Moja rodzina na piętrze. Pola - ebook

Roz­dział 2

Mia­łam je­de­na­ście lat, kiedy Pola znów po­ja­wiła się w na­szym dworku.

Wiele nie­praw­dzi­wych hi­sto­rii na te­mat mo­jej ro­dziny złe ję­zyki wy­pu­ściły w świat. Lu­dzie lu­bią prze­ka­zy­wać, prze­ina­czać bez re­flek­sji, ja­kie kon­se­kwen­cje mogą mieć plotki i po­mó­wie­nia. Biedni plot­kują o bo­ga­tych naj­chęt­niej, bo­gaci uwiel­biają ob­ma­wiać bar­dzo bo­ga­tych i w tym łań­cu­chu nie­życz­li­wo­ści wszyst­kie ogniwa są ze sobą ści­śle po­łą­czone. We wsiach przy­le­ga­ją­cych do dworu mó­wiło się, że moja mama po­pa­dła w na­łóg mor­fi­nowy i ca­łymi dniami le­żała wpół­przy­tomna na ka­na­pie, za­pa­trzona w mu­chy na su­fi­cie. Lu­dzie prze­ka­zy­wali so­bie smutną prawdę o moim bra­cie jak ra­do­sną no­winę. Teo­fil nie ma pią­tej klepki, co wcale dzi­wić nie po­winno, bio­rąc pod uwagę, jak się hra­bina za­cho­wy­wała, kiedy jesz­cze no­siła go pod ser­cem. Bę­dąc już w bar­dzo za­awan­so­wa­nej ciąży, za­miast sie­dzieć skrom­nie w domu i na oczy się służ­bie z brzu­chem nie po­ka­zy­wać, Eliza Mo­raw­ska za­ło­żyła w mia­steczku Czy­tel­nię i za­częła urzą­dzać po­ga­danki dla wło­ścia­nek na te­mat hi­gieny oso­bi­stej ko­biet, opieki nad nowo na­ro­dzo­nym dziec­kiem i na te­maty pa­trio­tyczne, które przy­cią­gały naj­więk­szą liczbę słu­cha­czy.

Te­ma­tem plo­tek by­łam rów­nież ja, którą we­dług wszech­wie­dzą­cych moi ro­dzice ku­pili od ubo­giej ku­zynki matki, którą zbrzu­cha­cił ofi­cer le­gio­nów. Moje po­ja­wie­nie się na świe­cie było dla wsi po­dej­rza­nym tylko dla­tego, że uro­dzi­łam się aż je­de­na­ście lat po Teo­filu, kiedy moja matka miała skoń­czone trzy­dzie­ści dzie­więć lat, za­tem we­dług tam­tych ka­len­da­rzy była już stara, a „dół” miała w roz­sypce. Ko­bieta w tak po­de­szłym wieku nie mo­gła więc uro­dzić zdro­wego dziecka, mu­sieli Mo­raw­scy He­lenkę ku­pić, po­nie­waż wszy­scy wie­dzieli, jak bar­dzo hra­bina Mo­raw­ska pra­gnie mieć córkę. Jed­nak mało kto wie­dział, ile nie­uda­nych prób po­prze­dziło moje na­ro­dziny, a ciałka dwóch mar­twych chłop­czy­ków, które wy­pły­nęły z mamy, trzeba było po­cho­wać w parku pod osłoną nocy, po­nie­waż byli już cał­kiem duzi i w pełni roz­wi­nięci.

Po woj­nie oko­liczne wsie opo­wia­dały so­bie przy świe­cach tra­giczną wer­sję śmierci mo­jej matki, ze zgrozą po­da­jąc z ust do ust ob­raz, jak krew z krtani hra­biny za­bry­zgała białe schody na fron­cie, gdy pod­czas zaj­mo­wa­nia dworku na so­wiecką kwa­terę ru­ski lejt­nant ba­gne­tem ją dźgnął. Z cza­sem ręka za­ci­śnięta na ba­gne­cie nie była już so­wiecka, a nie­miecka, kiedy ten i ów do­stał ostrze­że­nie od wła­dzy lu­do­wej przed kon­se­kwen­cjami sze­rze­nia an­ty­so­wiec­kiej pro­pa­gandy. Lu­dzie ple­tli głup­stwa na te­mat Se­we­ryna – rze­komo we Fran­cji na wsty­dliwą cho­robę za­padł, która go tak oszpe­ciła, że po­sta­no­wił już ni­gdy do Pol­ski nie wró­cić.

Nie ko­men­to­wa­łam, nie pro­sto­wa­łam, nie obu­rza­łam się, kiedy do­cie­rały do mo­ich uszu te bred­nie, szcze­gól­nie na te­mat Poli.

Nikt z na­szych są­sia­dów nie do­wie­dział się o jej nie­spo­dzie­wa­nym po­ja­wie­niu się w Mi­ło­wi­cach. Nie do­wie­dzieli się rów­nież Niemcy, któ­rzy sta­cjo­no­wali w na­szym dworku od stycz­nia 1940 roku i któ­rzy wspa­nia­ło­myśl­nie po­zwo­lili nam zo­stać po jego za­ję­ciu na po­trzeby nie­miec­kiej ar­mii zwy­cię­sko kro­czą­cej przez Eu­ropę. Ne­go­cjo­wał z nimi oj­ciec, nie wiem, co im obie­cał, dość na tym, że nie wy­rzu­cili nas na bruk, nie ka­zali się wy­nieść do izb fol­warcz­nych, tylko prze­su­nęli na drugi ko­niec bu­dynku. Na­szych nie­miec­kich pa­nów mimo wszystko onie­śmie­lała hi­sto­ria rodu Mo­raw­skich i Za­moy­skich, a przod­ko­wie pa­trzący z ob­ra­zów, wzbu­dzali sza­cu­nek.

Oku­panci urzą­dzili w na­szym ma­jątku biuro i skład, za­jęli ofi­cynę, skąd rzą­dzili za­opa­trze­niem i roz­ma­itymi trans­por­tami. W dworku roz­go­ścili się ofi­ce­ro­wie We­hr­machtu. Mo­raw­scy od­stą­pili im swoje po­miesz­cze­nia, ja­sne, wy­so­kie po­koje, ła­zienkę, kuch­nię, ja­dal­nię z wi­do­kiem na park oraz ręcz­nie tkane dy­wany, które od­tąd za­dep­ty­wały buty pa­no­szą­cych się Niem­ców. Gdy prze­pro­wa­dza­li­śmy się do pół­noc­nego skrzy­dła, nowi wła­ści­ciele po­zwo­lili za­brać nam ze sobą wy­łącz­nie rze­czy oso­bi­ste i roz­ło­ży­stą ka­napę.

Prze­strzeń, którą mie­li­śmy do dys­po­zy­cji, skła­dała się z czte­rech po­miesz­czeń. Po­koju kan­ce­la­ryj­nego, w któ­rym urzę­do­wał mój oj­ciec, dwóch po­koi kie­dyś prze­zna­czo­nych dla na­uczy­cie­lek i nia­niek oraz po­koju „in­ży­nier­skiego”, gdzie przed wojną miesz­kał pan Ce­zary Chro­sto­wicz, ab­sol­went Po­li­tech­niki Lwow­skiej, Wy­działu Rol­ni­czo-Le­śnego. Chro­sto­wicz ra­mię w ra­mię z oj­cem pro­wa­dził na­sze go­spo­dar­stwo od strony me­cha­ni­za­cji, rów­no­cze­śnie za­rzą­dza­jąc la­sami. Za­ję­li­śmy rów­nież kuch­nię, gdzie Jula i jej na­rze­czony Edzio zor­ga­ni­zo­wali pro­wi­zo­ryczny sa­lon. W sy­pial­niach nie usta­wi­li­śmy żad­nych zbęd­nych me­bli, nie było na czym usiąść do czy­ta­nia czy choćby do od­po­czynku w ciągu dnia, za­tem kuch­nia za­częła peł­nić funk­cję sa­lo­niku i tam spę­dza­li­śmy naj­wię­cej czasu.

