Metodologia badań otwarta na dzieci - ebook

PRZEDMOWA

„Eksploracyjne badanie grupowego życia ludzi jest środkiem do osiągania jednocześnie dwóch komplementarnych i przeplatających się ze sobą celów. Z jednej strony, jest to sposób, w jaki badacz akademicki może się blisko zaznajomić ze sferą życia społecznego, która jest mu nieznana, i o której nic nie wie. Z drugiej strony, jest to środek rozwijania i wyostrzania jego postawy badawczej, tak że problem, ukierunkowanie badań, dane, związki analityczne i interpretacje wyrastają i są umacniane w badanym obszarze życia empirycznego. Eksploracja jest z definicji procedurą elastyczną, w której badacz przechodzi od jednej do drugiej linii badania, przyjmuje różne pozycje obserwacyjne, w miarę, jak badanie rozwija się w kierunkach, o których wcześniej by nie pomyślał, i zmienia swoje ustalenia w czasie, gdy kolejne uzyskiwane przez niego istotne dane przynoszą więcej informacji i lepsze zrozumienie”.

Świat dzieci dla osoby dorosłej jest niczym odrębny ląd kryjący w sobie wiele wciąż nieznanych układów, zjawisk, sieci zależności. To jednocześnie fragment naszej wspólnej (dzieci i dorosłych) rzeczywistości społecznej. Dzieci są zróżnicowaną, dużą grupą o płynnych granicach definicyjnych, konstruowanych zależnie od kontekstu (historycznego, geograficznego, kulturowego). To istotna część społeczeństwa, wyróżniana w większości przypadków ze względu na wiek.

Badania światów dzieci wymagają skupienia się na odkrywaniu, jakie pojęcia i hipotezy są istotne, stworzenia nie tylko nowego języka, niezbędnego do opisu obserwowanego fragmentu rzeczywistości społecznej, ale także metodologii, która umożliwi ich uchwycenie. Dlatego książka przedstawia eksploracyjne, a nie diagnostyczne badania, których celem jest „rozwijanie oraz wypełnianie zrozumiałego i dokładnego obrazu badanego obszaru na tyle, na ile pozwalają warunki”. Skupia się na metodologicznych rozważaniach, dlatego pierwsza część jest zdecydowanie obszerniejsza. Druga zaś jest przede wszystkim testem metody.

Świadomie wybrany, ugruntowany charakter procesu badawczego sprawił, że prezentowaną w książce metodologię cechuje otwartość, czyli – jak postulowali Anselm Strauss i Barney Glaser – „nieautomatyczne” podejście do danych i wdrażanych procedur postępowania badawczego. Oznacza to, że zarówno pojęcia, jak i cel są wypełniane treścią w sposób procesualny. Wyłaniają się z analiz, które wychodzą od danych wywiedzionych z terenu, a następnie są zestawiane z innymi danymi. Określenie „otwarta” w tytule książki nawiązuje do jeszcze jednej kwestii. Otwartość proponowanej w książce metodologii oznacza, że nie jest skierowana tylko do dziecięcej grupy badawczej. Wypracowane w jej ramach techniki i narzędzia mogą być wykorzystane do badań innych grup, przykładowo osób z niepełnosprawnościami, o wysokiej wrażliwości. Wiele z proponowanych trików może wejść w metaforyczną skrzynię z narzędziami badacza i być w zanadrzu, gotowych do użycia, gdy nadejdzie taka potrzeba.

Treść książki, która dotyczy przede wszystkim poszukiwań metodologicznych – próby stworzenia metodologii otwartej na dzieci – nie jest przepisem na badania czy receptą, która umożliwi ich realizację. To propozycja wrażliwych i refleksyjnych poszukiwań umożliwiających dostęp do niektórych dziecięcych opowieści, dostrzeżenia świata z perspektywy dzieci i stworzenia narzędzi, które ułatwią jego opis. Jest egzemplifikacją pierwszego etapu moich poszukiwań, ale jeszcze nie gotową teorią. Mam nadzieję, że stanie się nie tylko zbiorem narzędzi, ale również drogowskazem do dalszych badań (nie tylko dla mnie).WPROWADZENIE

