Megazagrożenia. 10 trendów niebezpiecznych dla naszej przyszłości - ebook

PROLOG

Każdego dnia stajemy wobec najróżniejszych rodzajów ryzyka. Niektóre z nich są względnie nieduże. Możemy się pomylić, ale konsekwencje tej pomyłki będą niewielkie. Jeżeli zainwestuję 1000 dolarów w akcje, mogę sobie pozwolić na utratę części, a nawet całości tych pieniędzy. Ale jeśli mamy do czynienia z ryzy­kiem, z którym mogą się wiązać poważne i długotrwałe negatywne następstwa, to mówimy o zagrożeniach. Zakup domu przy plaży, który stoi na klifie nad brzegiem oceanu, nale­żałoby już zakwalifikować jako zagrożenie. Zmiany klimatu, sztormy czy erozja podstawy klifu zagrażają tej znacznie większej inwestycji, a może nawet mojemu życiu, o ile nie okażę się wystarczająco przewidu­jący, by przyglądać się, jak pod fundamentami mojego domu wykrusza się klif.

Możliwość podejmowania indywidualnych decyzji daje nam przynajmniej wpływ na nasz los. Oczywiście decyzje stają się bardziej skomplikowane, gdy dotyczą ryzyk zbiorowych lub spo­łecz­nych – takie wybory są dzisiaj domeną polityków. Czy kraj powinien iść na wojnę? Czy państwo powinno ratować finansowo jakąś branżę? Czy politycy powinni nałożyć wysoki podatek węg­lowy, by spowolnić zmiany klimatu? Na tego rodzaju decyzje pojedynczy obywatele nie mają zbyt dużego wpływu, natomiast każdy z nas może ponieść dotkliwe konsekwencje wynikające z tych decyzji. Przykładem niech będzie globalny kryzys finan­so­wy z 2008 roku czy niekompetentne reakcje na pandemię COVID-19 – tak oto błędna polityka skutkuje drenażem kont bankowych i zagraża bytowi oraz życiu milionów ludzi. Reakcje zbiorowe okazują się znacznie trudniejsze od tych indywidual­nych. Trudne może być nawet samo dojście do decyzji, gdy politycy kłócą się i ścierają ze sobą czy to na szczeblu krajowym, czy międzynarodowym.

Jako ekonomista zajmuję się ryzykiem i jego konsekwencjami. W 2006 roku widziałem kosmicznie wysokie ceny nieruchomości, niebezpieczne poziomy zadłużenia hipotecznego oraz boom w budownictwie. Nowe domy niemalże błagały, by ktoś je kupił. Ostrzegałem, że ta bezprecedensowa bańka wkrótce pęknie, stając się zaczątkiem globalnej recesji i kryzysu finansowego. Mówiłem o tym publicznie, czym nie przysparzałem sobie przyjaciół. Moi krytycy próbowali ze mnie szydzić, nadając mi przydomek „Doktor Zagłada”. Bagatelizowali moje wezwania i apele o ostrożność. Gdy wydarzenia potoczyły się zgodnie z moimi przewidywaniami i rozpoczął się globalny kryzys finansowy, ceny nieruchomości w Stanach Zjednoczonych (i w innych krajach, w których nadmu­chano podobne bańki) spadły, co miało ogólnoświatowe konsek­wencje dla instytucji finansowych i gospodarek.

Ryzyko i zagrożenia są wszędzie. Są jednak takie, które działają powoli, ale i takie, które są znacznie bardziej niebezpieczne od reszty. Część z tych najbardziej niebezpiecznych to jednocześ­nie zagrożenia oddziałujące najwolniej, co jeszcze bardziej utrudnia zbiorowe reagowanie na nie. W tej książce chciałbym zwrócić uwagę na największe zagrożenia, jakie czyhają na nas na tej planecie – na te, które oddziałują powoli i szybko, na te, które mogą wyrządzić nam szkody już niedługo albo nieco później. Nazywam je megazagrożeniami i definiuję jako poważne problemy, które mogą spowodować duże straty i cierpienie, a przy tym nie da się ich szybko ani łatwo rozwiązać.