Tylko Jula i Edzio nie ucie­kli od nas po wy­bu­chu wojny. Moja na­uczy­cielka, panna Emil­lia, in­ży­nier Chro­sto­wicz i rządca Ma­lejko roz­je­chali się w róż­nych kie­run­kach, każde z nich miało inny po­mysł, jak prze­cze­kać wo­jenny czas. Że­gna­jąc się, obie­cy­wali, że wrócą, ale ni­gdy wię­cej już ich nie zo­ba­czy­łam. Lu­dzie w pa­nice wo­jen­nej rzu­cali się to w tę stronę, to znów w prze­ciwną, raz, żeby wła­sne ży­cie oca­lić, dwa, żeby o naj­bliż­szych za­dbać, albo do walki sta­nąć. My nie mie­li­śmy do­kąd ucie­kać, opusz­cze­nie dworu było dla mo­ich ro­dzi­ców nie do po­my­śle­nia! Przez pierw­szy rok wojny do pracy na roli wciąż przy­cho­dzili lu­dzie z wio­ski i oj­ciec wciąż im jesz­cze pła­cił.

– Do­bry wie­czór – po­wie­działa Pola, sta­wia­jąc mały ple­cak na pod­ło­dze.

Oparła się o fra­mugę drzwi i przez chwilę pa­trzyła pro­sto przed sie­bie, po­mi­ja­jąc wzro­kiem sie­dzą­cych przy stole Teo­sia i Se­we­ryna. Mama i oj­ciec od­po­czy­wali na ol­brzy­miej, wy­god­nej ka­na­pie, którą wspa­nia­ło­myśl­nie po­zwo­lono nam za­brać z za­ję­tej czę­ści dworku. Stało się to do­piero po in­ter­wen­cji ojca u sa­mego ko­men­danta. Wy­pro­sił lub ra­czej wy­ku­pił od niego tę ka­napę, żeby spra­wić żo­nie małą przy­jem­ność. Ten me­bel, wraz ze sto­łem na dwa­na­ście osób i ko­modą, sta­no­wił część po­sagu Elizy Za­moy­skiej.

Kiedy do kuchni we­szła Pola, ja sie­dzia­łam pod sto­łem na kocu, w moim „sza­ła­sie”. Na drew­nia­nej kon­struk­cji przy­mo­co­wa­nej od spodu do blatu stołu wie­sza­łam ka­wałki płótna, osła­nia­jąc się tym sa­mym od reszty do­mow­ni­ków. Kła­dłam się na pod­ło­dze i słu­cha­łam spo­koj­nego, me­lo­dyj­nego głosu mamy. Czy­tała nam Ogniem i mie­czem na prze­mian z Prze­mi­nęło z wia­trem, któ­rego pol­skie wy­da­nie uka­zało się w 1938 roku. Była to opo­wieść o woj­nie se­ce­syj­nej, mi­ło­ści i twar­dej ko­bie­cie imie­niem Scar­lett, któ­rej mi­łość do ziemi my­liła się z mi­ło­ścią do męż­czy­zny i daw­nych cza­sów. Nie wszystko ro­zu­mia­łam z re­aliów opi­sy­wa­nego świata i na­wet oj­ciec nie po­tra­fił nam do­kład­nie wy­tłu­ma­czyć, dla­czego Ame­ry­ka­nie bili się z Ame­ry­ka­nami i od­bie­rali so­bie ma­jątki, za­miast cie­szyć się wspólną zie­mią, tak ogromną, że po­mie­ścić mo­gła kilka Kró­lestw Pol­skich.

Dla mnie trwa­jąca w Pol­sce wojna była zwy­kłą co­dzien­no­ścią, nie pa­mię­ta­łam w ogóle, jak żyło się przed wojną, pa­mięć dziecka jest krótka, sięga co naj­wy­żej tak da­leko jak mi­nione lato czy prze­szła nie­dziela. Nie ba­łam się Niem­ców, nie wi­dzia­łam jesz­cze wtedy żad­nych okrut­nych czy­nów, któ­rymi wsła­wiali się na te­re­nach pod­bi­tej Pol­ski, i choć in­stynk­tow­nie czu­łam, że oni u nas rzą­dzą, ich obec­ność nie przy­gnę­biała mnie tak mocno jak mo­ich ro­dzi­ców i Se­we­ryna, któ­rego oj­ciec na­po­mi­nał kilka razy i prze­strze­gał przed roz­ju­sza­niem ofi­ce­rów We­hr­machtu. Sam ukła­dał się z nimi na tyle, na ile do­pusz­czał ho­nor, po­zwa­lał wspa­nia­ło­myśl­nie na to, co sami i tak mo­gli so­bie wziąć, ale był to po­czą­tek wojny i wszy­scy jesz­cze uda­wali, że z nie są dzi­kimi be­stiami.

– Je­zus Ma­ria! Pola?! – Oj­ciec wsta­wał po­woli z ka­napy, jakby w oba­wie, że zjawa znik­nie, je­śli za­re­aguje zbyt gwał­tow­nie.

Mama odło­żyła eg­zem­plarz Prze­mi­nęło z wia­trem, grzbie­tem w górę. Tego wie­czora do­tar­li­śmy do mo­mentu, kiedy có­reczka Scar­lett i pana Rhetta Bu­tlera spa­dła z ku­cyka i się za­biła.

Pola miała na so­bie dość ele­gancką gra­na­tową su­kienkę od­ciętą w pa­sie, ozdo­bioną ko­ron­ko­wym koł­nie­rzy­kiem, która ni­jak się miała do jej znisz­czo­nych bu­tów, wy­świech­ta­nego ple­caka, brud­nych rę­ka­wów i po­dra­pa­nych, czer­wo­nych nóg, jakby co do­piero przez po­krzywy prze­szła. Jej włosy były w nie­ła­dzie, nie­dbale spięte w dwie kitki się­ga­jące ra­mion.

Oj­ciec pod­szedł do niej i za­nim zdą­żył coś po­wie­dzieć, przy­tu­lił ją do piersi. Za­raz za nim sta­nęła moja mama, nie mo­gąc opa­no­wać wzru­sze­nia, i uca­ło­wała jej po­liczki.

– Dzięki Bogu, ży­jesz…

Obej­mo­wali się przez chwilę w tym ro­dzin­nym trój­ką­cie, nie do­pusz­cza­jąc ni­kogo in­nego do swo­jego po­wi­ta­nia. Teoś nie ze­rwał się z miej­sca, żeby swoją ko­chaną przy­ja­ciółkę przy­jąć, wy­da­wało się, że ko­biety nie po­znał, a je­śli po­znał, jej wej­ście nie zro­biło na nim żad­nego wra­że­nia. Teo­fil wie­dział od dawna, że Pola wy­szła za mąż, choć li­stu, który przy­słała ro­dzi­com z War­szawy, in­for­mu­ją­cym o za­mąż­pój­ściu, nie miał prawa czy­tać, po­nie­waż ro­dzice scho­wali ko­pertę w se­kre­ta­rzyku pod klu­czem. Ale jak to zwy­kle bywa, naj­więk­sze ta­jem­nice naj­bar­dziej ku­szą, więc gdy tylko Teoś się do­wie­dział, że list z War­szawy do pani hra­biny przy­szedł, czy­hał na oka­zję, żeby do se­kre­ta­rzyka zaj­rzeć pod nie­obec­ność ro­dzi­ców. Do­piero koń­cem czerwca 1939 roku, kiedy ro­dzice końmi po­je­chali do Dem­biń­skich na uro­czy­sto­ści chrztu ich trze­ciego syna, Teoś, wy­mó­wiw­szy się od wy­jazdu bó­lem brzu­cha, do­brał się do skrytki. List od Poli scho­wany w bia­łej ko­per­cie za­adre­so­wany był tylko na Elizę Mo­raw­ską, jakby przy­ja­ciółka do przy­ja­ciółki pi­sała z ra­do­sną no­winą, taki też był w tre­ści. Ko­chana Pani Elizo, pierw­sze do Pani pi­szę o moim za­mąż­pój­ściu, bo wiem, jak Pani na moim szczę­ściu za­leży…

Pola w maju 1940 roku na szczę­śliwą nie wy­glą­dała.