MOTYWACJE BADAWCZE

Inspiracją do opisywanych w książce badań były codziennie współtworzone przeze mnie relacje z dziećmi oraz proces ich umacniania i pogłębiania. Zobrazowałam źródła moich motywacji badawczych za pomocą dwóch anegdot. Pierwsza odnosi się do doświadczenia z ewaluacji wydarzeń odbywających się w ramach festiwalu Hurra! ART! w Teatrze Lalki i Aktora „Kubuś” w Kielcach i opiera się na perspektywie badaczki. Druga zaś jest osadzona w kontekście szkolnym i dotyczy postrzegania rzeczywistości przez pryzmat pełnionej przeze mnie roli zawodowej – nauczycielki. Jednym z moich zadań, jako ewaluatorki festiwalu, była obserwacja spektaklu „Blisko” – wydarzenia skierowanego do „najnajów”, czyli do najmłodszych widzów (do około 3. roku życia) i ich opiekunów. Współpraca z dziećmi, zaczynając od pięciolatków, a kończąc na siedemnastolatkach, była dla mnie znanym doświadczeniem, ale ewaluacja skupiająca się na odbiorze wydarzenia przez widownię składającą się głównie z maleńkich dzieci była wyzwaniem. Nie wiedziałam, jakie narzędzia przygotować, żeby udało się uwzględnić doświadczenia tej grupy. Zdecydowałam się na obserwację uczestniczącą. Podczas spektaklu moją uwagę zwróciły: oczy uczestniczących w spektaklu dzieci, które z każdą minutą otwierały się coraz szerzej; ich napięte ciała w oczekiwaniu na to, co za chwilę się wydarzy; radość, gdy rośliny przedstawiane przez aktorów poprzez taniec rosły i kwitły. Komunikatom cielesnym towarzyszyły także westchnienia, okrzyki radości, śmiech, czasem nawet płacz. Przede wszystkim jednak widoczny był proces budowania relacji między dzieckiem a opiekunem oraz między aktorami a widownią (który stanowił cel wydarzenia). Czasami tylko taka forma komunikatu od dzieci jest dostępna badaczowi, ponieważ nie zawsze możliwe jest dotarcie do zwerbalizowanych opinii.

Druga anegdota dotyczy rozmowy z grupą trzecioklasistów (szkoła podstawowa), która zapoczątkowała dyskusję na temat badań z udziałem dzieci. Podczas przerwy między lekcjami, którą spędzałam z uczniami, rozmawialiśmy o tym, jak każdy z nas spędził weekend. Ja opowiedziałam o moich zmaganiach związanych z wyborem problematyki badań, które chciałabym przeprowadzić w ramach doktoratu. Dyskutowaliśmy o tym, czym są badania społeczne i w jakim celu się je przeprowadza. Starałam się odpowiedzieć na wnikliwe pytania dzieci. Jedno z pytań zapadło mi szczególnie w pamięci. „Dlaczego nie przeprowadza się badań z nami?”. To pytanie rozpoczęło długą dyskusję. Dzieci zaznaczyły, że żadne z nich nie brało udziału w badaniach społecznych oraz że chciałyby się podzielić z badaczami swoimi doświadczeniami. Rozmowa zakończyła się wymianą poglądów na temat tego, kto i kiedy w życiu codziennym słucha, co mają one do powiedzenia. Tak więc prowadzone przeze mnie zajęcia z języka hiszpańskiego stały się dla mnie lekcją na temat postrzegania granic własnej sprawczości przez dzieci. Dociekliwe pytania, które dotyczyły formy spędzania przeze mnie wolnego czasu, stały się impulsem do poszukiwań metodologii, która może pomóc włączyć dzieci do badań, oraz wskazówką do wyznaczenia zarysu problemu badawczego.

MAPA WYWODU

Ze względu na mnogość wątków, procesualny i generatywny charakter badań oraz przyjęte założenie o istotnej roli kontekstu dla działania i nadawania znaczeń zdecydowałam się na przygotowanie dwóch form spisu treści niniejszej książki. Oprócz linearnej formy odnoszącej się do porządku wywodu stworzyłam również jego mapę, która pokazuje, jak poszczególne zagadnienia wzajemnie się ze sobą łączą. Eksploracyjne podejście do problematyki ma na celu wzbogacenie nauki o nowe tropy badawcze, dlatego granice poszczególnych zagadnień nie są ostro zakreślone, lecz płynne. Ponadto tak przedstawiony schemat pracy obrazuje charakter przedmiotu badań, ich cel i odnoszącą się do nich metodę.

