Medycyna estetyczna i kosmetologia - ebook

PRZEDMOWA

Żyjemy w epoce niezwykle szybkiego rozwoju medycyny estetycznej i kosmetologii. Z roku na rok dostępnych jest coraz więcej metod zapobiegających starzeniu się i niwelujących jego skutki. Wynika to z rosnącej popularności różnego rodzaju zabiegów estetycznych.

Podręcznik Medycyna estetyczna i kosmetologia przedstawia wiele zagadnień związanych z powyższym tematem. Obecnie dermatologia, medycyna estetyczna, kosmetologia i chemia kosmetyczna uzupełniają się nawzajem i dlatego osoba zajmującą się tymi zagadnieniami, ze szczególnym uwzględnieniem przeciwdziałania następstwom starzenia się, musi dysponować odpowiednią wiedzą z każdej z tych dziedzin.

Niniejsza książka przeznaczona jest dla szerokiej grupy specjalistów z zakresu pielęgnacji skóry i problemów jej dotykających, czyli dla kosmetyczek, kosmetologów, fizjoterapeutów, lekarzy różnych specjalności, w tym medycyny estetycznej i dermatologów, oraz innych osób zainteresowanych tematyką przeciwstarzeniową.

Publikacja składa się z sześciu rozdziałów.

W pierwszym opisano podstawy budowy i fizjologii skóry.

W drugim omówiono regulacje prawne dotyczące kosmetyków, ich rodzajów oraz niektórych składników aktywnych w nich występujących.

Rozdział trzeci dotyczy leczenia zewnętrznego i ogólnego chorób skóry, metod diagnostycznych stosowanych w dermatologii i zabiegów fizjoterapeutycznych bazujących m.in. na działaniu światła, laserów, prądów, ultradźwięków i zimna.

W czwartym rozdziale przedstawiono typy wykwitów skórnych oraz najczęstsze zmiany i choroby skóry, włosów i paznokci.

Rozdział piąty poświęcono typom skóry i rodzajom włosów oraz problemom związanym z ich pielęgnacją.

W rozdziale szóstym omówiono metody stosowane w medycynie estetycznej, które zapobiegają starzeniu się skóry oraz ograniczają jego skutki.

Pragnę bardzo podziękować prof. dr. hab. Sławomirowi Majewskiemu za recenzję książki. Składam podziękowania także prof. nadzw. dr n. med. Magdalenie Ciupińskiej, która udostępniła mi swój bogaty zbiór zdjęć, oraz dr n. med. Beacie Młynarczyk-Bonikowskiej – również za udostępnienie zdjęć. Dziękuję też wszystkim Redaktorom Wydawnictwa Lekarskiego PZWL biorącym udział w przygotowaniu podręcznika, a w szczególności Pani Stelli Nowośnickiej-Pawlitko oraz Pani Dorocie Kassjanowicz za cierpliwość i dokładność. Dziękuję mężowi i córkom za wsparcie i wyrozumiałość, a przede wszystkim mojej starszej córce Gabrieli Karolak za pomoc w przygotowaniu rycin.

Kamila PadlewskaROZDZIAŁ 1 ANATOMIA I FIZJOLOGIA SKÓRY. WPŁYW CZYNNIKÓW WEWNĘTRZNYCH I ZEWNĘTRZNYCH NA SKÓRĘ

Budowa skóry

Rola skóry

Skóra jest jednym z największych i najcięższych narządów naszego ciała. Jej wielkość dochodzi do 2 m², a waga do 5 kg. Najgrubsza jest na piętach, najcieńsza – na powiekach.

Skóra chroni przed urazami fizycznymi, chemicznymi, promieniowaniem ultrafioletowym i różnego rodzaju infekcjami. Jako narząd czucia bierze udział

RYCINA 1.1. Budowa skóry. Skóra zbudowana jest z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Na rycinie widać (zaznaczone na czerwono i niebiesko) naczynia krwionośne znajdujące się w skórze właściwej. Do przydatków należą gruczoły potowe, łojowe i mieszki włosowe. Gruczoły potowe ekrynowe uchodzą na powierzchnię skóry, a gruczoły łojowe w większości – do mieszka włosowego. (Na podstawie rys. Gabrieli Karolak).

w odbiorze bodźców z zewnątrz. Uczestniczy w regulacji cieplnej i równowagi wodno-elektrolitowej. Przez skórę wydziela się i wchłania wiele substancji. Zapewnia niezmienne warunki dla środowiska wewnętrznego organizmu (homeostazę). Ponadto uczestniczy m.in. w metabolizmie białek, lipidów, węglowodanów, witamin oraz jest bardzo ważnym narządem w procesach odporności ustroju. Dodatkowo odgrywa istotną rolę w relacjach międzyludzkich.

Skóra zbudowana jest z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Znajdują się w niej naczynia krwionośne i chłonne, zakończenia nerwowe oraz tzw. przydatki: gruczoły łojowe, potowe i mieszki włosowe (ryc. 1.1). Jej powierzchnia jest pokryta płaszczem wodno-lipidowym.

Naskórek

Naskórek (łac. epidermis) jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim rogowaciejącym. Składa się z czterech warstw i jest zbudowany z komórek – keratynocytów. Warstwy, z których się składa, to: warstwa podstawna, kolczysta, ziarnista i rogowa. Granica skórno-naskórkowa ma przebieg falisty. Naskórek wchodzi w skórę właściwą w postaci tzw. sopli naskórkowych.