– Jakże ty się do nas prze­do­sta­łaś? Strach tak po nocy cho­dzić. – Oj­ciec pro­wa­dził Polę do stołu. – Zjesz co? Mamy chleb, sło­ninę, zupę ja­rzy­nową, Elizo, dajmy dziew­czy­nie coś zjeść, her­baty z ma­li­nami za­parz­cie.

– Sia­daj, dziecko, zdej­mij płaszcz, roz­gość się… – Mama w pod­nie­ce­niu krę­ciła się po kuchni, nie bar­dzo wie­działa, od czego za­cząć go­ścinę.

Pola ro­zej­rzała się do­okoła.

– Czy mo­gła­bym się naj­pierw wy­ką­pać? Jadę i idę z Jor­da­no­wic już ty­dzień, umo­ru­sa­łam się w po­dróży ni­czym wę­glarz.

– Oczy­wi­ście! Nie­stety do ła­zienki wstępu nie mamy – wy­ja­śnił oj­ciec. – Tam te­raz Niemcy ką­pieli za­ży­wają.

W na­szej daw­nej ła­zience wy­ka­fel­ko­wa­nej po sam su­fit stała wielka ba­lia z gru­bej bla­chy po­la­kie­ro­wana na biało, ale ta część domu na­le­żała do Niem­ców, nie mo­gli­śmy z tej wanny ko­rzy­stać, za­tem pro­wi­zo­ryczną ła­zienkę urzą­dzi­li­śmy so­bie w pralni, gdzie w ma­łej beczce myło się po­szcze­gólne czę­ści ciała. Tylko ja mie­ści­łam się cała, choć po­trzebna mi była do ką­pieli druga osoba, żeby po­le­wać mnie z ogro­do­wej ko­newki cie­płą wodą. To była ro­bota Juli.

– Teoś, bie­gnij po Julę, niech przyj­dzie po­móc, wody za­grzać… – po­na­glała mama.

– Nie! Pro­szę, nie… – Pola zni­żyła głos po pierw­szym okrzyku pro­te­stu. – Le­piej bę­dzie, je­śli nikt się nie do­wie, że tu je­stem. Mo­gliby roz­po­wie­dzieć po wsi, wieść do­tar­łaby do mo­jej ro­dziny, tym­cza­sem ja nie mogę na ra­zie do nich iść.

– Do­brze, masz ra­cję, nie można dziś ni­komu zbyt­nio ufać. – Mama za­wró­ciła od drzwi. – Chodźmy do pralni, po­mogę ci się od­świe­żyć. Ty, synu, przy­nieś czy­sty ręcz­nik z bie­liź­niarki i mój szla­frok, po­tem po­szu­kam sto­sow­niej­szego ubra­nia.

Se­we­ryn, mi­ja­jąc Polę, ukło­nił się bez słowa. Był tak samo nie­wzru­szony jej wi­zytą jak jego brat. Wy­dało mi się to dziwne.

– Źle mi wy­glą­dasz… – Oj­ciec zwró­cił się do Poli, z nie­po­ko­jem spoj­rzał na żonę, żeby się upew­nić, czy my­śli tak samo.

Eliza Mo­raw­ska nie lę­kała się ła­two i miała w so­bie ten ro­dzaj spo­koju, jaki każdy chciałby mieć w trud­nej go­dzi­nie, kiedy naj­bar­dziej chce się krzy­czeć i pła­kać.

– A jak ma wy­glą­dać po tak dłu­giej tu­łaczce! Za­raz się tym zaj­miemy. Bądź ła­skaw coś do je­dze­nia przy­szy­ko­wać. Po­krzepi się, ru­mień­ców na­bie­rze, od­zy­ska siły.

Oj­ciec przy­jął roz­kaz żony bez pro­te­stów i za­czął od­wi­jać ze szmatki ka­wał sło­niny.

– Do­piero co mó­wi­li­śmy o to­bie… Od czasu do czasu przy­cho­dzą wie­ści z War­szawy, strach słu­chać, co tam się dzieje.

– Bom­bar­do­wa­nia, ter­ror, nie­pew­ność ju­tra – mó­wiła Pola bez emo­cji. – Mimo to lu­dzie sta­rają się żyć nor­mal­nie, choć nic już nie jest nor­malne. Można zgi­nąć na ulicy tylko dla­tego, że ko­muś za­chciało się strze­lać.

– Mo­jego brata Lu­dwika nie spo­tka­łaś przy­pad­kiem? Mar­twię się o niego, od mie­sięcy nie do­tarły żadne wie­ści. Ste­nia pi­sała raz, bar­dzo la­ko­nicz­nie, że Niemcy wszę­dzie, na­dzieja umiera. Zdaje się, nie w sa­mej War­sza­wie miesz­kają, tylko gdzieś na przed­mie­ściach, pew­nie tam bez­piecz­niej. Po­tem umyślny przy­niósł wie­ści od Lu­dwika, że ma się do­brze, żeby się o niego nie mar­twić. Kiedy cię zo­ba­czy­łam, prze­szło mi przez myśl, że może masz ja­kie wia­do­mo­ści od niego.

Pola za­prze­czyła, w War­sza­wie nie spo­tkała żad­nej zna­jo­mej twa­rzy. Kie­ru­jąc się do pralni, za­uwa­żyła moje nogi wy­sta­jące spod stołu. Za­trzy­mała się i po­chy­la­jąc, za­gląd­nęła pod stół.

– He­lenka? Po­każ się…

Po­su­nę­łam się bli­żej, szo­ru­jąc pupą po ka­mien­nej po­sadzce.

– Ro­zu­miem, że to jest twój schron?

Ski­nę­łam głową.

– Bar­dzo roz­sąd­nie, choć tu­taj bym się nie spo­dzie­wała na­lo­tów – po­wie­działa i prze­nio­sła wzrok na sie­dzą­cego przy kra­wę­dzi stołu Teo­sia. Spo­koj­nie cze­kała, aż na nią spoj­rzy, ale on prze­li­czał swoje palce, wpa­tru­jąc się w ob­gry­zione pa­znok­cie.

– Pa­nie hra­bio… jakże się pan miewa? – za­py­tała, sia­da­jąc na­prze­ciwko niego. Nie mógł dłu­żej omi­jać spoj­rze­niem jej śmie­ją­cych się oczu.

– Cał­kiem do­brze, dzię­kuję – od­parł i przez krótką chwilę pa­trzyli na sie­bie.

– Zmęż­nia­łeś Teo… – Przy­kryła jego dłoń swoją. – Zda­jesz mi się taki do­ro­sły, włosy ci jesz­cze bar­dziej po­ciem­niały.

– Włosy mi po­ciem­niały ze zło­ści na Niem­ców – po­wie­dział po­waż­nie. – Nie myśl so­bie, że tylko w War­sza­wie są szkopy. Za­jęli dom, ofi­cynę, ko­nie…

– Tak, wiem, Teo, wiem…

Pola na­zy­wała Teo­fila Teo. Nikt inny tak się do niego nie zwra­cał. Dziwna to była scena po­wi­ta­nia daw­nych przy­ja­ciół, trzy lata roz­ło­żyły się po­mię­dzy nimi jak trzy­sta.