Wywód zaczynam od części metodologicznej, ponieważ nadaje ona ramę całej pracy. Metodologia otwarta na dzieci jest propozycją świadomego i refleksyjnego włączania ich do badań społecznych. To poszukiwanie metod i technik, które nie tylko umożliwią wybrzmienie dziecięcego głosu, ale także pozwolą go usłyszeć. Propozycja takiej metodologii jest jednocześnie również przyznaniem, że są fragmenty świata dzieci, do których dorosły badacz ma ograniczony dostęp. Pierwszy rozdział tej części jest poświęcony źródłom założeń badawczych. Wybór fragmentu świata społecznego, który chciałam poznać, ale również powody, dla których zdecydowałam się na badania z udziałem dzieci, były uwarunkowane moimi codziennymi doświadczeniami. Ich analizę uznałam za konstytutywny element procesu badawczego, a jej opis za realizację zasady jawności warsztatu badacza. W drugim rozdziale wymieniam przyjęte założenia ontologiczno-epistemologiczne badań z udziałem dzieci. Uporządkowałam je, pokazując ich wpływ na wybór metodologii oraz proces tworzenia narzędzi. Implikacje płynące z założeń – o działaniu jako naturze społeczeństwa oraz związku między znaczeniami a działaniem – przekładają się na refleksje nad dostępnością świata dzieci. Rozdział trzeci to najobszerniejsza część pracy. Dotyczy refleksji na temat procesu badawczego i jest szczegółowym opisem pola badawczego. Treść rozdziału jest uporządkowana zgodnie z postępowaniem przyjętym w naukach empirycznych. Rozpoczęłam od opisu i analizy roli posiadanego i używanego wstępnego obrazu badanego świata. W dalszej części odniosłam się do procesu stawiania pytań światu empirycznemu i przekształcania ich w problemy. Z kolei w podrozdziale dotyczącym poszukiwanych danych znalazł się opis: narzędzi badawczych, doboru próby, przebiegu wywiadów, miejsca badań oraz wpływu kontekstu na proces badawczy. Następny fragment tego rozdziału poświęciłam zagadnieniu partycypacji dzieci w badaniach społecznych. Rozpoczęłam od określenia granic tej problematyki, a następnie spróbowałam odpowiedzieć na dwa, istotne z perspektywy tematyki mojej pracy, pytania: jak prowadzić partycypacyjne badania z dziećmi oraz kiedy warto uwzględnić partycypację dzieci w badaniach? W tej części odwołałam się także do socjologii dzieciństwa i pokazałam, z jakich idei wynikają stworzone w jej ramach narzędzia metodologiczne. Przyjrzałam się także przesłankom childhood studies – interdyscyplinarnego podejścia, które w centrum swoich dociekań badawczych stawia dziecko, i odniosłam je do kontekstu polskich badań nad dzieciństwem.

Laboratoria metodologiczne to podrozdziały, które podsumowują wnioski wyciągnięte na podstawie doświadczeń badawczych i analizy literatury przedmiotu. Stanowią one zbiór „trików” wypracowanych podczas prowadzenia badań własnych oraz wskazówek zapożyczonych od innych praktyków. Nie są jednak spisem recept lub przepisów na udane badania. Laboratoria to refleksja na temat technik i procedur służących rozwijaniu metodologii otwartej na dzieci. Znalazły się w nich następujące narzędzia: bullet journal (BuJo) – zakotwiczony w kontekście życia codziennego dziennik badacza, test dwudziestu stwierdzeń (TST), dyspozycje do częściowo ustrukturyzowanego wywiadu indywidualnego. Wszystkie opisałam w krytyczny sposób, z podkreśleniem ich możliwości i ograniczeń. Opisom tym towarzyszą także praktyczne wskazówki. Badania dzieci można uznać za metaforyczną podróż z wieloma przesiadkami, które wymagają konkretnych dokumentów i biletów umożliwiających przejście przez kolejne bramki (gates), dlatego jedno z laboratoriów to przewodnik po bramkach instytucjonalnych.