Warstwa podstawna (łac. stratum basale) to najniżej położona warstwa naskórka (leży tuż nad skórą właściwą). Często nazywana jest warstwą rozrodczą, bo to w niej dochodzi do podziału keratynocytów. Część znajdujących się tutaj komórek to komórki macierzyste, które dzieląc się, dają kolejne komórki macierzyste oraz przejściowo namnażające się. Z tych ostatnich, po kilku podziałach, tworzą się komórki ulegające różnicowaniu. Keratynocyty przechodzą przemiany, tworząc wyższe warstwy naskórka, a następnie ulegają złuszczaniu. Cały taki cykl (cykl naskórka – ang. turnover time) trwa około miesiąca. Keratynocyty docierają do granicy warstwy ziarnistej i rogowej po 2 tyg., a po następnych 2 ulegają złuszczeniu. W niektórych chorobach, jak np. łuszczyca, cykl komórkowy może być bardzo skrócony.

Poza keratynocytami w warstwie podstawnej znajdują się melanocyty (odpowiedzialne za barwę skóry), komórki Langerhansa (biorące udział w mechanizmach odporności), komórki Merkela (wykazujące czynność neuroendokrynną).

Komórki warstwy podstawnej między sobą i z warstwami wyższymi łączą się desmosomami, a z błoną podstawną (która znajduje się między naskórkiem a skórą właściwą) – półdesmosomami (hemidesmosomami). W warstwie podstawnej rozpoczyna się proces keratynizacji, którego końcowym etapem jest wytworzenie martwego keratynocytu (tzw. korneocytu). Wszystkie keratynocyty zawierają w cytoplazmie różne keratyny (białka keratynowe), które łącząc się, powodują powstanie keratynowych filamentów pośrednich (tonofilamentów). W ich skład może wchodzić ok. 30 rodzajów keratyn (kwaśnych, obojętnych i zasadowych) występujących w różnych proporcjach. Kolejne warstwy naskórka mają charakterystyczne rodzaje keratyn. Tonofilamenty łączą się z desmosomami i półdesmosomami, tworząc sieć wokół jądra, tzw. Cytoszkielet komórki. W trakcie różnicowania układają się one w cienkie pęczki, tworząc tonofibryle.

Warstwa kolczysta (łac. stratum spinosum) znajduje się nad warstwą podstawną. Obie nazywane są też wspólnie warstwą Malpighiego. W górnej części warstwy kolczystej powstają ciałka blaszkowate (inaczej: ciałka lamelarne, Odlanda, ziarnistości lamelarne, keratynosomy). Są to pęcherzykowe struktury, które zawierają stosy tworów blaszkowatych – lamelarnych lipidów (np. cholesterolu, fosfolipidów, glukozyloceramidów – patrz str. 25). W ciałkach blaszkowatych znajdują się również różne enzymy. Podczas dalszych etapów różnicowania naskórka (przejścia komórek ziarnistych w komórki warstwy rogowej ) ciałka blaszkowate łączą się z błoną komórkową i wydzielają swoją zawartość do przestrzeni międzykomórkowej, stanowiąc źródło prekursorów dla lipidów warstwy rogowej. W warstwie kolczystej też są syntetyzowane białka (lorikryna, inwolukryna), które potem tworzą tzw. zrogowaciałą kopertę (patrz niżej).

Warstwa ziarnista (łac. stratum granulosum) ma już bardzo spłaszczone keratynocyty, wypełnione ziarnami keratohialinowymi. Ziarna te zawierają lorikrynę i inne białka tworzące potem zrogowaciałą kopertę, włókna keratynowe i profilagrynę. Ta ostatnia jest przekształcana w filagrynę w momencie przejścia w warstwę rogową. Filagryna w niższych częściach warstwy rogowej łączy ze sobą włókna keratyny.

Nad warstwą ziarnistą znajduje się strefa pośrednia (łac. stratum intermediale). Można ją wykryć tylko specjalnymi barwieniami histochemicznymi lub w mikroskopie elektronowym. Jest obecna wyłącznie na dłoniach i podeszwach. Warstwa rogowa (łac. stratum corneum). W obrębie tej warstwy znajdują się bardzo spłaszczone komórki, pozbawione jąder nazwanych korneocytami. Jeżeli w przebiegu choroby, np. łuszczycy, dochodzi do zachowania jąder, mówimy o parakeratozie. W dolnych warstwach (bliżej warstwy ziarnistej) korneocyty przylegają do siebie (łac. stratum compactum). Na powierzchni są luźno ułożone i ulegają złuszczaniu (łac. stratum disjunctum).

Korneocyt jest zbudowany z występującej w środku masy filamentów keratynowych spojonych filagryną i z zewnętrznej tzw. zrogowaciałej koperty.

Masy filamentów keratynowych spojonych filagryną powstają w niższych częściach warstwy rogowej. Pozostała filagryna ulega w korneocycie, w środkowych warstwach warstwy rogowej, degradacji do wolnych aminokwasów i innych związków wiążących wodę. Substancje te są zwane naturalnymi czynnikami nawilżającymi (ang. natural moisturizing factors – NMF). W jego skład wchodzi również kwas mlekowy, mocznik, sole kwasu piroglutaminowego oraz inne składniki.

Zrogowaciałą kopertę (ang. cornified envelope – cE) tworzą białka i lipidy. Część wewnętrzna, zwana kopertą białkową, powstaje w wyniku przyłączenia do błony komórkowej od strony cytoplazmy m.in. białek: inwolukryny, lorikryny i małych białek bogatych w prolinę (ang. small prolin-rich proteins – SPR). Białka te są kowalencyjnie usieciowane przez transglutaminazy. Zewnętrzną lipidową kopertę stanowią ceramidy.

Poza wytworzeniem NMF-u, istotne dla prawidłowego nawilżenia warstwy rogowej jest powstanie ostatecznej bariery lipidowej naskórka. Tworzy się ona dzięki temu, że w trakcie przejścia z warstwy ziarnistej do rogowej ciałka blaszkowate łączą się z błoną komórkową i wydzielają swoją zawartość do przestrzeni międzykomórkowej, stanowiąc źródło prekursorów dla lipidów warstwy rogowej. Do lipidów w niej obecnych należą lipidy obojętne (trójglicerydy, wolne kwasy tłuszczowe i inne) i sfingolipidy (m.in. Ceramidy) (patrz str. 23). Ceramidy tworzą kopertę lipidową korneocytu, a lipidy – blaszki międzykomórkowe między korneocytami. Jest to tzw. Cement międzykomórkowy. W dużym uproszczeniu układ keratyn i innych białek oraz lipidów można porównać do modelu cegieł i zaprawy murarskiej, gdzie cegłami są białka, a zaprawą lipidy.