Se­we­ryn wró­cił do sa­lonu z ręcz­ni­kiem i ka­wał­kiem my­dła w szkla­nej mi­seczce. Jesz­cze wtedy mie­li­śmy te luk­susy w domu. Były my­dło, pro­szek do my­cia zę­bów, ty­toń, per­fumy, olejki ró­żane, kroch­mal i droż­dże, które wkrótce oka­zały się to­wa­rem naj­bar­dziej luk­su­so­wym ze wszyst­kich, można było za nie dużo in­nego do­bra do­stać. Droż­dże sta­no­wiły pod­sta­wowy skład­nik bim­bru, a bim­ber w czas oku­pa­cji był zło­tem.

Kiedy Pola z mamą znik­nęły w pralni, oj­ciec za­rzą­dził ci­szę nocną.

– Idź­cie się po­ło­żyć, czuję, że to bę­dzie długa noc. Sam coś uszy­kuję do zje­dze­nia.

Teo­fil spoj­rzał na ojca, po­tem na brata, jakby u niego szu­kał od­wo­ła­nia od tej oj­cow­skiej de­cy­zji, ale Se­we­ryn tylko wzru­szył ra­mio­nami.

– Gdzie nasz gość bę­dzie spać? – za­py­ta­łam.

– Ty masz, He­lenko, duże łóżko, pew­nie z tobą, ale to już niech pani mama de­cy­duje.

Oj­ciec ty­tu­ło­wał swoją żonę pa­nią tylko w waż­nych spra­wach lub kiedy byli w to­wa­rzy­stwie.

Mama za­py­tała mnie, czy przyjmę Polę do swo­jego łóżka, choć było to już zde­cy­do­wane. Spa­łam sama w po­koju, który kie­dyś był ga­bi­ne­tem taty, moje łóżko wci­śnięte zo­stało po­mię­dzy książki, ku­ferki oraz pu­dła i nie­wiele po­zo­stało wol­nego miej­sca, ale z pew­no­ścią tyle, by taka drobna osóbka jak Pola po­mie­ściła się tam z ca­łym swoim do­byt­kiem ukry­tym w jed­nym ple­caku.

Pola już spała, kiedy ro­dzice, bar­dzo po­ru­szeni po­ja­wie­niem się noc­nego go­ścia, oma­wiali nową sy­tu­ację. Wciąż sie­dzia­łam pod sto­łem, ko­rzy­sta­jąc z nie­uwagi do­ro­słych. Czę­sto o mnie za­po­mi­nali, tak wiele się działo we dworku, dzięki temu mo­głam słu­chać i pa­trzeć na to, co w in­nych cza­sach było dla dziew­czy­nek w moim wieku za­bro­nione.

– Czy po­wie­działa coś wię­cej? Co do­kład­nie się wy­da­rzyło w War­sza­wie? A jej mąż? Prze­cież to był woj­skowy, z tego co pa­mię­tam…

Mama usia­dła bli­sko ojca przy stole, ich łok­cie się sty­kały. Po­chy­liła się, oj­ciec zro­bił to samo.

– Pola jest wdową – za­częła szep­tem. – Ka­pi­tan Ros­to­cki zgi­nął na po­czątku wojny, gdzieś pod War­szawą, ale na­wet nie mo­gła go po­cho­wać, bo ciała nie od­na­le­ziono.

– A z któ­rych to Ros­to­ckich? Nie zna­li­śmy aby Bo­gu­sława Ros­to­ckiego? – Oj­ciec nie miał pa­mięci do na­zwisk czy dat, mama mu­siała być jego pa­mię­cią i za­zwy­czaj wie­działa do­słow­nie wszystko, o co­kol­wiek ją mąż za­py­tał.

– Bo­gu­sław Ro­sto­wiecki był re­jen­tem w Rze­szo­wie, ale zmarł kilka lat temu, te­raz w kan­ce­la­rii urzę­duje jego syn, Ja­nusz Ro­sto­wiecki – wy­ja­śniła.

– Ach tak, przy­po­mi­nam so­bie! Szcze­gól­nie jego ze­psute zęby.

Mama nie chciała dłu­żej za­trzy­my­wać się przy wspo­mnie­niach re­jenta i przez chwilę opo­wia­dała ojcu, o czym roz­ma­wiała z Polą, ale nie było tam żad­nych waż­nych in­for­ma­cji.

– Co tam się wy­da­rzyło? – Wzru­szyła ra­mio­nami. – Nie wiem. Rok temu od­był się ślub, mó­wiła, że piękny, po­tem na War­szawę spa­dły bomby, lu­dzi ogar­nęły roz­pacz i pa­nika, Ta­de­usz po­szedł wal­czyć i zgi­nął, Pola zo­stała sama. Mu­siała się dziew­czyna szybko prze­sta­wić na nową rze­czy­wi­stość. Pola ni­gdy nie była skora do zwie­rzeń, w tym wzglę­dzie nic się nie zmie­niła. Chcia­łam za­py­tać o ro­dzinę jej męża, ale czu­łam, że ona nie ży­czy so­bie o tym roz­ma­wiać. Zdra­dziła tylko, że wy­je­chała z War­szawy z po­cząt­kiem roku i ostat­nie mie­siące spę­dziła w Jor­da­no­wi­cach.

Oj­ciec nie był usa­tys­fak­cjo­no­wany taką od­po­wie­dzią.

– Za wiele ta­jem­nic jak na moje oko. Czort wie, co to za lu­dzie ci Ro­stoccy. Trzeba było się włą­czyć w te przy­śpie­szone za­ślu­biony, po­je­chać do War­szawy, przyj­rzeć się tej ro­dzi­nie, tym­cza­sem my­śmy tylko li­sty czy­tali i cie­szyli się, że męża zna­la­zła.

Mama po­smut­niała.

– No prze­cież nie mie­li­śmy za­pro­sze­nia…Na śluby nie jeź­dzi się z nie­spo­dzianką.

– Otóż to! Czy to nie po­dej­rzane?

– Och, dajmy już temu spo­kój. – Mama wes­tchnęła. – Co to te­raz ma za zna­cze­nie? Pola po­wie­działa mi ja­sno, że u nas nie zo­sta­nie, chce tylko nieco od­po­cząć. Mój Boże, kiedy po­ma­ga­łam się jej umyć, pa­trzy­łam na jej ciało i zda­łam so­bie sprawę, że wy­sy­ła­li­śmy do Lwowa młodą pannę, a wró­ciła do nas po­ra­niona doj­rzała ko­bieta.

Oj­ciec spoj­rzał na żonę z nie­po­ko­jem, do­słow­nie zro­zu­miał zna­cze­nie słowa „po­ra­niona”. Eliza wy­ja­śniła, co ma na my­śli.

– Cho­dzi mi o to, że Pola jest ko­bietą, silną, już do­świad­czoną przez ży­cie, i zrobi, co po­sta­nowi, nie bę­dzie py­tać o po­zwo­le­nie.

– Je­śli kto ją za­uważy, co po­wiemy?

Mama przy­ga­siła lampę.

– Ukry­jemy ją, nie bę­dzie się po­ka­zy­wać. Prze­trzy­mamy ją w domu, aż zde­cy­duje, co da­lej za­mie­rza.

– A Niemcy? Co po­wiemy? Prze­cież za­raz się wyda, że przy­była nowa osoba we dwo­rze, na do­da­tek taka ładna i młoda.

