bo prze­cież nie o So­bie­skim mam pi­sać, ale o niej; i nie roz­dział hi­sto­rii pol­skiej mam tu kre­ślić, ale po pro­stu hi­sto­rię jej sa­mej. A je­że­li, speł­nia­jąc we­dle moż­li­wo­ści swo­ich to za­da­nie, siłą rze­czy będę mu­siał po­trą­cić o czy­ny So­bie­skie­go i przy­po­mnieć ka­wał dzie­jów Pol­ski, bę­dzie to ra­czej pod­szew­ka tych czy­nów i dzie­jów, skro­jo­na ze spód­nicz­ki owej ko­bie­ty, bar­dzo po­spo­li­tej i nie­po­spo­li­tej za­ra­zem, za­błą­ka­nej na na­szą zie­mię cu­dzo­ziem­ki, któ­rą bo­ha­ter nasz spo­lsz­czył na wie­ki, chrzcząc ją per­wer­syj­nym imie­niem Ma­ry­sień­ki.

*

Tak, nie oba­wiaj­my się o So­bie­skie­go. Nie ma nic do stra­ce­nia. Bo mimo cen­nych pu­bli­ka­cji w tym za­kre­sie, gdy­by się spy­tać, co prze­cięt­ny Po­lak wie o So­bie­skim, oka­za­ło­by się moż­li­we, iż wie tyle, że miał pięk­ne wąsy i że bił Tur­ków. Ale dziś wąsy go­li­my, do Tur­ków nie mamy żad­nej nie­na­wi­ści – i oto kult So­bie­skie­go za­wisł po tro­sze w po­wie­trzu. To są nie­bez­pie­czeń­stwa wią­za­nia czy­jejś chwa­ły z rze­cza­mi prze­mi­ja­ją­cy­mi.

Na­to­miast ten sam prze­cięt­ny Po­lak był­by może bar­dzo zdzi­wio­ny, gdy­bym mu się zwie­rzył, że Jan So­bie­ski, od cza­su jak się z nim za­po­zna­łem bli­żej, jest dla mnie jed­nym z naj­cie­kaw­szych pi­sa­rzy XVII wie­ku, mimo że jego na­zwi­ska nie znaj­dzie się w żad­nym pod­ręcz­ni­ku li­te­ra­tu­ry. Co pi­sał? Wła­śnie owe li­sty do uko­cha­nej ko­bie­ty, do wła­snej żony. Dla na­szej hi­sto­rii li­te­ra­tu­ry wi­docz­nie to za mało; ale pani de Sévi­gné¹² rów­nież pi­sa­ła tyl­ko li­sty do cór­ki, a od daw­na li­czy się bez­spor­nie do kla­sy­ków fran­cu­skich.

Nie ma nic cie­kaw­sze­go dla ba­dań sty­li­stycz­nych niż po­rów­na­nie li­stów, ja­kie So­bie­ski pi­sy­wał do in­nych, a li­stów do niej, do Ma­ry­sień­ki. Za­zwy­czaj w li­stach styl jego nosi zna­mio­na epo­ki: cięż­ki, z ła­ciń­ska za­wi­ja­ny, od­święt­ny i ma­ka­ro­nicz­ny. Do niej – jak­by inny czło­wiek pi­sał: myśl wy­ra­ża się swo­bod­nie, bez­po­śred­nio, z wzru­sza­ją­cą szcze­ro­ścią, znaj­du­jąc wy­raz dla sub­tel­no­ści bar­dzo na tle ów­cze­snej sar­mac­kiej Pol­ski eg­zo­tycz­nych.

Eg­zo­tycz­ną jest i cała ta przy­go­da. So­bie­ski i Ma­ry­sień­ka to z pew­no­ścią jed­no z naj­oso­bliw­szych w świe­cie zda­rzeń mi­ło­snych, ucie­le­śnio­na baj­ka. Jed­na mi­łość wy­peł­nia­ją­ca całe ży­cie czło­wie­ka, rzu­ca­ją­ca to ży­cie bez wa­ha­nia pod nogi ko­bie­ty, pro­wa­dzą­ca go po­przez ma­łost­ki do wiel­ko­ści, zwy­cię­sko opie­ra­ją­ca się prze­szko­dom, roz­łą­ce, zno­szą­ca grzech i na­ga­nę opi­nii, cza­sem ka­pry­sy i nie­wdzięcz­ność, wzbi­ja­ją­ca bo­ha­te­ra wy­żej nie­go sa­me­go i wio­dą­ca tę nie­do­bra­ną na po­zór, a w isto­cie świet­nie do­bra­ną parę aż na tron – czyż to nie jest hi­sto­ria z baj­ki?