Tak zbudowana warstwa rogowa wiąże wodę i jest elastyczna. Powoduje większą oporność naskórka przed urazami mechanicznymi, działaniem związków chemicznych, jak również promieniowaniem ultrafioletowym. Wraz z płaszczem lipidowym, znajdującym się na jej powierzchni, reguluje procesy wchłaniania i przenikania substancji rozpuszczalnych w wodzie i tłuszczach.

Granica skórno-naskórkowa

Granica skórno-naskórkowa składa się z: półdesmosomów (łączących się z keratynocytami naskórka), włókien zakotwiczających (przebiegających od półdesmosomów do blaszki ciemnej), błony podstawnej oraz włókienek zakotwiczających (łączących błonę podstawną z warstwą brodawkową skóry właściwej). Błona podstawna jest strukturą złożoną z białek i proteoglikanów, wytwarzanych zarówno przez komórki naskórka (keratynocyty), jak i komórki skóry właściwej (fibroblasty). Składa się z dwóch warstw: blaszki jasnej (łac. lamina lucida) położonej tuż pod naskórkiem i blaszki ciemnej (łac. lamina densa) przylegającej do skóry właściwej. W wyniku utraty połączeń pomiędzy komórkami naskórka i pomiędzy naskórkiem a skórą właściwą dochodzi do chorób pęcherzowych.

Skóra właściwa

Skóra właściwa (łac. corium, dermis) jest o wiele grubsza niż naskórek i tworzy główną masę skóry. Wchodzi ona w naskórek w postaci brodawek skóry. Składa się z dwóch warstw: brodawkowej (łac. stratum papillare), obejmującej brodawki, i siateczkowej (łac. stratum reticulare), obejmującej głębsze warstwy aż do tkanki podskórnej.

W skórze właściwej znajdują się włókna tkanki łącznej, komórki, naczynia krwionośne i chłonne, zakończenia nerwowe oraz przydatki skóry (czyli gruczoły potowe, łojowe i mieszki włosowe).

Włókna tkanki łącznej to włókna kolagenowe i elastynowe (sprężyste). Są one wtopione w bezpostaciową masę złożoną głównie z glikozaminoglikanów i glikoprotein. Razem stanowią tzw. macierz zewnątrzkomórkową.

Kolageny są dużą nadrodziną różnych białek strukturalnych. W skórze występuje wiele ich typów. Stanowią one główną składową podścieliska łącznotkankowego. Najważniejszym kolagenem tworzącym ponad 90% masy jest kolagen typu i, a drugim w kolejności – kolagen typu iii.

Włókna elastynowe są złożone głównie z elastyny i nadają skórze elastyczność (sprężystość).

Poza białkami, takimi jak kolageny i elastyna, istotnym składnikiem macierzy zewnątrzkomórkowej są glikozaminoglikany (GaG). Tworzą one wysoce uwodniony żel, w którym zanurzone są wyżej wymienione białka włókniste. Z wyjątkiem kwasu hialuronowego wszystkie GaG są związane z białkami, tworząc proteoglikany.

Macierz zewnątrzkomórkowa zawiera również inne białka niekolagenowe, jak np. glikoproteiny.

Komórki skóry właściwej to przede wszystkim fibroblasty. Dodatkowo znajdujemy w niej melanocyty, komórki dendrytyczne, makrofagi, komórki tuczne (mastocyty) i pojedyncze limfocyty.

Układ naczyniowy skóry

Układ naczyniowy skóry zaopatruje ją w produkty odżywcze i usuwa produkty przemiany materii. Naczynia skóry tworzą dwa sploty: powierzchowny splot podbrodawkowy i głęboki splot naczyniowy na granicy skóry właściwej i tkanki podskórnej. Pierwszy z nich odżywia brodawki skóry. Do naskórka naczynia nie wnikają i jest on zaopatrywany poprzez limfę. W otoczeniu gruczołów potowych i mieszków włosowych występują oddzielne sploty.

W skład splotów wchodzą naczynia włosowate (kapilary), przedwłosowate (prekapilary) oraz tętnicze i żylne.

Naczynia limfatyczne tworzą sieć poniżej warstwy brodawkowej oraz sieć w tkance podskórnej, która zbiera chłonkę z okolic gruczołów potowych, łojowych i mieszków włosowych.

Unerwienie skóry

W skórze istnieje bardzo rozgałęziona sieć nerwowa złożona z włókien pochodzących z układu mózgowo-rdzeniowego i włókien autonomicznych. Zakończenia nerwowe w skórze są wolne albo upostaciowane. Tych pierwszych jest więcej. Wnikają one do naskórka, oplatają przydatki i przechodzą do mięśniówki naczyń. Zakończenia upostaciowane spełniają funkcje receptorowe. W poszczególnych okolicach ciała są różnie rozmieszczone różne receptory, co powoduje, że inaczej odbieramy bodźce w zależności od ich umiejscowienia. Wszystkie rodzaje czucia (dotyk, ucisk, ból, świąd, ciepło, zimno) są rejestrowane przez zakończenia nerwowe, ale dodatkowo konkretne bodźce odbierają też zakończenia upostaciowane: ciałka Meissnera oraz łąkotki Merkela – dotyk, ciałka Krausego – zimno, ciałka Ruffiniego – ciepło, a ciałka Vatera-Paciniego i ciałka Golgiego-Mazzoniego – ucisk.