Oj­ciec znał Niem­ców od tej strony, któ­rej jego żona nie znała, i wo­lał, by tak po­zo­stało. Eliza Mo­raw­ska omi­jała sta­cjo­nu­ją­cych u nas Niem­ców z da­leka. Kiedy się kła­niali, wy­ko­ny­wała le­d­wie wi­doczny ruch głową, ale do żad­nego z nich nie prze­mó­wiła ani jed­nego słowa. Oj­ciec wciąż z nimi de­li­be­ro­wał w po­czu­ciu, że je­śli on bę­dzie dla nich miły, od­wdzię­czą się tym sa­mym.

– Je­rzy, nikt nie po­wi­nien jej wi­dzieć. Nikt, ro­zu­miesz? Trzeba Teo­siowi i Se­we­ry­nowi sta­now­czo za­ka­zać roz­po­wia­da­nia o jej przy­jeź­dzie. He­lence rów­nież.

– Do­brze, już do­brze… – Oj­ciec przy­krył dłoń mamy swoją dło­nią. – Żeby tylko ja­kieś nie­szczę­ście z tego po­wodu na nas nie spa­dło.

Pola prze­spała cały ko­lejny dzień. Nie wie­dzie­li­śmy, co o tym są­dzić, czy się mar­twić, czy też cie­szyć, że od­po­czywa. Po nie­miec­kiej stro­nie domu rów­nież pa­no­wał spo­kój. Cięż­kie i dra­ma­tyczne czasy miały do­piero na­dejść, ale wio­sna 1940 roku była spo­kojna. Ro­dzice, jak więk­szość Po­la­ków, byli prze­ko­nani, że wojna szybko się skoń­czy i za­ci­ska­nie zę­bów szło im cał­kiem nie­źle, osta­tecz­nie, na krótką metę można wszystko znieść. Niemcy mieli sła­bość do ty­tu­łów i ary­sto­kra­tów, im­po­no­wało im, że z po­wodu za­wie­ru­chy wo­jen­nej osie­dli w dworku hra­biow­skim i mo­gli przed sobą się zgry­wać, że niby sami na­leżą do klasy wyż­szej, nie ro­zu­mieli, że uro­dze­nie to nie jest przy­wi­lej, ale obo­wią­zek.

„Nasz” Nie­miec na­zy­wał się Oskar von Ha­gen i po­cho­dził z sa­mego Ber­lina. Kiedy zaj­mo­wał dwor­skie po­koje, w jego za­cho­wa­niu znać było lek­kie skrę­po­wa­nie za­ist­niałą sy­tu­acją. Eliza Mo­raw­ska pa­trzyła w mil­cze­niu na tę za­mianę miejsc, po pro­stu przy­glą­dała się prze­pro­wadzce z da­leka, nie uczest­ni­cząc w tym ani sło­wem, ani czy­nem. Jej mil­cząca obec­ność miała jed­nak swoją moc, pro­ści żoł­nie­rze zer­kali na nią z sza­cun­kiem i cie­ka­wo­ścią, ofi­ce­ro­wie usi­ło­wali się kła­niać, zda­rzyło się, że je­den z roz­pędu jej za­sa­lu­to­wał jak wyż­szemu rangą. Mama była praw­dzi­wie ele­gancka i trzy­mała się pro­sto, dum­nie, ni­gdy nie wi­dzia­łam u niej oznak sła­bo­ści czy roz­pa­czy, chyba tylko wtedy, gdy była pewna, że nikt nie pa­trzy. Dla in­nych, szcze­gól­nie dla ob­cych i wro­gów, miała ka­mienną twarz, opa­no­wa­nie i god­ność. Kiedy Niemcy za­częli wy­wie­szać na dworku i ofi­cy­nie flagi ze swa­styką, a umie­ścili ich tyle, żeby cała oko­lica wi­działa, kto tu te­raz rzą­dzi i pod czyim roz­ka­zem, mama po­pro­siła ojca, żeby spro­wa­dził z mia­steczka fo­to­grafa, by ten uwiecz­nił czer­wone sztan­dary za­tknięte na bu­dyn­kach. Za­mie­rzała je wy­ko­rzy­stać po woj­nie do swo­ich po­ga­da­nek w Czy­telni.

Oskar von Ha­gen był naj­lep­szym z naj­gor­szych Niem­ców, któ­rzy prze­to­czyli się przez nasz dom. Wy­cho­wa­nie, ja­kie ode­brał we wła­snym domu, uru­cho­miło w nim ha­mu­lec i nie po­su­wał się ni­gdy do hań­bią­cych mun­dur czy­nów. Sta­rał się, mój oj­ciec go za to chwa­lił, by wier­nie słu­żąc Rze­szy, nie upodlić sie­bie. By­li­śmy wszy­scy bez­bronni wo­bec po­tęgi oku­panta, cał­ko­wi­cie za­leżni od hu­moru, na­stroju czy prze­ko­nań jed­nego czło­wieka, a ten, nie oba­wia­jąc się kon­se­kwen­cji, mógł za­strze­lić, zra­bo­wać, zgwał­cić, co tylko mu się za­ma­rzyło. Oskar no­sił w so­bie dużo czło­wie­czeń­stwa, które z niego nie wy­cie­kło w miarę po­stę­pów wojsk nie­miec­kich i ośmie­la­nia się żoł­nie­rzy SS. Był czę­ścią nie­miec­kiego planu po­zy­ska­nia prze­strzeni ży­cio­wej po­przez za­gar­nię­cie cu­dzych ziem i wy­mor­do­wa­nie opor­nych, ale jed­no­cze­śnie za­rzą­dzał i za­cho­wy­wał się tak, jakby z góry wie­dział, że to się nie uda, że prę­dzej czy póź­niej Niemcy, także on oso­bi­ście, będą mu­sieli za­pła­cić za bar­ba­rzyń­stwo, ja­kiego się do­pu­ścili. My­lił się co do za­płaty, Niem­com nikt nie wy­sta­wił ra­chunku za znisz­cze­nia, któ­rych do­ko­nali w mia­stach pol­skich.

Nasz do­bry Nie­miec nie prze­wa­żył jed­nak szali win i strat i da­leka je­stem od tego, by wy­chwa­lać kul­turę Niem­ców i prze­ciw­sta­wiać ją nie­okrze­sa­niu So­wie­tów. Oba te na­rody w oso­bach swo­ich żoł­nie­rzy oraz cy­wi­lów do­pu­ściły się po­twor­nych zbrodni. Wo­jo­wali na pod­bi­tych zie­miach tak, jakby po­cho­dzili z naj­dzik­szych ple­mion, dla któ­rych ży­cie ludz­kie nie dość, że żad­nej war­to­ści nie przed­sta­wia, to jesz­cze za­bi­ja­nie spra­wiało im ra­dość. Moje małe oczka wi­działy, jak pro­sty żoł­nierz SS, ka­pi­tan, po­rucz­nik a w końcu po­spo­lity „gra­na­towy” żan­darm wy­cią­gał z ka­bury pi­sto­let lub mie­rzył z ka­ra­binu do rzędu prze­ra­żo­nych lu­dzi wy­wle­czo­nych przed cha­łupę. Lu­dzie z kulą w pier­siach, z dziurą w gło­wie upa­dali na twardą zie­mię jak ku­kły, ani się prze­że­gnać nie zdą­żyli przed śmier­cią. Dzieci, cię­żarne ko­biety, dziad­ko­wie, mło­dzi męż­czyźni, ich żony i na­rze­czone, lu­dzie bez żad­nej winy poza tą, że ist­nieli. Tak kul­tu­ralni Niemcy ba­wili się w pa­nów, na­to­miast bar­ba­rzyńcy So­wieci gwał­cili, kra­dli, pa­lili i za­bie­rali wszystko to, co łań­cu­chem nie było przy­kute do pod­łogi. Wio­sną 1940 roku, kiedy wojna wy­da­wała się to­czyć swoim try­bem gdzieś z dala od na­szych za­bu­do­wań. Je­dy­nie fa­szy­stow­skie flagi roz­wie­szone w mia­steczku, ozna­cze­nia na dro­dze w ję­zyku nie­miec­kim, pę­dzący na mo­to­cy­klach i prze­miesz­cza­jący się cię­ża­rów­kami żoł­nie­rze nie­mieccy da­wały sy­gnał, że coś złego już się roz­po­częło i nie jest to sy­tu­acja przej­ściowa. Mimo to w lu­dziach było jesz­cze dużo na­dziei oraz uf­no­ści, że ten ciężki okres w końcu prze­mi­nie i nie trzeba bę­dzie po­sze­rzać gra­nic cmen­ta­rza.