W drugiej części książki zobrazowałam poszukiwania granic dziecięcej podmiotowości z wykorzystaniem metodologii otwartej na dzieci. Ten fragment pracy rozpoczęłam rozdziałem poświęconym analizie zgromadzonych danych i procesowi systematycznego kodowania materiału. Pierwszy podrozdział był opisem badanych grup (dorosłych i dzieci) stworzonym na podstawie wskazanych przez nich samookreśleń. Tytuły kolejnych podrozdziałów odnoszą się do wygenerowanych kategorii badawczych: języka, wizji dziecka z perspektywy „bycia” i „stawania się”, aktu mowy w odniesieniu do problematyki działania, poszukiwania balansu pomiędzy sprawczością a bezpieczeństwem oraz „uwikłania w system”. „Rozpakowywanie pudełek z pojęciami” było natomiast próbą syntetycznego podsumowania wniosków z pierwszej analizy danych. Zakończenie poświęciłam centralnej kategorii, która wyłoniła się podczas badań. „Głos dziecka” to wielowymiarowe zagadnienie, które stanowi projekt do dalszych badań i jest ważnym elementem fluktuującej metodologii otwartej na dzieci. Jak już podkreślałam, ta część książki to pokrótce przedstawiony test metody. Materiał ze szczegółowych analiz, które odnoszą się raczej do problematyki relacji między dziećmi i dorosłymi oraz perspektyw związanych z postrzeganiem porządku społecznego, opublikuję w oddzielnych artykułach. W tej książce skupiam się bowiem na metodologii.

PODZIĘKOWANIA

Ta książka to efekt pracy, w której na różne sposoby pomagały mi liczne osoby. Dziękuję dzieciom, które angażowały się w projekt badawczy na różnych etapach jego realizacji, za ich pomysły, dzielenie się wiedzą i praktycznymi wskazówkami. Rozmowy z uczniami były dla mnie zarówno inspiracją, jak i bodźcem do działania. Nasze codzienne interakcje umacniały mnie w przekonaniu, że takie poszukiwania badawcze mają sens, ale sprawiały także, że stale rewidowałam swoje przedsądy, zgromadzone informacje, założenia o doświadczanym przeze mnie świecie społecznym. Dziękuję za zaskoczenia, zgrzyty, komplikacje, które pozwoliły i wciąż pozwalają mi szukać dalej, głębiej. Pragnę podziękować dziecięcym ekspertom za pomoc w tworzeniu i testowaniu narzędzi badawczych oraz rewidowaniu kolejnych kroków procesu badawczego. Dziękuję badanym za poświęcony czas i chęć dzielenia się swoimi pomysłami, opowieściami o wyobrażonych i rzeczywistych światach społecznych. Chciałabym też przekazać słowa wdzięczności zespołowi, z którym wspólnie próbowaliśmy stworzyć wersję tej książki dla dziecięcego czytelnika. Doceniam również ogromne wsparcie dorosłych, którzy umożliwiali pracę z dziećmi. Dziękuję rodzicom za zaufanie i pomoc logistyczną, dyrekcji szkoły, w której pracowałam podczas pisania rozprawy, za wyrozumiałość, otwartość, a gronie pedagogicznemu za motywację. Dziękuję też dorosłym badanym za poświęcony mi czas i podzielenie się swoją wiedzą, odczuciami, spostrzeżeniami.

Niewątpliwą opiekunką tej pracy jest Profesor Barbara Fatyga, promotorka rozprawy doktorskiej, na podstawie której powstała książka. Jej ogromna wiedza teoretyczna oraz doświadczenie badawcze stanowiły fundament mojego rozwoju naukowego przez cały okres studiów. Dziękuję za liczne godziny spędzone na dyskusjach na temat badań z udziałem dzieci, wsparcie w poszukiwaniu metod i technik, które to umożliwią, wspólne czytanie i analizowanie wypracowanych przeze mnie narzędzi i tropów badawczych. Dziękuję również promotor pomocniczej tej pracy Doktor Bognie Kietlińskiej, która jest jednocześnie moją przyjaciółką. Jej wiara w zasadność tego, co robię, dodawała mi skrzydeł. A liczne projekty, które realizowałyśmy przez lata, były niewątpliwą inspiracją do tego, żeby zająć się tematem badań z udziałem dzieci. Podziękowania należą się również członkom i członkiniom seminarium doktorskiego prowadzonego przez Barbarę Fatygę. Akademicka przestrzeń umożliwiająca krytyczne i twórcze zderzanie ze sobą pomysłów badawczych uskrzydla. Dziękuję Kasi Kalinowskiej, Tomkowi Kasprzakowi, Maćkowi Folcie, Kai Rożdzyńskiej-Stańczak, z którymi mogłam debatować, wspólnie czytać i omawiać teksty, posiłkować się w mojej praktyce badawczej ich wiedzą i doświadczeniami. Dziękuję też Profesorowi Bogusławowi Śliwerskiemu za wnikliwą lekturę rozprawy doktorskiej, uwagi i cenne wskazówki, które starałam się uwzględnić, przygotowując tę książkę.

