Medytacje dla czcicieli męki Pańskiej - ebook

WPROWADZENIE

I. Postać autora _Medytacji dla czcicieli męki Pańskiej_

Św. Alfons de Liguori (1696–1787) należy do największych czcicieli i apostołów Jezusa Chrystusa ukrzyżowanego. Całe życie i dzieło tego wielkiego doktora Kościoła, biskupa, misjonarza, założyciela Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela, autora licznych dzieł z dziedziny teologii i duchowości, malarza, poety i muzyka było jakby żywym komentarzem do męki Pańskiej.

We wstępie do pierwszej opublikowanej przez siebie książki na temat męki Chrystusa, _Miłości dusz_, św. Alfons kieruje do czytelnika takie słowa: „Proszę cię, abyś dnia każdego przypatrywał się Jego męce, gdyż znajdziesz tam wszelkie powody, jakie tylko mieć możemy, aby spodziewać się życia wiecznego, oraz do umiłowania Boga, od czego właśnie całe nasze zbawienie zależy. Wszyscy święci byli rozmiłowani w Jezusie Chrystusie i Jego męce” (_Miłość dusz_, „Do czytelnika”). W tej gorącej zachęcie do codziennego rozważania tajemnicy Krzyża kryje się jeden z charakterystycznych rysów duchowości naszego Świętego, jakim jest pobożność skoncentrowana na zbawczej męce Jezusa Chrystusa.

Św. Alfons de Liguori bardzo wcześnie został do głębi poruszony miłością Boga objawioną w męce Jezusa. Jego powołanie dojrzewało w atmosferze Golgoty. W 1719 roku, w wieku 23 lat, jako szlachcic i uznany neapolitański adwokat, pod wpływem dramatycznych doświadczeń namalował wstrząsającą postać Chrystusa umierającego na krzyżu, całego okrytego ranami. Ten obraz jest ważnym dokumentem jego spontanicznej pobożności. Jest w nim krzyk pełnego czułości zdumienia, który tak często powraca w jego późniejszych pismach o męce Pańskiej:

Duszo moja, podnieś oczy i popatrz na tego ukrzyżowanego Człowieka. Popatrz na Boskiego Baranka już ofiarowanego na ołtarzu kaźni. Pomyśl, że jest On umiłowanym Synem Ojca Przedwiecznego, i zrozum, że umarł z miłości, jaką żywił względem ciebie. Popatrz, jak ramiona trzyma rozpostarte, by ciebie objąć; głowę pochylił, by ci udzielić pocałunku pokoju; bok ma przebity, by cię przyjąć do swojego serca. Jak myślisz – czy zasługuje na uwielbienie Bóg tak cię kochający? Słuchaj, co ci mówi z tego krzyża: „Popatrz, synu, czy jest na świecie ktoś, kto by cię bardziej ode Mnie umiłował?”1.

Biografowie św. Alfonsa podkreślają, że nawet w podeszłym wieku nie przestał szkicować obrazów Ukrzyżowanego, które misjonarze redemptoryści rozprowadzali wśród wiernych, a w czasie misji, głosząc kazania, ukazywali słuchaczom. Namalował też inną wersję pierwszego obrazu, dodając ogniste strzały, które wychodzą z otwartych ran i spadają na ziemię; umieścił na nim słowa: „Z ran Ukrzyżowanego wydobywają się nieustannie strzały miłości, które kruszą nawet kamienne serca i rozpalają najbardziej lodowate dusze”.

Swoją żarliwą miłość do Ukrzyżowanego karmił św. Alfons rozważaniem Ewangelii, lekturą książek o męce Pańskiej i codzienną praktyką drogi krzyżowej. Nawiązując do swojej książki _Rozważania o męce Jezusa Chrystusa według opisu Ewangelistów_, pisze: „Sam codziennie z niej korzystam. Zalecam, aby nie było ani dnia bez przywołania choćby jednego szczegółu męki Pańskiej za pomocą tej czy innej książki”.