Kiedy oj­ciec wró­cił do dworu póź­nym po­po­łu­dniem, za­stał Polę samą w kuchni. Sie­działa na ła­wie pod oknem, trzy­mała w dłoni gar­nu­szek pe­łen mleka, ale go nie piła. Pa­trzyła na dzie­dzi­niec, po któ­rym ubrani po cy­wil­nemu lu­dzie krę­cili się i prze­no­sili skrzy­nie do ofi­cyny sto­ją­cej kil­ka­dzie­siąt me­trów od dworu.

– Uwa­żaj, żeby cię nie zo­ba­czyli. Niby nie wtrą­cają się w na­sze sprawy, ale kto wie, do czego się po­suną, gdy się zo­rien­tują, że po­ja­wił się obcy. Mu­sie­li­śmy za­de­kla­ro­wać imien­nie, kto tu mieszka, kto do­cho­dzi ze służby, na tej pod­sta­wie spo­rzą­dzili li­stę osób, któ­rym wolno prze­by­wać we dwo­rze, ale nie wolno nam ni­kogo za­pra­szać. Nie dzi­wię się tej ostroż­no­ści, mają tu ar­se­nał, za­ple­cze dla frontu. W dru­gim fol­warku będą bu­do­wać kan­tynę dla żoł­nie­rzy i ofi­ce­rów.

– Urzą­dzają so­bie ży­cie na fron­cie, w mia­stach, na wsi, my­ślą, że to już na­leży do nich. Lu­dzie, zwie­rzęta, bu­dynki, ulice, drzewa i niebo nad tymi drze­wami. Z po­czątku czu­łam tylko gniew, ale te­raz czuję strach.

Oj­ciec pod­szedł do niej i zaj­rzał w jej oczy.

– Pola Wa­wel mia­łaby się bać? Nie wie­rzę…

– Nie boję się o sie­bie, tylko o in­nych – od­parła z wy­sił­kiem, jakby bo­lała ją żu­chwa.

– Na ra­zie pa­nuje względny spo­kój, jed­nak czuję, że ten stan rze­czy nie po­trwa długo. Eliza ma mi za złe, twier­dzi, że je­stem dla Niem­ców zbyt miły, ale jakże mam do nich war­czeć, skoro oni są we­dle mnie w po­rządku? Wy­ko­nują roz­kazy, by­łem w woj­sku, wiem, co to jest roz­kaz, nie ma miej­sca na sen­ty­menty.

Pola sie­działa bez ru­chu i słu­chała dłu­giego wy­wodu hra­biego Mo­raw­skiego tłu­ma­czą­cego się z neu­tral­no­ści, jaka do­mi­no­wała w jego sto­sun­kach z oku­pan­tem, za­sta­na­wiała się, kiedy przej­rzy na oczy i zro­zu­mie, w ja­kiej nie­rów­no­wa­dze sił się znaj­duje. Miły Nie­miec może któ­re­goś dnia wstać lewą nogą z łóżka i po pro­stu go za­strze­lić. Pro­cesu nie bę­dzie.

Oj­ciec ścią­gnął i od­wie­sił na haku pi­ko­waną zie­loną kurtkę, która przy­je­chała pro­sto z An­glii. Wrę­czył mu ją wuj Lu­dwik, opo­wia­da­jąc przy tym szcze­gó­łowo, gdzie zo­stała uszyta i kto po­wi­nien no­sić ta­kie kurtki z metką firmy Ja­mes Pur­dey & Sons. Firma po­wstała w 1814 roku i zdo­była roz­głos, sprze­da­jąc broń palną oraz inne ak­ce­so­ria do po­lo­wań. Nie była to kom­pa­nia byle jaka, miała „gwa­ran­cje kró­lew­skie”, Royal War­rant of Ap­po­int­ment, które otrzy­mują firmy lub osoby za­opa­tru­jące człon­ków ro­dziny kró­lew­skiej w roz­ma­ite pro­dukty. Pur­dey & Sons do­star­czali swoje wy­roby do pa­łacu już za kró­lo­wej Wik­to­rii w 1868 roku, ale to Książę Wa­lii, który po­tem zo­stał ko­ro­no­wany jako król Edward VII, przy­znał tej lon­dyń­skiej fir­mie za­szczyt, ja­kim jest Royal War­rant of Ap­po­int­ment. Oj­ciec po­sia­dał w swo­jej ko­lek­cji ich dwu­lu­fową ele­gancką strzelbę oraz pi­sto­lety z pięk­nym zdo­bie­niem, ale te już sam so­bie spro­wa­dził z An­glii, za­chę­cony re­ko­men­da­cjami szwa­gra. Lu­dwik był prze­wod­ni­kiem mo­jego ojca po luk­su­so­wych to­wa­rach i sno­bi­stycz­nych miej­scach Lon­dynu.

Pola uczyła się strze­lać ra­zem z Teo­siem, kiedy mieli po czter­na­ście lat. Lek­cje strze­la­nia pro­wa­dzili mój oj­ciec i stary Kli­mek, jego wierny druh, który las znał le­piej niż kto­kol­wiek inny w na­szym po­wie­cie. Pola za­pa­trzyła się na tę kurtkę, po­czuła za­pach lasu przed świ­tem i przy­po­mniała so­bie mocne ręce Klimka, który przy­trzy­my­wał jej strzelbę, kiedy skła­dała się do strzału. Dzi­wił się, skąd u ta­kiej mło­dej panny ta­kie pre­cy­zyjne oko. Pola strze­lała tak do­brze jak hra­bia Mo­raw­ski.

– Ukry­li­ście broń? – za­py­tała.

– Pierw­sze, co za­rzą­dzi­łem, jak tylko wojna wy­bu­chła, to zro­bić kry­jówki w le­sie na broń, sre­bra, por­ce­lanę, naj­cen­niej­sze ob­razy. Kli­mek z Edziem wy­brali miej­sce i wy­ko­pali po­tężną jamę, tak zmyśl­nie przy­kryli i przy­wa­lili ko­na­rami, że nikt się nie zo­rien­tuje, co leży pod mchem – od­parł za­do­wo­lony.

– Edzio to wierny i uczciwy czło­wiek, Kli­mek rów­nież, ale je­śli ko­muś się po­chwa­lili? Nie bę­dzie się chciał kto ze wsi do­brać do skrzyń w świe­tle księ­życa?

Pola za do­brze znała men­tal­ność lu­dzi, któ­rzy nie wcho­dzili na po­koje, nie wa­ha­liby się długo, gdyby nada­rzyła się oka­zja się­gnąć po dwor­skie do­bra. Jej ostroż­ność nie udzie­liła się ojcu. Był czło­wie­kiem na­iw­nym, jak wszy­scy ci wy­cho­wani w ho­no­rze, któ­rzy mieli tylko jedną miarę, swoją wła­sną, kiedy przy­szło im oce­niać in­nych.