Układ odpornościowy skóry

Do układu odpornościowego skóry (ang. skin immune system – SiS) należą wyspecjalizowane komórki układu odpornościowego skóry (ang. skin-associated lymphoid tissue – SaLT). W błonach śluzowych ich odpowiednikiem są MaLT (ang. mucosa-associated lymphoid tissue). Komórki te odpowiadają za miejscowe reakcje immunologiczne. Do najważniejszych komórek SaLT i MaLT zalicza się: komórki dendrytyczne (np. komórki Langerhansa), keratynocyty, limfocyty T, komórki śródbłonka naczyniowego i inne (makrofagi, granulocyty, komórki tuczne, melanocyty).

Podstawową funkcją komórek Langerhansa (KL) jest prezentacja antygenów limfocytom T. W wyniku tego dochodzi do pobudzenia zarówno KL, jak i limfocytów T i uruchomienie szeregu zjawisk (m.in. uwalniania cytokin). Efektem końcowym jest generacja dwóch typów limfocytów T, tzw. komórek pomocniczych Th1 i Th2. Te pierwsze m.in. wpływają na różnicowanie limfocytów cytotoksycznych Tc i mają znaczenie w tzw. odpowiedzi komórkowej. W związku z tym odgrywają główną rolę w reakcjach na obce antygeny w przypadku odrzucania przeszczepów skóry, w mechanizmach przeciwwirusowych, przeciwnowotworowych oraz w reakcjach alergicznych związanych z nadwrażliwością kontaktową. Z kolei limfocyty Th2 hamują aktywność limfocytów Th1 i wzmagają wytwarzanie przeciwciał, takich jak np. igE, przez limfocyty B, przez co mają znaczenie w odpowiedzi humoralnej. Th2 odgrywają rolę we wczesnych etapach atopowego zapalenia skóry.

Pobudzone keratynocyty wykazują zdolność do wytwarzania m.in. wielu cytokin zarówno o działaniu immunostymulującym, jak i immunosupresyjnym. Również melanocyty wydzielają różne cytokiny biorące udział w reakcjach zapalnych i immunologicznych w naskórku. Do cytokin odgrywających istotną rolę w naskórku należą m.in.: transformujący czynnik wzrostu alfa (ang. tumor necrosis factor alpha – TNF-α,) oraz interleukiny (iL), takie jak iL-1, iL-6, iL-8, iL-10, iL-12.

Promieniowanie UV ma szerokie działanie immunosupresyjne, m.in. upośledzające czynność komórek Langerhansa. Działanie immunosupresyjne promieni UV jest ważnym mechanizmem promującym rozwój nowotworów skóry, poza uszkodzeniem i mutacją komórkowego DNa.

Gruczoły potowe

Gruczoły potowe dzielą się na dwa główne typy: gruczoły apokrynowe i ekrynowe. Dodatkowo wyróżnia się gruczoły apoekrynowe, które mają cechy każdego z dwóch wymienionych typów i u dorosłych stanowią połowę wszystkich gruczołów potowych pachowych.

Gruczoły potowe składają się z części wydzielniczej, przewodu wyprowadzającego i ujścia.

Gruczoły apokrynowe. Są zlokalizowane w okolicy pach, narządów płciowych, odbytu, pępka, brodawek sutkowych oraz powiek. ich część wydzielnicza jest zlokalizowana w dolnej warstwie skóry właściwej lub w tkance tłuszczowej. Ujście gruczołów apokrynowych znajduje się w kanale włosowym (tuż powyżej ujścia gruczołu łojowego) albo w naskórku. ich wydzielina jest mętna, żółtawobiała, jałowa i bezwonna. Dopiero rozkładana przez bakterie na powierzchni ciała daje przenikliwy zapach. Tworzą ją lipidy, glikoproteiny i androgeny. Zmiany hormonalne zachodzące w okresie pokwitania powodują powiększenie gruczołów apokrynowych i nasilenie ich czynności. Są one większe, bardziej aktywne u mężczyzn i u rasy czarnej. ich rola nie jest jasna. Nie biorą udziału w termoregulacji. U niektórych ssaków stanowią źródło feromonów, które odgrywają rolę w „przywabianiu” płci przeciwnej.

Gruczoły ekrynowe. Zlokalizowane na całym ciele, nie są związane z mieszkami włosowymi. Liczne szczególnie na dłoniach, podeszwach i czole, a najmniej – na pośladkach. ich część wydzielnicza jest umiejscowiona głęboko w skórze właściwej, często na pograniczu tkanki podskórnej. Gruczoły ekrynowe biorą udział w regulacji cieplnej (termoregulacji) (patrz str. 22). Pot zaczyna się wydzielać wówczas, gdy temperatura otoczenia wzrośnie powyżej 31°C lub w organizmie wytworzy się za dużo ciepła (np. w trakcie wysiłku fizycznego, chorób przebiegających z gorączką, stresu emocjonalnego). Ponadto spocone dłonie lepiej chwytają. Wydzielony pot jest bezwonną, przezroczystą, bezbarwną cieczą. Ma skład bardzo rozcieńczonego roztworu soli, który zawiera dodatkowo związki mineralne, amoniak, mocznik, kwas mlekowy, lipidy, węglowodany i inne. Jego pH wynosi 5–6. W rozłożonym przez florę bakteryjną pocie odczyn przechodzi w zasadowy. Na powierzchni skóry tworzy z łojem zawiesinę olej/woda lub woda/olej. Razem z potem wydalane są: spożyty alkohol i wiele leków.