Pasyjny rys duchowości św. Alfonsa odcisnął piętno na całej jego działalności i na wszystkich jego dziełach. Założona przez niego w 1732 roku wspólnota zakonna przyjęła nazwę Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela (redemptoryści) i otrzymała jako motto werset Psalmu 129: „Obfite u Niego odkupienie” (_Copiosa apud eum redemptio_) oraz herb z motywami męki Pańskiej: krzyż z włócznią i gąbką.

Boża miłość do człowieka, szczególnie przejawiająca się w męce Chrystusa i Eucharystii, stała się głównym punktem misyjnego przepowiadania redemptorystów. W jednym ze swoich listów św. Alfons pisze: „Proszę, byście często mówili o miłości, jaką Jezus Chrystus okazał nam w swojej męce i w ustanowieniu Eucharystii; mówcie o miłości, jaką winniśmy żywić dla naszego umiłowanego Odkupiciela, często przywołując na myśl te dwie wielkie tajemnice miłości (…). W misjach, a zwłaszcza w ostatnich trzech dniach, należy mówić jedynie o męce Odkupiciela, aby pozostawić dusze zjednoczone z Jezusem Chrystusem”. Postawienie krzyża na zakończenie misji miało nieustannie przypominać ludziom o męce Pańskiej jako znaku największej miłości Boga, aby świadomie trwali na drodze nawrócenia.

II. Czym dla św. Alfonsa jest męka Pańska?

Czytelnik z pewnością zauważy, że św. Alfons de Liguori – podobnie jak większość teologów nowożytnych – ujmuje tajemnicę odkupienia w perspektywie zadośćuczynienia, która dominowała w teologii potrydenckiej. Myśl, że męka i śmierć Jezusa na krzyżu czyni zadość Bożej sprawiedliwości za nasze grzechy, powraca jak refren we wszystkich jego rozważaniach pasyjnych.

Mając to na uwadze, nie wolno jednak stracić z oczu tego, co dla św. Alfonsa jest w zadośćuczynieniu najważniejsze: najistotniejszym jego motywem jest miłość. Mękę Chrystusa uważał on za najwyższy dowód Jego miłości do ludzi. Największe nawet cierpienia Jezusa i okrutna śmierć na krzyżu nie mają bowiem wartości same w sobie. Zadośćuczynienie Jezusa za grzechy ma zbawczą wartość tylko dlatego, że wypływa z miłości Boga do ludzi, i tylko w tej mierze, w jakiej podyktowane jest miłością. Nie ma zadośćuczynienia bez miłości. Właśnie męka Jezusa Chrystusa objawia zdumiewającą miłość Boga do człowieka, który przez grzech stał się Jego nieprzyjacielem. „Jezus na krzyżu! Oto jaki dowód miłości daje nam Bóg; i tak to wcielony Syn Boży okazuje się nam po raz ostatni w swoim śmiertelnym życiu: przyszedł na świat w stajence, a oto umiera na krzyżu; jak na początku, tak i na końcu objawia niezmierzoną miłość ku ludziom” (_Rozważania męki Pańskiej według opisu Ewangelistów_ XIV, 4). Krzyż Jezusa objawia Boga „szalonego z miłości”, „w którym jest obfite odkupienie”. Krzyż i każda rana Zbawiciela wołają, że On nas kocha nieskończoną miłością.

W dziełach św. Alfonsa męka Chrystusa ukazuje dobitnie dialogiczną strukturę miłości. Objawia miłość Boga, która oczekuje odpowiedzi człowieka. Nasz Święty ciągle powraca do podstawowej prawdy, że „Bóg jest miłością” – nie abstrakcyjną, lecz konkretną i osobową. Taka miłość domaga się naszej odpowiedzi, umysłem, sercem i wolą. Bóg nie chce mieć niewolników, lecz przyjaciół. Odpowiedź odkupionego może być tylko jedna – miłość. Bóg stał się człowiekiem, aby zdobyć naszą miłość. Dlatego wszyscy zostaliśmy odkupieni i wszyscy jesteśmy wezwani do świętości.