– Kli­mek jesz­cze z moim oj­cem po­lo­wał, to jest czło­wiek skała i z całą pew­no­ścią mogę mu ufać. Zda­łem się na Edzia i Klimka, sam nie po­do­łał­bym ta­kiemu za­da­niu, Niemcy parli do przodu, nie było zbyt wiele czasu do na­my­słu. Inna rzecz… – Oj­ciec po­tarł skroń złą­czo­nymi pal­cami. – Nie można wy­klu­czyć, je­śli jaki miej­scowy nas pod­pa­trzył, to się do tego do­bie­rze prę­dzej czy póź­niej, ale na pewno nie Edzio czy Kli­mek.

Oj­ciec prze­ło­żył kilka dre­wie­nek z ko­sza pod piec i za­czął na nowo roz­pa­lać ogień.

– Za­grze­jemy się nieco, wi­dzę, że ci zimno.

Wie­czo­rem Jula szy­ko­wała dla nas wszyst­kich ko­la­cję i trzeba było drugi raz roz­pa­lić pod kuch­nią. Mie­li­śmy drzewo z na­szego lasu, jesz­cze wtedy nie mu­sie­li­śmy oszczę­dzać i aż do kwiet­nia pa­liło się wę­glem w pie­cach ka­flo­wych oraz pod kuch­nią za­równo u nas, jak i po stro­nie nie­miec­kiej. Kilka mie­sięcy póź­niej wpro­wa­dzono dla rol­ni­ków i chło­pów go­spo­da­ru­ją­cych na ka­wałku pola obo­wią­zek od­da­wa­nia Niem­com zboża, mleka, ziem­nia­ków, mięsa, jaj i bu­ra­ków, co na­zwano kon­tyn­gen­tem. Pol­skie mia­sta za­częły gło­do­wać, na wsiach rów­nież głód co­raz czę­ściej za­glą­dał lu­dziom w oczy. Przez na­szą wieś, przez nasz dwór i fol­wark je­chały kon­tyn­genty do Nie­miec aż do po­łowy 1944 roku, było czego pil­no­wać. Pol­ska kar­miła Niem­ców, so­bie odej­mu­jąc od ust.

Oj­ciec od­cze­kał, aż pło­mie­nie roz­poczną swój ta­niec, i do­piero wtedy za­mknął drzwiczki pieca.

– A co mó­wią w War­sza­wie? Ile to po­trwa?

– War­szawa leży pod bu­tem Niem­ców, ale nie skamle, tylko się mo­bi­li­zuje. – Pola wstała i po­de­szła do pieca. – Nie wia­domo, jak długo, może jesz­cze rok, może dwa, ważne, żeby nie sie­dzieć z za­ło­żo­nymi rę­kami i nie cze­kać na cud.

Oj­ciec pa­trzył, jak so­bie na­lewa cie­płej wody do kubka i grzeje na nim dło­nie. Oparła się o piec. Na ze­wnątrz pa­no­wały przy­jemne wio­senne tem­pe­ra­tury, ale Pola wy­glą­dała i za­cho­wy­wała się tak, jakby miała od­mro­żone koń­czyny.

– Co można zro­bić na wsi? Bić się na pię­ści? – W gło­sie ojca brzmiała kpina. – Po­bę­dziesz tu ja­kiś czas, sama oce­nisz, czy warto się rzu­cać na nich z no­żem, czy ra­czej zejść im z oczu. Wy, mło­dzi, ma­cie same ide­ały w gło­wie, pro­sto z wier­szy i po­ema­tów, ale ja prze­ży­łem po­przed­nią wojnę, tę bol­sze­wicką rów­nież, jed­nego się na­uczy­łem. Nie nad­sta­wiaj karku, kiedy cho­dzi o ży­cie, bo masz jedno i je­śli zgi­niesz, nie bę­dzie cię ob­cho­dzić, co na­pi­szą na two­jej mo­gile.

– Niech każdy robi to, co uważa za wła­ści­wie i moż­liwe do zro­bie­nia. Oce­niać ni­kogo nie mam za­miaru, ale ja bez­czyn­nie sie­dzieć nie będę ani Niem­com po­słu­gi­wać we dwo­rze.

Pola uni­kała wzroku Je­rzego Mo­raw­skiego, nie chciała do­pro­wa­dzić ich roz­mowy do mo­mentu, kiedy wej­dzie im po­mię­dzy słowa nie­chęć, a po­tem wro­gość. Za dużo mu za­wdzię­czała, zręcz­nie zmie­niła te­mat.

– Za­dzi­wia­jące, ile może się wy­da­rzyć w je­den rok. Mój ślub, wy­buch wojny, śmierć uko­cha­nego męża, prze­pro­wadzki, po­wroty… Pani Eliza pew­nie wspo­mniała, że stra­ci­łam męża.

– Tak, po­wie­działa, że zgi­nął z po­cząt­kiem wojny. – Oj­ciec chrząk­nął za­kło­po­tany, rów­nież ucie­kał przed Polą wzro­kiem, nie umiał roz­ma­wiać na bo­le­sne te­maty. – Tyle zmian w dwa­na­ście mie­sięcy, aż trudno uwie­rzyć, co było przed ro­kiem. Aku­rat w kwiet­niu by­li­śmy na we­selu w Udy­czu u Gna­tow­skich, dziś sły­szę, że tyle z ma­jątku wolno im było za­brać, co na jedną fur­mankę się zmie­ściło. Sta­siu Gna­tow­ski, jego żona Mela, no i mło­dzi, Ce­zary z Zo­fią le­dwo z ży­ciem uszli, za­raz po­tem za­częły się wy­wózki i ze­sła­nia. W samą porę żeś Lwów po­rzu­ciła…

– A pan Lu­dwik Za­moy­ski? – za­py­tała. – W War­sza­wie, tak?

Oj­ciec wy­tarł dło­nie w ręcz­nik i przy­kuc­nął przed drzwicz­kami do pieca. Spraw­dził, czy szczel­nie za­mknięte.

– Wy­prze­dał się z wszyst­kiego i do War­szawy wy­niósł. Ste­nia po­je­chała z nim, ma się ro­zu­mieć. Lu­dwik to jest pierw­szej wody in­te­re­siarz, lep­szy od Żyda, żad­nej oka­zji nie prze­pu­ści. Eliza się sza­le­nie mar­twi o brata, żeby on się o nią po­mar­twił choć raz w ży­ciu…

Pola przy­nio­sła krze­sło bli­żej pieca, usia­dła, opie­ra­jąc ko­lana o cie­płe ka­felki. Oj­ciec uda­wał, że szuka cze­goś w szaf­kach ku­chen­nych, otwie­rał drzwiczki, za­my­kał, wzdy­chał i mi­mo­cho­dem rzu­cił py­ta­nie:

– Nie wo­la­łaś przy ro­dzi­nie męża zo­stać?

– Dziś nie są już czasy na to, żeby coś wo­leć – od­parła krótko. – Z mo­jego miesz­ka­nia z te­ściami żad­nego po­żytku by nie było. To lu­dzie na­sta­wieni na prze­trwa­nie, za co ich nie wi­nię, ale ja nie umia­ła­bym ukry­wać się na pię­trze ka­mie­nicy na Chłod­nej do końca wojny.

– Kie­dyś ty się taka harda stała? – Oj­ciec krę­cił głową z nie­do­wie­rza­niem.

Ko­bieta sie­dząca przy piecu nie była Polą, którą znał od dziecka, uczył jeź­dzić konno i strze­lać do za­jęcy. Tamta była ra­do­sna, wszyst­kiego cie­kawa, żywe sre­bro, ale nie była krnąbrna i nie za­ci­skała pal­ców aż do bia­ło­ści, kiedy mó­wiła.

– La­leczką ni­gdy nie by­łam. Te­raz po pro­stu szu­kam drogi, szu­kam lu­dzi mnie po­dob­nych – od­parła.