Gruczoły łojowe

Gruczoły łojowe w większości uchodzą do mieszka włosowego. Niewielka ich część ma ujście bezpośrednio na powierzchni skóry, na brzegu czerwieni wargowej i brzegu powiek (gruczoły Meiboma). Stanowią razem z włosem aparat włosowo-łojowy. Wyróżniamy trzy rodzaje mieszków włosowych połączonych z określonymi gruczołami łojowymi. Na owłosionej skórze głowy występują mieszki włosów terminalnych, gdzie włos jest gruby i długi, a gruczoł łojowy duży. Drugi rodzaj to mieszki włosów meszkowych (np. występują u kobiet na twarzy), gdzie włos jest cienki, a gruczoł łojowy mały. W trzecim typie, tzw. mieszkach łojowych, włos ma średnią wielkość, a gruczoły łojowe są duże. Tego typu mieszki występują na twarzy, górnej części klatki piersiowej i plecach, i są związane z powstaniem trądziku. Na podeszwach i dłoniach gruczoły łojowe nie występują w ogóle.

Wydzielanie gruczołów łojowych jest wspomagane przez skurcz mięśni przywłośnych. Zachodzi on pod wpływem stresu i zimna (pojawia się wtedy tzw. gęsia skórka). Odnowa łoju (łac. sebum) następuje szybciej, gdy jest on za często usuwany z powierzchni skóry. Jego wydzielanie jest różne w różnych okresach życia. U noworodków jest duże, co wiąże się z wpływem matczynych androgenów. Następnie spada, aby znowu wzrosnąć w okresie pokwitania. Okres wytwarzania łoju mniej więcej o rok poprzedza rozpoczęcie miesiączkowania. Jego wydzielanie zaczyna się zmniejszać ok. 40. roku życia.

Czynność gruczołów łojowych zależy od wpływów hormonalnych. Estrogeny i antyandrogeny zmniejszają wytwarzanie łoju, a androgeny i progesteron powodują jego wzmożone wydzielanie. Wśród androgenów największy wpływ na gruczoły łojowe ma 5-α-dihydrotestosteron (DHT). Powstaje z testosteronu w obecności enzymu 5-α-reduktazy typu 1. W przypadku progesteronu, stymuluje on wydzielanie łoju, jeżeli występuje jego nadmiar w stosunku do estrogenów. Z innych hormonów, które w pewnych warunkach nasilają wytwarzanie łoju, można wymienić: hormon wzrostu (ang. growth hormone – GH), insulinę, kortyzol, adrenalinę, prolaktynę i hormony tarczycy. Skutecznie je natomiast hamuje retinoid – izotretinoina. Na czynność gruczołów łojowych wpływa też temperatura otoczenia. Ciepło powoduje zwiększone wydzielanie, a zimno – zmniejszone. Uważa się jednak, że obserwowane nasilenie błyszczenia się skóry w lecie wynika przede wszystkim ze spadku lepkości wydzieliny gruczołów łojowych na skutek wyższej temperatury lub zmian w składzie łoju, prowadzących do obniżenia jego lepkości.

Łój natłuszcza trzon włosa i wspólnie z lipidami wytwarzanymi przez komórki naskórka utrzymuje warstwę lipidową na powierzchni skóry, co pełni funkcję ochronną przed różnymi czynnikami zewnętrznymi. Udział lipidów naskórkowych jest większy na powierzchniach ubogich w gruczoły łojowe. Ponadto łój ma łagodne działanie antybakteryjne i jego wydzielanie powoduje transport witaminy E do wyższych warstw naskór- ka.

Łój jest jasnożółtą cieczą. Zawiera glicerydy, wolne kwasy tłuszczowe, skwalen, wosk, estry steroli i wolne sterole. Wolne kwasy tłuszczowe powstają dopiero pod wpływem lipaz bakterii, które odczepiają je od dwui trójglicerydów. Dieta w niewielkim stopniu wpływa na skład i ilość łoju.

Włosy

Główną rolą włosów jest ich funkcja upiększająca. Są też narządem czuciowym wykrywającym nawet delikatny dotyk oraz chroniącym skórę głowy przed oparzeniem słonecznym i stanowią pewną izolację od zimna. Brwi, rzęsy i włosy w nozdrzach też pełnią funkcję ochronną. Choroby włosów często wiążą się z chorobami paznokci oraz skóry.

Na głowie mamy średnio ok. 100 tys. mieszków włosowych. Z każdego mieszka może wyrosnąć w ciągu życia 20–30 włosów. Na głowie niemowląt włosy są gęstsze niż u dorosłych.

Na głowie rosną z prędkością ok. 1 cm w ciągu miesiąca. Z wiekiem stają się tam coraz cieńsze, natomiast włosy brwi, nozdrzy i ucha wewnętrznego – coraz grubsze. Włosy różnią się pomiędzy rasami. i tak, rasa czarna ma włosy owalne i kręte, rasa żółta – okrągłe i proste. U rasy białej występują różne rodzaje włosów: kręte, faliste, proste.

Pierwotne zalążki włosów powstają już w 10. tyg. życia płodowego. Po ok. 6 mies. osiągnięta zostaje ostateczna liczba mieszków włosowych. Pierwsze włosy pojawiają się pomiędzy 5. a 6. mies. życia płodowego. Są to delikatne włosy meszkowe (łac. lanugo). Płód traci je między 7. a 8. mies. i tylko wcześniaki są pokryte tym meszkiem. Płód urodzony o czasie rodzi się pokryty na całym ciele cienkimi bezbarwnymi włosami (łac. vellus), a na głowie ma mniej lub bardziej liczne włosy dojrzałe. Po urodzeniu nie tworzą się już nowe mieszki włosowe.

W pełni rozwinięty włos składa się z trzech części: z korzenia włosa tkwiącego w skórze, z trzonu zwanego również łodygą włosa i z końca włosa, który jest ostry i występuje tylko we włosach niestrzyżonych. Korzeń włosa znajduje się w mieszku włosowym, do którego uchodzi gruczoł łojowy. Korzeń w dolnej części rozszerza się, tworząc opuszkę włosa, która obejmuje macierz i brodawkę włosa. Zniszczenie brodawek prowadzi do trwałej utraty włosów. Macierz, znajdująca się nad brodawką, zawiera różnicujące się komórki, które tworzą łodygę włosa oraz melanocyty, przekazujące melanosomy do keratynocytów rosnącego włosa. Tworzenie barwnika zachodzi tylko w trakcie wzrostu. Włosy jasne mają mało melanosomów, a grube – dużo. Kolor zależy od różnych poziomów eumelaniny, feomelaniny i melaniny trójchromowej. Włosy ciemnieją z wiekiem.