Niektóre sformułowania w tekstach św. Alfonsa o męce Pańskiej mogą wywołać zdziwienie, a nawet szokować współczesnego czytelnika. Do takich z pewnością należą zdania o „gniewie Bożym” i „zagniewaniu Ojca” spowodowanym przez ludzkie grzechy (np. _Miłość dusz_ XV, 3). Czym zatem jest ów „Boży gniew” sprowokowany przez grzechy człowieka? Czy „zagniewanie” Boga Ojca da się pogodzić z tak drogą św. Alfonsowi wizją Boga miłości i miłosierdzia, jaką ukazują okrutna męka i śmierć krzyżowa Syna? Czy Bóg w ogóle może gniewać się na człowieka?

Idea gniewu Bożego nie jest łatwa do zrozumienia i zaakceptowania. W niczym bowiem nie przypomina on gniewu ludzkiego. Nie jest czymś przypadkowym, nieprzewidywalnym, irracjonalnym, ale jest następstwem postępowania człowieka. Bóg nie pozostaje obojętny na grzech! Św. Alfons podkreśla, że gniew Boży jest Jego odpowiedzią na nieposłuszeństwo człowieka. Ma swoje źródło w miłości, ponieważ grzech poważnie rani Bożą miłość, dobroć i miłosierdzie. Dlatego w postępowaniu Boga z ludźmi gniew jest manifestacją Jego zranionej miłości, a nie zaprzeczeniem Jego miłosierdzia. Gniew Boży jako reakcja na grzech wskazuje dobitnie, że Bóg traktuje grzesznika poważnie, że nie lekceważy nas nawet wtedy, gdy się przeciwko Niemu buntujemy. Można zatem powiedzieć, że gniew Boga to jakby drugie oblicze Jego miłości i miłosierdzia. To w niczym nie sprzeciwia się Jego sprawiedliwości. A kiedy nasz Święty mówi o uśmierzaniu gniewu Ojca, ma na myśli nie ofiarowanie Mu jakiejś rekompensaty, która zmieniłaby Jego postawę wobec człowieka, ale powrót do Niego przez skruchę i nawrócenie, usunięcie przeszkody powstałej na skutek grzechu.

III. Męka Pańska w pismach św. Alfonsa

Św. Alfons Liguori ukochał bezgranicznie Jezusa Chrystusa, ponieważ odnalazł w Nim swojego Odkupiciela, wzór życia i źródło świętości. Dlatego chciał, aby zbawcze orędzie Krzyża dotarło do jak największej liczby ludzi. Z takim zamiarem napisał ponad 20 książek i broszur o tematyce pasyjnej. Ponadto teksty o męce Chrystusa zamieszczał w prawie wszystkich swoich dziełach, zwłaszcza tych przeznaczonych do medytacji i kaznodziejstwa. Znamienny jest tytuł pierwszego rozdziału _Umiłowania Jezusa Chrystusa_ (1768): „Jezus Chrystus zasługuje na to, aby być przez nas kochanym, ze względu na miłość, którą nam okazał poprzez swoją mękę i śmierć”2.

Św. Alfons de Liguori, znakomity teolog i doktor Kościoła, pozostał przez całe życie pasterzem prostych ludzi. Zachował przy tym duszę neapolitańczyka. Dlatego jego rozważania na temat męki Pańskiej nie mają w sobie nic z chłodnego i wyważonego wykładu; są raczej niezwykle żarliwym dialogiem między Zbawicielem a człowiekiem, w którym przeplatają się refleksje, pytania, uczucia i modlitwy. Jest to rodzaj dramatycznego przedstawienia: autor czuje się naocznym świadkiem męki Jezusa Chrystusa, przeżywa wszystkie jej etapy, niesiony falą bólu i miłości, świętego oburzenia, wyrzutów sumienia, zdumienia i współczucia.