Terminu megazagrożenie nie używam w odniesieniu do wojny, nawet jeśli wojna wywołuje olbrzymie cierpienia, czego dowodzi niedawna brutalna agresja Rosji na Ukrainę. Wojny istnieją tak długo, jak długo spisywana jest historia ludzkości, a pewnie nawet dłużej. Niektóre są lokalne, inne są światowe. Jedne przebiegają szybko, inne ciągną się latami. Wojna nie jest jednak wyzwaniem nowym, a unikanie wojen nie jest tym, na czym się znam, nawet gdybym wziął pod uwagę również megazagrożenia geopolityczne, mogące doprowadzić do wojen między mocarstwami i wywołać dotkliwe konsekwencje humanitarne, gospodarcze i finansowe. Megazagrożenia stanowiące przedmiot mojego zainteresowania to ogólne wyzwania o charakterze gospodarczym, finansowym, politycznym, geopolitycznym, branżowym, technologicznym, zdrowotnym czy klimatycznym. Niektóre z nich, jak choćby te geopolityczne, mogą doprowadzić do zimnych, a w konsekwencji także do niszczycielskich prawdziwych wojen. Napisałem tę książkę, ponieważ uważam, że stajemy obecnie wobec dziesięciu takich megazagrożeń. Są to zagrożenia tak wielkie i tak bezpośrednie, że potrzebujemy jasnej i konkretnej wizji działań. Musimy zrobić wszystko, co w naszej mocy, aby zapobiec sytuacji, w której one nas zniszczyłyby.

Wspomnienia ulegają zatarciu, zwłaszcza te dotyczące okresów gorszych gospodarczo. Poza kilkoma krótkimi przerwami, od czasu zakończenia II wojny światowej na świecie zapanował długi okres bogacenia się, prosperity, pokoju i produktywności. Przez ostatnie 75 lat mogliśmy się cieszyć względną stabilnością. Recesje, poza kilkoma wyjątkami, szybko przemijały. Innowacje poprawiły jakość naszego życia. Nie doświadczyliśmy bezpośredniej wojny między największymi mocarstwami. W większości krajów każde kolejne pokolenie podnosiło standard życia w porównaniu z pokoleniami swoich rodziców i dziadków.

Niestety to długie pasmo prosperity raczej już nie zostanie utrzymane. Stajemy przed istotną zmianą uwarunkowań, kończy się epoka względnej stabilności, a zacznie się epoka dotkliwej niestabilności, konfliktów i chaosu. Stajemy przed mega­za­gro­że­niami kalibru dotąd nam nieznanego – co więcej, te zagrożenia są ze sobą wzajemnie powiązane.

Stanęliśmy na krawędzi przepaści i ziemia trzęsie się nam pod nogami, a mimo to większość z nas nadal sądzi, że przyszłość będzie podobna do przeszłości. To wielki błąd. Pojawiające się syg­nały ostrzegawcze wydają się jasne i przekonujące. Zagrożenia gospodarcze, finansowe, technologiczne, handlowe, polityczne, geopolityczne, zdrowotne i ekologiczne połączyły się w coś znacznie większego. Witam w epoce megazagrożeń, które zmienią świat, jaki dotąd znaliśmy.

Musimy nauczyć się żyć w stanie podwyższonej czujności. Ekonomiczne i geopolityczne pewniki, które wydawały nam się oczywistością – od bezpieczeństwa zatrudnienia, przez bezpieczną i zdrową planetę, na której łatwo radzimy sobie z większością chorób zakaźnych, po pokój między rywalizującymi ze sobą mocarstwami – znikają na naszych oczach. Powojenne dekady wzrostu gospodarczego i rosnącej prosperity, poprzetykane stagflacją i krótkimi recesjami, prawdopodobnie ustąpią miejsca kryzysom gospodarczym i finansowym, jakich nie widzieliśmy od czasów wielkiego kryzysu. Kryzysy te będą bardziej dotkliwe z powodu zachodzących zmian klimatu, kryzysu demograficznego, na­cjo­na­listycznych zapędów w polityce, ograniczających handel i mi­gra­cję, globalnej rywalizacji między Chinami (oraz ich rewizjonistycznymi sprzymierzeńcami pokroju Rosji, Iranu i Korei Północnej) a Stanami Zjednoczonymi i ich sojusznikami, a także rewolucji technologicznej, która przełoży się na bezprecedensowo szybki spadek liczby miejsc pracy.