Nie­wąt­pli­wie wdzię­ku i zna­cze­nia do­da­je tej przy­go­dzie jej tło oby­cza­jo­wo-po­li­tycz­ne. Ro­mans So­bie­skie­go z Ma­ry­sień­ką to szczy­to­wy punkt owej pierw­szej in­wa­zji wpły­wów fran­cu­skich do Pol­ski. We współ­ży­ciu tej pary obo­je za­cho­wa­li cał­ko­wi­cie swo­je od­ręb­no­ści na­ro­do­we. Ta ra­so­wa Fran­cuz­ka mia­ła czte­ry lata, kie­dy przy­by­ła do Pol­ski, ale Fran­cuz­ką zo­sta­ła do koń­ca; on, mimo iż doj­rze­wał w kli­ma­cie fran­cu­skiej lek­tu­ry, fran­cu­skiej po­li­ty­ki i mi­ło­ści, zo­sta­je za­wsze ty­pem naj­czyst­sze­go Po­lo­nu­sa, na­wet ze­wnętrz­nie; nig­dy nie zrzu­ci de­lii i kon­tu­sza ani nie zmie­ni sza­bli na szpa­dę. Od­bi­ja się to i w cha­rak­te­rze ich li­stów. Ona pi­sze po fran­cu­sku, mie­sza­jąc za­baw­nie pol­skie sło­wa, gdy chce być do­sad­niej­sza; on pi­sze po pol­sku, z lek­ka bar­wiąc fran­cusz­czy­zną, tak jak pi­sząc do in­nych ro­bił to ła­ci­ną.

Cały dłu­go­let­ni ro­mans utrwa­lo­ny jest w tych li­stach. Naj­pierw flirt pana cho­rą­że­go ko­ron­ne­go So­bie­skie­go z mło­dziut­ką wo­je­wo­dzi­ną Za­moy­ską; bo gdy on wo­jo­wał, ją wy­da­no tym­cza­sem za tego ma­gna­ta, jed­ne­go z naj­bo­gat­szych lu­dzi w Pol­sce; po­tem za­lot­na uf­ność, z jaką mło­da pani, za­nie­dby­wa­na przez swe­go męża, opo­ja, gar­nie się do tego świet­ne­go ry­ce­rza i ka­wa­le­ra, jesz­cze wów­czas tro­chę la­taw­ca i ba­ła­mu­ta. Po­tem mie­sza­ją się w to spra­wy po­li­tycz­ne, dwor­skie, wpro­wa­dza­ją­ce do ich „kon­fi­tur” – tak na­zy­wa­li li­sty – spe­cjal­ny klucz ma­ją­cy za­pew­nić dys­kre­cję, w ra­zie gdy­by list do­stał się w nie­po­wo­ła­ne ręce. Po­tem mło­da pani wy­jeż­dża do Pa­ry­ża, do­kąd chce ścią­gnąć swe­go „Ce­la­do­na”, jak zno­wuż So­bie­ski sam się na­zy­wał za­po­ży­cza­jąc imie­nia od bo­ha­te­ra sen­ty­men­tal­nej Astrei. Po­tem – dra­ma­tycz­ny epi­zod ro­ko­szu Lu­bo­mir­skie­go, w któ­rym kró­lo­wa Ma­ria Lu­dwi­ka ręką owdo­wia­łej w porę Ma­ry­sień­ki ku­pu­je udział So­bie­skie­go, dłu­go wzdra­ga­ją­ce­go się przy­jąć bu­ła­wę het­mań­ską w przeded­niu woj­ny do­mo­wej.