Do udziału w dramacie męki Chrystusa włącza inne postacie: Boga, aniołów, apostołów, sędziów, żołnierzy. Kiedy zaś zwraca się do czytelnika, odwołuje się do wszystkich jego władz wewnętrznych: rozumu, woli, serca, aby ten został przez nią całkowicie wciągnięty; wszystko zaś zmierza do wywołania głębokiego poruszenia, które doprowadzi do nawrócenia.

Innym charakterystycznym rysem stylu dzieł św. Alfonsa o męce Pańskiej jest powrót do tych samych tematów, powtarzanie tych samych tekstów biblijnych i tych samych wyrażeń. To może czasami sprawiać wrażenie monotonii. Autor jest tego w pełni świadomy.

IV. _Medytacje dla czcicieli męki Pańskiej_

Prezentowana książka składa się z trzech tekstów św. Alfonsa. Podstawą wydania są ich XIX-wieczne przekłady, odpowiednio uwspółcześnione z uwagi na przyzwyczajenia dzisiejszych odbiorców3, lecz z poszanowaniem dla tłumacza (zachowano jego wstępy i dodatki, obce włoskim oryginałom) oraz w przekonaniu, że ich plastyczny język stanie się dodatkowym cennym walorem książki, przybliżając w ten sposób czytelnika do czasów świętego autora.

1. _ROZWAŻANIA MĘKI PAŃSKIEJ WEDŁUG OPISU EWANGELISTÓW_. Pełny tytuł dzieła brzmi: _Rozważania i uczucia dotyczące męki Jezusa Chrystusa wyjaśniane po prostu tak, jak opisali ją święci Ewangeliści._ Ta broszura została opublikowana po raz pierwszy w drugim tomie _Prawdziwej Oblubienicy Chrystusowej_ w roku 17614. W następnych wydaniach będzie się pojawiać w połączeniu z _Umiłowaniem Jezusa Chrystusa_. Św. Alfons podąża za opisami męki Pańskiej w Ewangeliach, medytując ją i przeżywając krok po kroku. Jego egzegeza tekstów biblijnych, którą dzisiaj możemy uznać za niedoskonałą, jest znacznie bardziej dokładna i trzeźwa niż egzegeza współczesnych mu autorów. Dzieło to zostało dobrze przyjęte i do roku 1933 miało aż 103 wydania.

2. _MIŁOŚĆ DUSZ_. Pełny tytuł dzieła brzmiał pierwotnie: _Miłość dusz, czyli refleksje i uczucia dotyczące męki Jezusa Chrystusa do medytacji przed Najświętszym Sakramentem_. Jest to pierwsze znaczące dzieło św. Alfonsa na temat męki Pańskiej; ukazało się w Neapolu w roku 1751. Było często publikowane jako druga część _Nawiedzeń Najświętszego Sakramentu_. Sam autor wyjaśnia we wstępie, że jego zamiarem było przekazanie „w pewnym porządku słów Pisma Bożego na temat miłości, którą objawił nam Pan Jezus w swojej śmierci; nic bowiem nie pobudza skuteczniej chrześcijanina do miłowania Boga jak słowa samego Boga, zawarte w Piśmie Świętym” (_Miłość dusz_, „Do czytelnika”).

Na okładce św. Alfons umieścił wykonaną przez siebie rycinę przedstawiającą Jezusa na modlitwie w Ogrodzie Oliwnym. Wskazał tym samym na istotną prawdę teologiczną: Ostatnia Wieczerza uprzedza Mękę, a Eucharystia przedłuża ofiarę Golgoty. Wszystkie rozdziały _Miłości dusz_ zostały podzielone na kilka punktów, z których każdy może służyć jako tekst do medytacji, czyli modlitwy myślnej, która jest charakterystyczna dla św. Alfonsa i bardzo przez niego propagowana.