Włos wyrasta ze skóry pod pewnym kątem. Od strony kąta ostrego jest przytwierdzony mięsień przywłośny (ryc. 1.2).

Na przekroju poprzecznym w skórze włos wykazuje budowę warstwową. Wyróżnia się cztery zasadnicze warstwy, z których każda składa się z kilku kolejnych. Patrząc od środka, rozróżnia się włos właściwy, pochewkę wewnętrzną, pochewkę zewnętrzną i torebkę włosa (ryc. 1.3).

RYCINA 1.2. Włos wyrasta ze skóry pod pewnym kątem. Od strony kąta ostrego jest przytwierdzony mięsień przywłośny. Nad mięśniem widać gruczoł łojowy. (Na podstawie rys. Gabrieli Karolak).

RYCINA 1.3. Warstwowa budowa włosa. Patrząc od środka: włos właściwy, pochewka wewnętrzna włosa, pochewka zewnętrzna włosa, torebka włosa. Włos właściwy składa się z warstwy rdzennej, warstwy korowej i osłonki włosa. Pochewka wewnętrzna ma trzy warstwy: osłonkę, warstwę Huxleya i warstwę Henlego.

Ponad powierzchnię skóry wyrasta tylko włos właściwy. Składa się on z warstwy rdzennej, która w dojrzałym włosie występuje w postaci szczątkowej lub nie ma jej wcale, z warstwy korowej (tworzącej większość włosa i zbudowanej z ułożonych podłużnie wrzecionowatych keratynocytów zawierających barwnik) i osłonki włosa. Osłonka złożona jest z łusek (zrogowaciałych komórek) nakładających się dachówkowato, co przypomina szyszkę sosnową.

Pochewka wewnętrzna włosa składa się z trzech warstw; patrząc od wewnątrz: z osłonki, warstwy Huxleya i warstwy Henlego. Osłonka pochewki wewnętrznej włosa ma również budowę dachówkowatą, ale dachówki są ułożone w odwrotną stronę niż w osłonce włosa właściwego. Dzięki temu obie warstwy zazębiają się i ściśle przylegają.

W pochewce zewnętrznej występuje zgrubienie (ang. bulge), do którego przyczepia się mięsień przywłośny. W tym miejscu wytwarzane są komórki pnia mieszka włosowego, odpowiedzialne za odtworzenie nowego włosa, gdy stary wypadł. Mieszki są otoczone gęstą siecią naczyń oraz nerwów. Gdy włos wypada, splot naczyniowy ulega zwyrodnieniu i rozwija się ponownie w czasie wzrostu nowego włosa.

Głównym składnikiem chemicznym włosów jest keratyna. W odróżnieniu od keratyny warstwy rogowej naskórka, ta zawiera ok. 20% cysteiny, aminokwasu bogatego w siarkę. Cząsteczki keratyny mają wiele rodzajów wiązań, dzięki którym włosy zyskują stabilną strukturę chemiczną i mechaniczną.

Włosy dzieli się na trzy rodzaje: włosy pierwotne (lanugo), meszkowe i terminalne. Do tych ostatnich zalicza się włosy długie (owłosionej skóry głowy), szczeciniaste (brwi, rzęsy) oraz okolic płciowych i pachowych. Włosy różnie reagują na hormony androgenne. W związku z tym dzieli się je również na trzy grupy. Do pierwszej zalicza się włosy zależne od płci, czyli odpowiadające na androgeny, ale dopiero w stężeniach występujących na ogół u mężczyzn. Należą do nich włosy na brodzie oraz pomiędzy trójkątem łonowym a pępkiem, jak również w uchu zewnętrznym. Do drugiej grupy zaliczamy tzw. włosy ambiseksualne, również zależne od androgenów, ale w stężeniach typowych zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Są to włosy pachowe i łonowe. Trzecią grupę stanowią włosy niezależne od płci, które nie reagują na androgeny – brwi i rzęsy. Najważniejszym androgenem jest testosteron. W miejscu działania w macierzy włosa, pod wpływem enzymu 5 alfa-reduktazy, ulega on konwersji do dihydrotestosteronu.

Ludzkie włosy mają swój cykl wzrostu, niezależny od włosów sąsiednich. Dzieli się on na trzy fazy: anagenową, czyli wzrostu, katagenową, czyli przejściową, i telogenową, czyli spoczynku. Normalnie na owłosionej skórze głowy jest ok. 85% włosów anagenowych, poniżej 1% katagenowych i ok. 15% telogenowych. Faza anagenowa może trwać, np. na głowie, od 2 do 6 lat. Faza katagenowa to zaledwie 1–2 tyg. W tym czasie wzrost włosa ulega zahamowaniu. Faza telogenowa, kończąca się wypadnięciem włosów, trwa średnio 3–4 mies.

Włosy rosną cyklicznie nie tylko na głowie, lecz we wszystkich okolicach ciała. Jednakże w różnych jego częściach zmienia się długość anagenu i telogenu. Znajomość długości cyklu wzrostu włosa pomaga przy zabiegach epilacji (patrz str. 96) w ustaleniu, czy włosy faktycznie zostały trwale usunięte. Jeżeli włos nie odrasta po upłynięciu czasu pełnego cyklu włosowego, plus dodatkowo 6 mies., można uznać, że doszło do jego trwałego usunięcia. Jak wspomniałam, w przypadku włosów rosnących na głowie faza anagenu trwa parę lat, a faza telogenu parę miesięcy (patrz wyżej). W innych miejscach ciała fazy te są krótsze (tab. 1.1).