I od chwi­li mał­żeń­stwa za­czy­na się roz­kwit So­bie­skie­go jako pi­sa­rza, sko­ro mó­wi­my tu o nim zwłasz­cza w tym cha­rak­te­rze. Przed­tem jako czu­ły Ce­la­don, ska­za­ny na mo­no­ton­ne za­klę­cia i mi­ło­sne pe­ry­fra­zy, czuł się niby w ob­cym, przy­cia­snym stro­ju; obec­nie może pi­sać otwar­cie i szcze­rze wszyst­ko i o wszyst­kim; z cu­dow­ną pro­sto­tą mie­sza w swo­ich li­stach róż­ne tony. Wspo­min­ki mio­do­wych mie­się­cy prze­pla­ta­ją się go­ni­twą za ro­ko­sza­mi; wza­jem­ne sce­ny i wy­rzu­ty ko­chan­ków znaj­dą się w tym sa­mym li­ście, co opis nie­szczę­snej klę­ski pod Mą­twa­mi. I znów roz­łą­ka; mło­da pani je­dzie do Pa­ry­ża ku roz­pa­czy męża, któ­ry wy­ła­du­je swo­ją fu­rię mi­ło­sną w czy­nach wo­jen­nych, tym ra­zem prze­ciw praw­dzi­we­mu wro­go­wi. Po­przez te la­men­ty mi­ło­sne sła­ne z obo­zu do Fran­cji czu­je­my ura­sta­ją­ce­go bo­ha­te­ra. I nie naj­mniej­sze­go sma­ku do­da­je tym li­stom mi­ło­snym to, że prze­waż­nie da­to­wa­ne są z miejsc jak­że hi­sto­rycz­nych: Pod­haj­ce, Ka­mie­niec, Lwów, Cho­cim… Jest ja­kiś uro­czy kon­trast mię­dzy pro­sto­tą i zwię­zło­ścią, z jaką So­bie­ski do­no­si o swo­ich zwy­cię­stwach, nie­bez­pie­czeń­stwach i tru­dach, a roz­cią­gło­ścią jego mi­ło­snych roz­trzą­sań i ża­lów…

Bo coś się zmie­ni­ło w ro­man­sie: o ile So­bie­ski dłu­go nie chciał ab­dy­ko­wać z roli ko­chan­ka i przejść do spo­koj­niej­szej mi­ło­ści mał­żeń­skiej, o tyle ona, Ma­ry­sień­ka, nie do­trzy­mu­je mu kro­ku w tej eg­zal­ta­cji mi­ło­snej. I oto nie­skoń­czo­ny te­mat wspo­min­ków i ża­lów, któ­re na­su­wa­ją So­bie­skie­mu ileż wzru­sza­ją­cych kart w jego li­stach. Prze­jeż­dża przez miej­sca, w któ­rych spły­wa­ło ich pierw­sze po­ży­cie, do­ryw­cze, chwy­ta­ją­ce dzień – albo le­piej jesz­cze noc – mie­dzy ja­kąś bi­twą a mar­szem. Te­raz nie ma przy nim uko­cha­nej, wszyst­kie jej czu­łe „Ja­sień­ku ko­cha­ny” i „ser­ca mego pa­nie” tyl­ko żal w nim bu­dzą i tę­sk­ność. „Jaka tu róż­ność od onych cza­sów – pi­sze – i jaka od­mia­na! Pierw­sza owa szczę­śli­wa pod Czer­skiem sto­do­ła, gdzie le­d­wie nie ko­na­no, na dni tyl­ko kil­ka roz­jeż­dża­jąc się z swo­im Syl­wan­drem. Nuż żół­kiew­ska sto­do­ła, nuż owa w Chmie­lu, w któ­rej ja­kie pro­te­sta­cje i ja­kie la­men­ty, że i dnia wy­trwać nie mo­żo­no, gdzie mo­men­ty zda­ły się wie­ka­mi, gdzie się na­pa­trzeć, gdzie się na­ga­dać nie mo­żo­no, gdzie w drze­wie jed­nym da­le­ko od wszyst­kich lu­dzi za­mknąć się ży­czo­no i ty­siąc ty­się­cy ta­kich rze­czy, któ­re te­raz po­dob­no i na myśl już nie przy­cho­dzą. Wspo­mnij tyl­ko na osta­tek – przy­po­mi­na Ma­ry­sień­ce – że i śpią­ce­go nie mo­żo­no się na­pa­trzyć Syl­wan­dra i kie­dy on spał, a Bu­kiet („Bu­kiet” to je­den z jej tkli­wych pseu­do­ni­mów) roz­bie­rał się, to albo na ta­kim siadł miej­scu, z któ­re­go nań pa­trzeć mógł, albo so­bie za­sło­nę od­sło­nić roz­ka­zał…”