Św. Alfons poleca tę książkę do medytacji z ludźmi świeckimi zarówno podczas misji, jak i po jej zakończeniu, w ramach tzw. _vita devota_ (życie pobożne). Odniosła ona wielki sukces wydawniczy już za życia Świętego i w późniejszym okresie.

3. _ĆWICZENIE DROGI KRZYŻOWEJ_. Ta niewielka broszura została wydana w roku 1761 w Neapolu jako kontynuacja _Rozważań męki Pańskiej według opisu Ewangelistów_ w drugiej części _Prawdziwej Oblubienicy Chrystusowej_. Droga krzyżowa to jeden z tych tradycyjnych tematów medytacji, który św. Alfons bardzo cenił i gorąco polecał. Dziełko to rozprowadzał w czasie misji i rekolekcji prowadzonych przez redemptorystów. W XIX wieku zyskało ono ogromną popularność. Zostało przetłumaczone na główne języki europejskie, język japoński i inne języki świata. Miało prawie 300 wydań w języku francuskim i tyleż w języku niemieckim. Jeszcze dzisiaj jest bardzo popularne we Włoszech.

Sam św. Alfons codziennie praktykował medytację drogi krzyżowej Jezusa Chrystusa. Wprowadził zwyczaj odprawiania jej w domach zakonnych swojego zgromadzenia i polecił zawsze robić to w ostatnim dniu misji ludowych i rekolekcji prowadzonych przez redemptorystów, jak również erygować stacje drogi krzyżowej w parafiach, by wierni mogli swobodnie ją praktykować.

* * *

Największym pragnieniem św. Alfonsa de Liguoriego było ukochać Jezusa Chrystusa tak, jak na to zasługuje, i sprawić, by był kochany przez wszystkich ludzi. Dlatego, mimo upływu wieków, ten niezwykle żarliwy miłośnik Ukrzyżowanego nadal może być naszym przewodnikiem w kontemplacji męki Pańskiej – najwyższego wyrazu miłości Boga do nas – i uczyć nas, jak powinniśmy rozpalać w naszych duszach miłość do Jezusa Chrystusa, który za nas umarł na krzyżu. Duchowość pasyjna nie ulega przedawnieniu5.

_Jan Chaim CSsR_PRZYPISY

1 Św. Alfons Maria de Liguori, _Medytacje pasyjne. Medytacje różańcowe_, wyd. II zm., Homo Dei, Kraków 2018, s. 60 (Medytacja XIV). _Medytacje pasyjne_ obejmują następujące dzieła św. Alfonsa: _Ćwiczenie drogi krzyżowej_, _Piętnaście medytacji na temat męki Jezusa Chrystusa_ (część druga _La via della salute_), _Miłość dusz._

2 Św. Alfons Maria de Liguori, _Umiłowanie Jezusa Chrystusa w życiu codziennym_, Homo Dei, Kraków 2015, s. 17.

3 Zob. _Nota edytorska_ (przyp. red.).

4 Wydanie polskie: Kraków 1926.

5 Przy opracowaniu niniejszego wstępu wykorzystano następujące teksty: O. Gregorio, __ _La passione di Cristo negli scritti di Sant’Alfonso_, „Tabor” 36 (1964), s. 19–30; G. Velocci, _Sant’Alfonso. Un maestro di vita spirituale_, Torino 1994; G. Velocci, _Główne tezy teologii św. Alfonsa_, w: _Święty Alfons – teolog – duszpasterz – mistrz życia wewnętrznego_, Kraków 1988, s. 159–171; J. Chaim, _Wprowadzenie_ do: św. Alfons Maria de Liguori, _Medytacje pasyjne_, dz. cyt., s. 11–16.