Miasto i polityka - ebook

Wstęp
Kraków i polityka

Polityka od początku w istotny sposób determinowała losy Krakowa. Jako silny ośrodek władzy książęcej i biskupiej, a następnie stolica Królestwa Polskiego, już w średniowieczu stał się nie tylko przedmiotem, ale i podmiotem wielkiej polityki. Zrodzona na Wawelu Unia Polski i Litwy była początkiem integracji dwóch, jakże różnych, organizmów państwowych. Poszerzając pole oddziaływania Krakowa, unia zmieniała pozycję królewskiej stolicy w sieci osadniczej Europy Środkowej. Czynnik polityczny stał się niewątpliwie generatorem rozwoju miasta w XVI wieku. Kraków, stolica rozległego imperium, promieniował z południowo-zachodniego skraju państwa Jagiellonów na rozległe obszary Litwy i Rusi. Tutaj odbywały się zwoływane przez króla sejmy, a równocześnie Wawel – gniazdo dynastii – był jednym z najważniejszych centrów politycznych ówczesnej Europy. Triumf stał się jednak wkrótce przyczyną upadku miasta. Idea unii z Litwą stworzyła ostatecznie zagrożenie dla jego stołeczności. Peryferyjnie położony w stosunku do rozrastającego się na północny wschód państwa, ze względów praktycznych nie mógł być miejscem odbywania sejmów Rzeczpospolitej. Choć formalnie nieomal do jej końca pozostawał stolicą, to realnie tracił stopniowo znaczenie polityczne, aż do bolesnego upadku u schyłku XVIII wieku. Dzieje stołeczności Krakowa są pouczającą lekcją złożonych relacji między miastem a polityką. Polityka przesądza o geografii implementacji funkcji centralnych państwa i buduje siłę stołecznej metropolii, ale polityka może też degradować jej metropolitalny potencjał.

Zawarte w książce refleksje dotyczą fenomenu Krakowa w ciągu ostatnich dwóch stuleci. Legenda królewskiej metropolii już na przełomie XVIII i XIX wieku była czynnikiem decydującym o jego losach. Trwałość i siła stygmatu stołeczności Krakowa to intrygujący dla urbanologa przykład znaczenia dziedzictwa materialnego i niematerialnego jako czynnika rozwoju miasta. Tego niezwykłego zjawiska nie można oderwać od kontekstu politycznego, w jakim Polska i Polacy znaleźli się w wieku XIX. Relacja pomiędzy miastem a polityką to w przypadku Krakowa nie tylko funkcja polskiego losu! Kraków to także Europa Środka, w której przez dwieście ostatnich lat wiele razy zmieniały się granice i systemy polityczne. Decyzje przesądzające o losach miasta zapadały także w Wiedniu, Berlinie i Moskwie… Tak było w czasach monarchii Habsburgów, podczas okupacji hitlerowskiej i po roku 1945.

Polityka w istotny sposób zmieniła w XX wieku hierarchię miast Europy Środkowej. Dotyczy to również mapy Polski i samego Krakowa. Historyczny policentryzm sieci największych polskich metropolii niszczony jest dzisiaj przez hipertrofię funkcji centralnych Warszawy. Bo unitaryzm państwa zabija „niestołeczne” metropolie. Kraków jako miasto „niekompatybilne politycznie” poszukiwał i poszukuje własnej ścieżki rozwoju i własnego miejsca w sieci osadniczej. W tych poszukiwaniach szczególną rolę odgrywają pamięć i mit. To przy tym nie tylko „prastary Kraków, rodzic polskiej potęgi”, ale Kraków depozytariusz galicyjskiego mitu. Siła tego mitu i jego znaczenie dla tożsamości miasta równocześnie wpisuje Kraków do sieci najważniejszych metropolii Europy Środkowej. Przy czym idea Europy Środkowej to ciągle niewykorzystana szansa Krakowa.

Doświadczenie Krakowa przypomina, że miasto to proces długiego trwania, ale uświadamia też znaczenie dziedzictwa kulturowego, pamięci i tożsamości dla rozwoju. Pokazuje czytelnie, jak systemy polityczne i ideologie determinowały kształt procesów urbanizacyjnych. O powodzeniu miasta decyduje zarówno „duża”, jak i „mała” polityka. Rozmowy o mieście nie można też oderwać od kwestii polityki lokalnej. W ciągu ostatnich dwóch wieków samorząd krakowski odgrywał istotną rolę w formowaniu nowoczesnego organizmu miejskiego. Intrygujący jest zwłaszcza fenomen samorządu krakowskiego przełomu XIX i XX wieku, skuteczność jego działań, a równocześnie jego antydemokratyczny charakter!

Polityka determinuje nieliniowość rozwoju miast. W historii Krakowa zwraca uwagę rola przełomów politycznych. Byłem świadkiem i uczestnikiem takiego przełomu w roku 1989. Zmiana reguł gry w miasto, szybkie przejście od systemu totalitarnego i gospodarki nakazowo-rozdzielczej do modelu liberalnego wywołały w Krakowie szybką i wielowymiarową zmianę. Data 1 maja 2004 roku – członkostwo Polski w Unii Europejskiej – stała się kolejną cezurą na drodze otwierania się Krakowa na świat.

W jakim więc stopniu polityka i systemy polityczne wpływają na kształt i znaczenia miasta – jako procesu, jako funkcji, jako idei, jako formy, jako zwierciadła cywilizacji? Co wynika z lekcji XX wieku, ale i z lekcji ostatniego ćwierćwiecza, gdy miasto przeżywa tak gwałtowną zmianę? Czy historia i pamięć są czynnikiem rozwoju, czy raczej balastem w procesie modernizacyjnej zmiany? Na te i inne nurtujące mnie pytania próbuję odpowiedzieć w artykułach poświęconych Mojemu Miastu.

Miasto i polityka. Przypadki Krakowa to wybór kilkunastu tekstów napisanych w ciągu ostatniej dekady, przejrzanych i uzupełnionych, a także zredagowanych pod kątem unikania powtórzeń. Są to artykuły publikowane w wydawnictwach naukowych, ale i publicystyka, zawierająca moje osobiste refleksje oparte na własnym doświadczeniu. W myśleniu o mieście takim jak Kraków zaciera się granica pomiędzy historią i rzeczywistością, którą tworzymy. Tak jest i tak było, poświadczają to słowa Stefana Żeromskiego, który przed stu laty tak oto łączył przeszłość i przyszłość dawnej stolicy:

„Stał w marzeniu Kraków przyszły, brukowany jak Florencja, zachowany jak Norymberga, nowy i wciąż rosnący jak Warszawa, siedlisko nauk i sztuk, osaczony zalewiskiem fabryk a piękny w swej prastarości jak tylko on jeden…”1.

Jacek Purchla

Kraków, we wrześniu 2018 roku

Przypisy

1 S. Żeromski: Nawracanie Judasza (1. cz. trylogii Walka z szatanem), w: tegoż, Dzieła, t. 11, red. S. Pigoń, Warszawa 1956, s. 245.