Analizuję w tej książce dziesięć megazagrożeń, z którymi przyjdzie nam się zmierzyć. Zbieram je tu w jednym miejscu, by pokazać, w jaki sposób one się na siebie nakładają i wzajemnie wzmacniają. Istnieją zależności między zadłużeniem i jego pułapkami, łatwo dostępnym pieniądzem i kryzysami finansowymi, sztuczną inteligencją (AI) i automatyzacją pracy, deglobalizacją i konfliktami geopolitycznymi między mocarstwami, inflacją oraz stagflacją, kryzysami walutowymi, nierównościami dochodowy­mi i populizmem, globalnymi pandemiami i zmianami klimatu. Każdy z tych problemów ogranicza nam możliwości reagowania na pozostałe. Już jedno z tych zagrożeń wywołuje w nas niepokój – gdyby te megazagrożenia wystąpiły jednocześnie, byłoby znacznie gorzej.

Poszczególnym megazagrożeniom poświęcam osobne rozdziały, a następnie analizuję nasze wspólne szanse na ich przetrwanie. Uwaga, spoiluję: bez wielkiego łutu szczęścia, niemal niespotyka­nego dotąd wzrostu gospodarczego oraz mało prawdopodobnej współpracy na poziomie globalnym to się nie może dobrze skończyć. Sprawy zaszły za daleko.

Sami sobie zgotowaliśmy ten los. Duża część opisywanych tu megazagrożeń stanowi efekt działań, które kiedyś wydawały nam się rozwiązaniami konkretnych problemów: źle poprowadzonej deregulacji finansowej i niekonwencjonalnej polityki makroekonomicznej, industrializacji opartej na węglowodorach, eksporto­waniu za granicę miejsc pracy, rozwoju sztucznej inteligencji, zachęcania Chin, by stały się globalną konkurencyjną gospodarką rynkową.

Chcąc stawić czoła opisywanym w tej książce megazagrożeniom, musimy odrzucić jakże drogie nam założenia. Nie możemy zakładać, że automatyzacja określonych miejsc pracy doprowadzi do tworzenia nowych, lepszych miejsc pracy gdzie indziej, jak to często dotąd bywało. Nie możemy zakładać, że obniżanie podatków i deregulacja wyzwolą rozwój gospodarczy, na którym skorzystają wszyscy. Niewykluczone, że sposobem na przetrwanie będzie podporządkowanie wolności jednostki wspólnemu dobru, krajowemu i globalnemu. Jeżeli nie uda nam się przywrócić zrównoważonego i inkluzywnego wzrostu gospodarczego, istnieje ryzyko, że cofniemy się do ciemnych wieków, gdy ludzie żyli w plemionach, gdy sprzeczne interesy generowały niekończące się konflikty lokalne i globalne, na których nikt nie korzystał.

Analizuję w tej książce megazagrożenia w okresie średnioter­minowym, to znaczy zajmuję się tym, w jaki sposób mogą one wystawić na niebezpieczeństwo naszą przyszłość w najbliższych dwóch dekadach, chciałbym jednak podkreślić, że zagrożenia te dają o sobie znać już w 2022 roku – mam tu na myśli choćby powrót zagrożenia stagflacją w gospodarkach rozwiniętych, gdzie dynamicznie rosną inflacja oraz ryzyko wystąpienia recesji; niestabilność finansową oraz ryzyko niewypłacalności wielu bardzo zadłużonych jednostek publicznych i prywatnych na skutek podnoszenia przez banki centralne stóp procentowych w celu walki z inflacją; bessę na globalnych rynkach akcji oraz pękanie baniek spekulacyjnych na wielu różnych aktywach, w tym na kryptowalutach, jako że epoka taniego pieniądza ma się ku końcowi; nieustanne opowiadanie o deglobalizacji i fragmentaryzacji globalnej ekonomii, a także takową praktykę; inwazję Rosji na Ukrainę oraz ryzyko, że konflikt ten może rozlać się geograficznie i to w sposób niekonwencjonalny; pogłoski o rozpoczęciu nowej zimnej wojny między USA (i ich sojusznikami z Zachodu) oraz Chinami (wraz z ich sprzymierzeńcami, czyli Rosją, Iranem i Koreą Północną); narastające napięcie między Chinami i USA w kwestii Tajwanu; dotkliwe susze i fale upałów od Indii i Pakistanu po Afrykę Subsaharyjską oraz zachód Stanów Zjednoczonych, co wynika z coraz bardziej dokuczliwych zmian klimatu; spowolnienie wzrostu gospodarczego w Chinach i zagrożenia wynikającego z tego twardego lądowania spowodowanego prowadzoną tam błędną polityką „zero covid”; globalną pandemię, której nie udało się jeszcze opanować w wielu uboższych krajach, co rodzi duże prawdopodobieństwo powstawania nowych mutacji wirusa; ryzyko kryzysów energetycznych, a nawet głodu wywołanego wzrostem cen żywności, energii oraz surowców. To wszystko złowróżbne sygnały zapowiadające znacznie gorszą i niebezpieczną przyszłość, a także wystąpienie mega­zagrożeń w najbliższej dekadzie. Wiosną 2022 roku Kristalina Georgieva – szefowa stojącego na ekonomicznej straży Międzyna­rodowego Funduszu Walutowego – oraz dwoje jej współpracowników oświadczyli z zaniepokojeniem, że światowa gospodarka stanęła na skraju „być może największego testu od czasów II wojny światowej” oraz że „grozi nam potencjalny zbieg katastrof”.