Jak pokazano w tabeli 1.1, w przypadku włosów na ciele bardzo skrócona jest faza anagenu. To powoduje, że wzrasta procentowo ilość mieszków włosowych będących w fazie telogenu. W przypadku brwi ilość ta dochodzi nawet do 94%.

TABELA 1.1. Długość trwania anagenu i telogenu w zależności od umiejscowienia włosów

+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Okolica ciała | Czas trwania anagenu | Czas trwania telogenu |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Brwi | 1–2 mies. | 3–4 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Wąsy | 2–5 mies. | 1,5 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Broda | 1 rok | 2,5 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Pachy | 4 mies. | 3 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Ramiona | 1–3 mies. | 2–4 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Okolica łonowa | 1–2 mies. | 2–3 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Uda | 1–2 mies. | 2–3 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+
| Podudzia | 4–6 mies. | 2–3 mies. |
+--------------------------+--------------------------+--------------------------+

Źródło: R.E. Fitzpatrick, M.P. Goldman: Laserowa chirurgia kosmetyczna, Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004 (zmodyfikowana).

Pomimo tak trwałej i złożonej struktury może dojść do uszkodzenia mechanicznego włosów. Następuje to np. przez zbyt energiczne czesanie lub szczotkowanie. Dochodzi wtedy do uszkodzenia osłonki włosa, a nawet głębszych jego części. Uszkodzenie takie szczególnie zagraża osobom mającym włosy kręcone. Z kolei nadmierne mycie włosów może spowodować ich suchość i łamliwość, jednak przy użyciu nowoczesnych, dobrych szamponów nie jest to zjawisko częste. Płyny do trwałej ondulacji nierzadko naruszają strukturę włosów. Także niektóre farby, zmieniając kolor w sposób bardziej trwały, mogą je uszkadzać. Podobnie preparaty rozjaśniające, utleniając melaninę we włosach, równocześnie je osłabiają.

Tkanka podskórna

Tkanka podskórna (łac. subcutis) stanowi warstwę ochronną, izolacyjną i jest rezerwuarem energii. Jej grubość jest bardzo różna u różnych osób i w poszczególnych miejscach ciała. Nie występuje w powiekach i męskich narządach płciowych. Znajduje się pomiędzy skórą właściwą a powięzią mięśni. Składa się ze zrazików tłuszczowych (patrz niżej) przedzielonych zbitą tkanką łączną włóknistą. Te włókniste przegrody łączą skórę właściwą z powięzią. Jednostką czynnościową tkanki tłuszczowej jest zrazik – niewielkie skupisko komórek tłuszczowych unaczynionych przez jedną tętniczkę. Nie ma on widocznego ograniczenia. Dopiero większa ilość zrazików jest przedzielona przegrodami z tkanki łącznej. W przestrzeniach części międzyzrazikowych występują części wydzielnicze gruczołów potowych, naczynia krwionośne, włókna i upostaciowione zakończenia nerwowe.

Błony śluzowe

Powierzchnia błon śluzowych jest wilgotna i pokryta ochronnym śluzem, w jamie ustnej wytwarzaną przez ślinianki śliną. Błony śluzowe mogą być nieskeratynizowane albo wykazywać różne nasilenie keratynizacji. Pogrubiała i nadmiernie zrogowaciała (skeratynizowana) błona śluzowa zawsze jest biała (leukoplakia) i może być spowodowana albo urazem mechanicznym, albo różnymi chorobami, w tym rakiem kolczystokomórkowym. Błony śluzowe są podobnie zbudowane jak skóra, główną różnicę stanowi brak przydatków skóry. Nie mają włosów, gruczołów potowych i łojowych, chociaż te ostatnie mogą występować na błonach śluzowych np. jamy ustnej jako przemieszczone gruczoły łojowe (gruczoły Fordyce’a, łac. glandulae sebaceae heterotopicae). Okres przejścia keratynocytu z warstwy rozrodczej na powierzchnię w obrębie błon śluzowych jest krótszy niż w naskórku i wynosi 5 dni. To powoduje bardzo szybkie gojenie się ran. W jamie ustnej nie ma skóry właściwej, jest tylko blaszka właściwa (łac. lamina propria). Wiele chorób błon śluzowych to składowa chorób, które dotyczą również skóry lub narządów wewnętrznych.

Paznokcie

Paznokcie pełnią funkcję użytkową i ochronną. ich wzrost u rąk wynosi ok. 0,5–1 mm tygodniowo, natomiast u nóg paznokcie rosną trzykrotnie wolniej (w odróżnieniu od włosów proces ten następuje w sposób ciągły). Można powiedzieć, że paznokieć ręki rośnie w ciągu 4–6 mies., a paznokieć stopy – w 12–18. Paznokcie rosną szybciej u dzieci, u kobiet niż u mężczyzn, oraz w dzień i w lecie. Na stopach są grubsze i ich grubość wzrasta wraz z wiekiem. Kształt paznokcia zależy od struktury kości, nad którą się znajduje. Jego keratyna jest bardziej zbita niż w naskórku. Przez paznokieć może przenikać pewna ilość UV i światła widzialnego. Ponadto przeznaskórkowa utrata wody przez płytkę paznokciową jest stukrotnie większa niż przez otaczającą skórę.

RYCINA 1.4. Budowa paznokcia. W skład paznokci wchodzą: macierz paznokcia, łożysko łącznotkankowe, zrogowaciała płytka paznokciowa i otaczająca skóra. Części boczne i część tylna płytki paznokciowej znajdują się w wale paznokciowym, który jest fałdem naskórkowym. Od strony wału płytka paznokcia jest chroniona obrąbkiem naskórkowym (łac. cuticula, eponychium). Częściowo pokrywa on zbielenie w kształcie półksiężyca (łac. lunula). Wolny fragment płytki jest połączony z łożyskiem przez hyponychium (łac.). (Na podstawie rys. Gabrieli Karolak).

