Metafizyka dla studentów teologii - ebook

WSTĘP

Nazwa „metafizyka”

Termin „metafizyka” bywa różnie rozumiany. Powszechnie przyjmuje się, że po raz pierwszy użył go w I wieku przed Chrystusem perypatetyk Andronikos z Rodos – kierownik (scholarcha) założonej w Atenach przez Arystotelesa (384/3–322 przed Chrystusem) szkoły zwanej „Lykeion” („Liceum”). Tenże Andronikos, porządkując pisma Arystotelesa, po dziełach przyrodniczych, czyli fizycznych (Ta physika), umieścił 14 ksiąg poświęconych problematyce bytu, które nazwał metafizyką (Ta meta ta physika).

Termin „metafizyka” miał więc początkowo sens porządkujący: metafizyka to to, co jest po fizyce. Z czasem zyskał jednak i inny, głębszy sens. Greckie meta znaczy nie tylko „po” (post), ale i „ponad” (super). Termin „metafizyka” oznacza więc również to, co jest ponadzmysłowe czy niezmysłowe, ponadfizyczne czy transfizyczne1.

Potrzeba metafizyki w studium teologii

Metafizyka bywa kontestowana lub zwyczajnie ośmieszana, nawet w środowisku kościelnym. Warto więc przywołać dłuższy cytat z encykliki Fides et ratio św. Jana Pawła II:

potrzebna jest filozofia o zasięgu prawdziwie metafizycznym, to znaczy umiejąca wyjść poza dane doświadczalne, aby w swoim poszukiwaniu prawdy odkryć coś absolutnego, ostatecznego, fundamentalnego. Wymóg ten wpisany jest zarówno w poznanie o charakterze mądrościowym, jak i analitycznym; w szczególności zaś jest to wymóg typowy dla poznania dobra moralnego, którego ostatecznym fundamentem jest najwyższe Dobro, sam Bóg. Nie chcę tutaj mówić o metafizyce jako o konkretnej szkole lub określonym nurcie powstałym w przeszłości. Pragnę jedynie stwierdzić, że rzeczywistość i prawda wykraczają poza granice tego co faktyczne i empiryczne; chcę też wystąpić w obronie ludzkiej zdolności do poznania tego wymiaru transcendentnego i metafizycznego w sposób prawdziwy i pewny, choć niedoskonały i analogiczny. W tym sensie nie należy uważać metafizyki za alternatywę antropologii, jako że to właśnie metafizyka pozwala uzasadnić pojęcie godności osoby, wskazując na jej naturę duchową. Problematyka osoby stanowi szczególnie dogodny teren, na którym dokonuje się spotkanie z bytem, a tym samym z refleksją metafizyczną.

Wszędzie tam, gdzie człowiek dostrzega wezwanie absolutu i transcendencji, otwiera się przed nim droga do metafizycznego wymiaru rzeczywistości: w prawdzie, w pięknie, w wartościach moralnych, w drugim człowieku, w samym bycie, w Bogu. Wielkie wyzwanie, jakie stoi przed nami u kresu obecnego tysiąclecia, wyzwanie równie nieuniknione jak pilne, polega na przejściu od fenomenu do fundamentu. Nie można zatrzymać się na samym doświadczeniu; także wówczas gdy wyraża ono i ujawnia wewnętrzność człowieka i jego duchowość, refleksja racjonalna winna docierać do poziomu istoty duchowej i do fundamentu, który jest jej podłożem. A zatem refleksja filozoficzna, która wykluczałaby wszelkie otwarcie na metafizykę, byłaby zupełnie nieprzydatna do pełnienia funkcji pośredniczącej w zrozumieniu Objawienia.

Słowo Boże nieustannie odwołuje się do tego, co wykracza poza granice doświadczenia, a nawet ludzkiej myśli; ale ta «tajemnica» nie mogłaby zostać objawiona ani teologia nie mogłaby uczynić jej w pewien sposób zrozumiałą (…), gdyby ludzkie poznanie było ograniczone wyłącznie do świata doświadczeń zmysłowych. Dlatego metafizyka odgrywa szczególnie ważną rolę w poszukiwaniach teologicznych. Teologia pozbawiona wymiaru metafizycznego nie potrafiłaby wyjść poza analizę doświadczenia religijnego, a intellectus fidei nie mógłby z jej pomocą poprawnie wyrazić uniwersalnej i transcendentnej wartości prawdy objawionej2.

Koncepcja metafizyki

Problematykę metafizyczną (i szerzej – filozoficzną) podejmowało wielu myślicieli. Filozofowie różnili się nie tylko co do odpowiedzi na konkretne pytania filozoficzne, ale i co do tego, czym ma być filozofia, czym ma być metafizyka. Historia filozofii zna różne metafizyki i różne jej koncepcje. Wypada więc krótko scharakteryzować przyjętą w niniejszej książce koncepcję metafizyki, podając jej przedmiot, cel i metodę.

Przedmiotem metafizyki nie jest pojęcie bytu, ale byt, rzeczywistość, czyli to, co jest, co istnieje. Przedmiotem w punkcie wyjścia metafizyki ogólnej jest wszelki, to znaczy jakikolwiek, byt będący przedmiotem doświadczenia. Przedmiotem w punkcie wyjścia metafizyki człowieka (antropologii filozoficznej) jest byt ludzki. Przedmiotem w punkcie wyjścia metafizyki przyrody są byty przyrodnicze, a metafizyki kultury, poznania, moralności, sztuki i religii – kultura, poznanie, moralność, sztuka i religia.

Celem przedmiotowym (obiektywnym) metafizyki jest rozumienie rzeczywistości3. Chodzi najpierw o poznawcze uchwycenie tego, co to jest byt, czym jest byt – jakikolwiek byt. Następnie chodzi o ostateczne wyjaśnienie rzeczywistości polegające na wskazaniu na ostateczne racje-przyczyny bytu w wewnętrznej strukturze bytu i w relacjach międzybytowych.

Metodą metafizyki jest intuicyjne, doświadczalne, niedyskursywne, poznawcze ujęcie bytu oraz redukcyjne wyjaśnianie bytu, zmierzające do okazania ostatecznych i koniecznych racji ontycznych rzeczywistości.

1 Zob. św. Tomasz z Akwinu. Super Boetium De Trinitate q. 5 a. 1 resp.

2 Jan Paweł II, Encyklika o relacjach między wiarą a rozumem Fides et ratio, 83.

3 Celem podmiotowym (subiektywnym) może być chęć zrozumienia świata, ale celem tym może być tylko zdanie egzaminu. Cel podmiotowy to to, co student chce osiągnąć.