Ale mimo iż tę­sk­no­ta ser­ca i zmy­słów jest na­tchnie­niem tych li­stów i daje skrzy­dła ich ję­zy­ko­wi, nie sądź­my, aby to były mo­no­ton­ne li­ta­nie mi­ło­sne. So­bie­ski pi­sze w nich żo­nie o wszyst­kim: o po­li­ty­ce, któ­rej oglą­da­my tu naj­se­kret­niej­sze ku­li­sy, czę­sto ja­skra­wy two­rzą­ce kon­trast z bo­ha­ter­ską fa­sa­dą; o ży­ciu obo­zo­wym, w któ­rym tak oto na przy­kład od­bi­ja­ją się kło­po­ty het­ma­na w woj­sku pol­skim:

„Za­je­chaw­szy tu do obo­zu – pi­sze het­man po­lny – sie­dzę jak na szyn­ku i naj­mniej przez pół roku, je­śli tak dłu­go żyć przyj­dzie, sie­dzieć będę. Po­dzieć się gdzie nie masz. Wszy­scy ku­pa­mi usta­wicz­nie cho­dzą, że jeść nie masz co, że le­nun­gów¹³ trze­ba, że ar­ma­ta wy­niść nie może bez pie­nię­dzy, na któ­rą już z wła­snych mo­ich 5000 wy­li­czy­łem. Te 1000 czer­wo­nych zło­tych dziś za­sta­wić po­sła­łem na le­nun­gi, a to dla­te­go, że co go­dzi­na nie­przy­ja­cie­la wy­glą­dać po­trze­ba. A szlach­ta tego ani w my­śli mieć nie chcą; owszem, mó­wią: że my się Ta­ta­rów nie bo­imy, tyl­ko Kon­de­usza; a w ostat­ku niech tu nas i po­pa­lą, a my wo­lim tu od­stra­dać wszyst­kie­go, a iść prze­ciw tam­te­mu…”

Tak oto w tych li­stach od­bi­ja się naj­au­ten­tycz­niej­sze ów­cze­sne ży­cie pol­skie, wi­dzia­ne ocza­mi czło­wie­ka, któ­ry z ra­cji swo­ich wy­so­kich szarż wszyst­ko znał, we wszyst­ko był wmie­sza­ny, na dwo­rze i w obo­zie, w woj­nę i po­li­ty­kę, i o wszyst­kim mó­wił swo­jej Ma­ry­sień­ce tak szcze­rze jak księ­dzu na spo­wie­dzi. Tyl­ko cza­sem, kie­dy za­pu­ścił się w do­nio­słe spra­wy pań­stwo­we i ich roz­wa­ża­nia, na­raz ża­łość ści­snę­ła mu ser­ce i ury­wał pi­sząc: Mais as­sez de ces ba­ga­tel­les¹⁴, i zno­wuż wra­cał do swo­ich ser­decz­nych tę­sk­not i bó­lów. Są tam sub­tel­no­ści mi­ło­sne, któ­re na tle tej sie­dem­na­sto­wiecz­nej Pol­ski wy­da­ją się za­dzi­wia­ją­co eg­zo­tycz­ne…

Bied­ny So­bie­ski! Za bo­ga­to był ob­da­rzo­ny, za wy­so­ko po­sta­wio­ny. Gdy­by był zwy­kłym so­bie szlach­ci­cem i gdy­by po nim zo­sta­ły te li­sty, uzna­no by go nie­wąt­pli­wie fe­no­me­nem, od­na­le­zio­no by i od­kry­to te li­sty, ob­no­szo­no by się z nimi, a ich au­to­ra uzna­no by za uni­kat spraw­no­ści, sub­tel­no­ści i pro­sto­ty ję­zy­ka, za jed­ne­go z na­szych naj­tęż­szych pro­za­to­rów owej epo­ki. Ale So­bie­ski-pi­sarz miał to nie­szczę­ście, że był ry­ce­rzem, het­ma­nem, kró­lem; czyn jego prze­sło­nił jego uczu­cia; błysk sza­bli, bla­ski ko­ro­ny za­ćmi­ły po­uf­niej­szy blask jego sło­wa. Obec­nie czas był­by może przy­wró­cić rów­no­wa­gę; nie uj­mu­jąc ceny bo­ha­te­ro­wi, od­dać pi­sa­rzo­wi to, cze­go jest go­dzien. I ży­czył­bym, aby z oka­zji naj­bliż­sze­go ob­cho­du od­sie­czy Wied­nia zro­bio­no po­śmiert­nie Jana So­bie­skie­go – ho­no­ro­wym człon­kiem PEN-Clu­bu.

Ma­ria Ka­zi­mie­ra jako Ju­trzen­ka