W skład paznokci wchodzą: macierz paznokcia (łac. matrix), zrogowaciała płytka paznokciowa, łożysko łącznotkankowe i otaczająca skóra (łac. paronychium) (ryc. 1.4). części boczne i tylna płytki znajdują się w wale paznokciowym, który jest fałdem naskórkowym. Płytka paznokciowa leży na łożysku łącznotkankowym. Tylna jego część, zlokalizowana pod wałem, nosi nazwę macierzy. Jest ona miejscem wzrostu płytki. Od strony wału płytkę paznokcia chroni obrębek naskórkowy (łac. cuticula, eponychium), który częściowo pokrywa zbielenie w kształcie półksiężyca zwane lunula (łac.). Część wolna płytki paznokciowej jest połączona z łożyskiem przez hyponychium (łac.).

Fizjologia skóry

Prawidłowa flora skóry

Skóra płodu jest jałowa, ale w trakcie porodu, w kanale rodnym zostaje zasiedlona przez bakterie. U ludzi wyróżnia się na skórze i błonach śluzowych: zawsze obecną florę stałą, występującą przez dany okres florę rezydującą przejściowo oraz florę przejściową, która jest wykrywana sporadycznie.

Po odkażeniu skóry prawidłowa flora skóry odbudowuje się zwykle w ciągu 24–72 godz. Populacja bakterii odnawia się z ujść mieszków.

Wpływ na zakażenie bakteriami patogennymi mają czynniki wewnątrzi zewnątrzpochodne. Do tych pierwszych należy występowanie chorób zaburzających odporność, takich jak aiDS i cukrzyca, do tych drugich – leki (np. długotrwała antybiotykoterapia), kosmetyki (np. mydła przeciwbakteryjne – patrz niżej), wzmożona wilgotność i temperatura oraz zbyt obcisła odzież.

• Flora stała

Należą do niej najczęściej bakterie tlenowe, czyli najlepiej rosnące w obecności tlenu, oraz nieco rzadziej – bakterie mikroaerofilne, bytujące w nieco obniżonym stężeniu tlenu. Na podstawie morfologii można wyróżnić ziarniniaki (łac. cocci) i laseczki (łac. bacilli). Do najczęstszych ziarniniaków należą mikrokoki, a wśród nich koagulazoujemne gronkowce (łac. Staphylococcus epidermidis).

Bakterie w zdrowej skórze tworzą mikrokolonie, które rozmieszczają się na powierzchni warstwy rogowej i pomiędzy jej warstwami oraz w gruczołach łojowych. W tych ostatnich znajdują się: najgłębiej Propionibacterium spp., a bardziej powierzchownie – gronkowce koagulazoujemne. Dodatkowo w gruczołach łojowych występują lipofilne grzyby drożdżopodobne Malassezia spp. (inna nazwa łac. Pityrosporum).

W najbardziej zewnętrznej warstwie warstwy rogowej rozmieszczają się maczugowce (łac. Corynebacterium spp.) oraz czasem bakterie należące do flory przejściowej.

Flora stała chroni przed zakażeniem innymi bakteriami. Wyżej wymienione bakterie wytwarzają lipazy i esterazy, które rozkładają trójglicerydy do wolnych kwasów tłuszczowych i tym samym obniżają pH skóry (tzw. kwaśny płaszcz skóry ma zwykle pH 5,4–5,9). Niższe pH chroni w pewnym stopniu przed bakteriami patogennymi. Wartość pH jest inna w różnych okolicach, np. pod pachami i w pachwinach wyższa niż na przedramionach. Można ją podwyższyć myciem nieodpowiednimi preparatami, np. Często używając alkalicznych mydeł. Również tzw. mydła przeciwbakteryjne nie są wskazane do codziennej higieny, ponieważ mogą zburzyć florę bakteryjną i paradoksalnie sprzyjać zasiedleniu skóry przez bakterie patogenne.

Dodatkowo Staphylococcus epidermidis i Propionibacterium acnes produkują antybiotyki przeciwko patogennym drobnoustrojom.

• Flora rezydująca przejściowo i flora przejściowa

Bakterie, które nie są częścią stałej flory skóry, pozostają zwykle na niej parę godzin. Zaliczamy do nich bakterie Gram-ujemne z rodziny Enterobacteriaceae, które są częścią flory jelit i mogą być przenoszone na skórę poprzez ręce. Można tu też wymienić Pseudomonadaceae, które występują w otoczeniu człowieka w środowisku wilgotnym. U niektórych osób w okolicy nosa i odbytu znajdują się bakterie Staphylococcus aureus, które z tych miejsc mogą szerzyć się na pozostałe obszary.

Kontakt z powyższymi bakteriami nie prowadzi do choroby, jeżeli bariera naskórkowa nie jest naruszona. Czynnikami chroniącymi są wyżej opisane: flora stała i pH skóry. Znaczenie mają również temperatura skóry, jej odpowiednie natłuszczenie i nawodnienie, prawidłowe złuszczanie warstwy rogowej oraz występowanie na skórze peptydów o działaniu przeciwbakteryjnym (defensyny, katelicydyny i dermicydyny).

Zabarwienie skóry

Normalna barwa skóry zależy od obecności melaniny w komórkach naskórka – keratynocytach. W pewnym stopniu decyduje o niej także krew zawarta w powierzchownych naczyniach włosowatych oraz ewentualna zawartość karotenoidów. Melanina stanowi główną ochronę przeciwko promieniom ultrafioletowym: pochłania je, jak również neutralizuje wolne rodniki. Dzięki niej ciemniejsze skóry są lepiej chronione przed fotostarzeniem i nowotworami skóry. Melanina jest produkowana na drodze licznych przemian w melanocytach (ryc. 1.5).