Wolałbym z optymizmem pisać o przyszłości i meldować, że akcje będą zyskiwać na wartości, rosnąć będą zyski firm i dochody ludzi, będą powstawać nowe miejsca pracy, kraje będą się rozwijać, na świecie rozprzestrzeniać się będą demokracja i pokój, że nastąpi zrównoważony i inkluzywny wzrost, że w umowach międzynarodowych ustalimy sprawiedliwe zasady współistnienia i wszyscy będziemy się ich trzymać. Czy nam się to podoba czy nie, idą zmiany. Megazagrożenia zmienią oblicze świata. Jeśli chcesz przetrwać, nie daj się im zaskoczyć.Rozdział 1

Argentina Clinches Near-Unanimous Backing for Debt Restructuring, „Financial Times”, 31.08.2020, https://www.ft.com/content/e3e8b783-9455-46f3-946f-15c31a29778b .

Lawrence H. Summers, The Biden Stimulus Is Admirably Ambitious. But It Brings Some Big Risks, Too, „Washington Post”, 4.02.2021, https://www.washingtonpost.com/opinions/2021/02/04/larry-summers-biden-covid-stimulus/ .

Liz Alderman, Europe’s Pandemic Debt Is Dizzying. Who Will Pay?, „New York Times”, 17.02.2021, https://www.nytimes.com/2021/02/17/business/europe-pandemic-debt.html?smid=wa-share .

Global Debt Monitor, Institute of International Finance, 23.02.2022 (materiał dostępny w sieci wyłącznie dla subskrybentów).

Global Debt Monitor, Attack of the Tsunami, Institute of International Finance, 18.11.2020 (materiał dostępny w sieci wyłącznie dla subskrybentów).

Mike Chinoy, How Pakistan’s A.Q. Khan Helped North Korea Get the Bomb, „Foreign Policy”, 11.10.2021, https://foreignpolicy.com/2021/10/11/aq-khan-pakistan-­north-korea-nuclear/ .

More Debt, More Trouble, „IIF Weekly Insight”, 20.11.2020.

Joe Wallace, Ukraine-Russia War Is Fueling Triple Crisis in Poor Nations, „Wall Street Journal”, 24.05.2022, https://www.wsj.com/articles/russian-ukraine-war-precipitates-a-triple-crisis-in-poor-nations-11653406985?mod=mhp .

World Bank Group Ramps Up Financing to Help Countries Amid Multiple Crises, World Bank, informacja prasowa, 19.04.2022, https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2022/04/19/-world-bank-group-ramps-up-financing-to-help-countries-amid-multiple-crises .

Jeanna Smialek, Matt Phillips, Do Fed Policies Fuel Bubbles? Some See GameStop as a Red Flag, „New York Times”, 9.02.2021, https://www.nytimes.com/2021/02/09/business/economy/gamestop-fed-us-economy-markets.html?smid=wa-share .