Chciałabym również podziękować osobie, której teksty były dla mnie cennym źródłem wiedzy na temat Childhood Studies – Mai Brzozowskiej-Brywczyńskiej. Dziękuję za otwartość oraz chęć podjęcia działań, które zaowocowały stworzeniem sekcji Socjologii Dzieci i Dzieciństwa w Polskim Towarzystwie Socjologicznym. Wierzę, że to dopiero początek naszej wspólnej drogi. Rozprawa doktorska, na podstawie której została stworzona ta książka, była dla mnie bodźcem do zainicjowania dyskursywnie widocznej sieci badawczej wpisanej w instytucjonalne ramy, a nasza pierwsza konferencja pokazała, jak bardzo potrzebny jest dialog między praktykami (tymi oddolnymi, NGOsowymi, edukacyjnymi, biznesowymi) a naukowcami (z różnych dziedzin).

Joannie Żygowskiej dziękuję za możliwość uczestniczenia w licznych działaniach w Centrum Sztuki Dziecka i obserwowania ich, a Annie Czernow za otwartość w dyskusjach na temat tych aktywności oraz praktyk i dyskursów dotyczących dziecięcych światów.

Wielkie podziękowania należą się też mojemu mężowi, który w momencie, gdy piszę te słowa, próbuje odciągnąć uwagę naszego małego synka od faktu mojej chwilowej nieobecności. Kamil był wsparciem na różnych etapach przedsięwzięcia, które zaowocowało stworzeniem propozycji metodologii otwartej na dzieci. Cieszył się postępami i wspierał w momentach kryzysu.PRZYPISY

Herbert Blumer, Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, Kraków, NOMOS, 2007, s. 33–34.

Liczba dzieci w Polsce (na dzień 31.12.2019) to 6 949 000, czyli 6% ludności. V. Tabl. 1. Stan i struktura ludności według wieku w latach 1989–2019 Stan i struktura ludności w latach 1989–2019, GUS, Warszawa.

Książka przedstawia zmienioną w niewielkim stopniu i uaktualnioną treść rozprawy doktorskiej obronionej w ISNS UW w 2022 roku. Promotorką tej pracy (Głos dziecka jako wyraz podmiotowości w perspektywie socjologiczno-antropologicznej) była dr hab. Barbara Fatyga, prof. UW, a promotor pomocniczą dr Bogna Kietlińska.

Herbert Blumer, Interakcjonizm symboliczny. Perspektywa i metoda, Kraków, NOMOS, 2007, s. 35.

Mowa o III Wakacyjnym Festiwalu Sztuki dla Dzieci i Młodzieży Hurra! ART! Kielce, 12–13, 19–20, 26–27 sierpnia 2017, https://www.teatrkubus.pl/iii-wakacyjny-festiwal-sztuki-dla-dzieci-hurra-art/program, dostęp: 10.01.2020.

Więcej na temat spektaklu można przeczytać tutaj: https://www.sztukaszukamalucha.pl/ssm/projekt/spektakl-blisko/, dostęp: 10.01.2020.

Herbert Blumer, Interakcjonizm…, op. cit., s. 22–23.

Słowa „trik” używam za Haroldem Beckerem: „trik badawczy to konkretna operacja myślowa pozwalająca obejść pewną często napotykaną trudność; procedura, dzięki której można dosyć łatwo rozwiązać problem uchodzący za uporczywy i nierozwiązalny”, Howard Becker, Triki badawcze w socjologii: jak w pełni wykorzystać potencjał badań społecznych, PWN, Warszawa 2018, s. 15.

Polskie Towarzystwo Socjologiczne, ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, tel. 22 826 77 37 Sekcja Socjologii Dzieci i Dzieciństwa (pts.org.pl)