– Do woj­ska chcesz się za­cią­gnąć? A gdzie to woj­sko? Ani śladu po rzą­dzie, po na­czel­nym wo­dzu, zo­sta­li­śmy sami.

– Dziś jest tak, ju­tro może być ina­czej – po­wie­działa. – Nie będę wam ro­bić kło­potu zbyt długo, mu­szę się tylko roz­mó­wić z Edziem, już on bę­dzie wie­dział, jak mnie w drogę po­słać.

– Edzio?! – prych­nął oj­ciec. – W czym ci nasz Edzio może po­móc? Na ko­niach się zna i na za­mie­nia­niu ziem­niaka w bim­ber, sprytny jest, od­dany, ale chyba nie jest ja­kim taj­nym ku­rie­rem z Al­gie­rii?

– Wła­śnie o spryt cho­dzi. Nie mogę mieć przed wami ta­jem­nic, choć nie wiem, czy was nie na­ra­żam, opo­wia­da­jąc o swo­ich pla­nach. Je­żeli nie chce hra­bia wie­dzieć, co za­mie­rzam, to pro­szę mnie te­raz po­wstrzy­mać.

Pola wstała i sta­nęła w lek­kim roz­kroku przed hra­bią Mo­raw­skim, który był wciąż jesz­cze przy­stoj­nym męż­czy­zną. Włosy, mimo skoń­czo­nych pięć­dzie­się­ciu lat, nie za­częły jesz­cze si­wieć, cerę miał zdrową, za­ró­żo­wioną, głę­boko osa­dzone w czaszce oczy i bujny wąs. Pa­trzyli na sie­bie tak głę­boko, jak tylko lu­dzie sto­jący na kra­wę­dzi wiel­kiego upadku po­tra­fią. Nie było już we­so­łej dziew­czynki bie­ga­ją­cej z siatką za mo­ty­lami, ani pana, który na po­lo­wa­nie za­pra­szał Lu­bo­mir­skich, Ła­dów czy Stad­nic­kich, tylko dwoje lu­dzi usi­łu­ją­cych oce­nić, czy mają prawo ry­zy­ko­wać ży­cie swo­ich bli­skich.

Pola była lep­szą kon­spi­ra­torką niż hra­bia Je­rzy Mo­raw­ski, ani jej po­wieka nie drgnęła, kiedy wy­mie­niła słu­żą­cego Edzia jako tego, który znałby spo­sób na zre­ali­zo­wa­nie jej pla­nów.

Kiedy do­tarła do na­szej wsi po wie­lo­dnio­wej wę­drówce przez Pol­skę, nie przy­szła pro­sto do dwor­skiej kuchni, żeby się przy­wi­tać. Przez dzień cały cze­kała, aż się ruch wo­kół fol­warku i w obej­ściu wy­ci­szy, żeby wy­wa­bić Edzia na pole. Znali się od dziecka. Chło­pak do wszyst­kiego, miesz­kał w tej sa­mej wsi co Wa­wele i wszystko wie­dział o Bronce, jej sio­strze Ja­dwi­dze, mężu i dzie­ciach. Wie­dział, jak żyli, do któ­rych świę­tych się mo­dlili i kto im w czym po­ma­gał, ale kiedy Pola prze­by­wała we dwo­rze, Edzio trak­to­wał ją po hra­biow­sku, nie go­rzej niż Se­we­ryna czy Teo­fila. Pola miała w so­bie coś tak nie­zwy­kłego, że lu­dzie od­ru­chowo chcieli się jej kła­niać i usłu­gi­wać.

Edzio trzy­mał psy na po­dwórku, dwa wil­czury i je­den po­mie­sza­niec przy­błęda. Za­nim przy­szli do nas Niemcy, psy bie­gały wolno, ale wraz z ogra­ni­cze­niami dla miesz­kań­ców dworu i fol­warku, przy­szły te dla zwie­rząt. Psy miały być uwią­zane, nie wolno ich było pusz­czać ani na mi­nutę! Od czasu do czasu Edzio brał swoją gro­madkę do lasu, żeby się wy­bie­gały, a ry­zy­ko­wał przy tym wiele. W końcu zo­stał przy­ła­pany i przy­szła kara za te jego sa­mo­wolne dzia­ła­nia wbrew roz­ka­zowi. Żan­darm z Ord­nung­spo­li­zei, szcze­gól­nie okrutny i gor­liwy, któ­rego na­zy­wa­li­śmy Krwa­wym Han­sem, za­strze­lił w 1941 roku wszyst­kie psy Edzia, a i do niego sa­mego wy­mie­rzył i ka­zał li­czyć do dzie­się­ciu, za­nim mu kulkę po­śle. Gdyby nie in­ter­wen­cja na­szego „do­brego Niemca”, Obe­rleut­nanta We­hr­mahtu, Oskara von Ha­gena, Edzio po­szedłby do nieba wraz ze swo­imi ko­cha­nymi psami.

– Kto tam? – Edzio uniósł la­tar­nię i za­czął iść w kie­runku klatki, w któ­rej miesz­kały od kilku mie­sięcy wszyst­kie psy. Sam ją dla nich zbu­do­wał, a budy wy­ło­żył od środka szma­tami i słomą, żeby miały cie­pło.

Pola wy­szła z mroku wprost na niego.

– Je­zu­sie Na­za­reń­ski! Pa­nienka Pola! – Głos Edzia na­tych­miast uspo­koił war­czące psy. – Ci­cho mi! Le­żeć!

Pola zro­biła krok w przód.

– Wi­taj, Edziu…

– Lu­dzie świata! Żem się nie spo­dzie­wał ta­kiego go­ścia po nocy. Niech pa­nienka za­cho­dzi do dworu, tylko tam­tędy, od strony kuchni, na po­ko­jach Niemcy sie­dzą. Roz­go­ścili się jak u sie­bie, te­raz już śpią, ino je­den war­tow­nik stoi na fron­cie, ale on się z ganku nie ru­sza, boi się, cy­kor je­den – za­śmiał się Edzio. – Nie wszyst­kie one ta­kie od­ważne, pod mun­du­rem ga­la­rety…

– Mu­szę się pil­nie roz­mó­wić z Se­we­ry­nem – po­wie­działa. – Jest we dwo­rze?

– Pew­nie, że jest, za­jął po­kój po in­ży­nie­rze wraz z pa­ni­czem Teo­siem, ale tam już po­ga­szone i za­mknięte. Jak się będę te­raz do­bi­jać, pań­stwa wy­stra­szę na śmierć i Niem­ców po­bu­dzę. Część mieszka w ofi­cy­nie, te waż­niej­sze z We­hr­machtu we dwo­rze.

Pola spoj­rzała w stronę ciem­nych okien dworu. Za­sta­na­wiała się przez chwilę, co zro­bić.

– Prze­no­co­wał­byś mnie? – za­py­tała. – Może rano uda się Se­we­ryna dys­kret­nie wy­wo­łać? Cho­dzi o to, żeby ni­kogo nie nie­po­koić. Ro­zu­miesz?

Edzio zmru­żył oczy i pod­niósł la­tar­nię jesz­cze wy­żej.

– Prze­śpię się w stajni – za­pro­po­no­wała, wi­dząc, że się waha. – Po­pro­szę cię o tro­chę wody, nic wię­cej mi nie po­trzeba.

– Co to za czasy, żeby pa­nienki z ko­niami spały – mruk­nął i ru­szył w kie­runku stajni.

Pola po­szła za nim.

– Z da­leka pa­nienka przy­szła?

– Idę z War­szawy.

– A tam wojna! Bomby lecą, że aż cała zie­mia się trzę­sie. Był u nas przed­wczo­raj pan Łada, wszystko opo­wie­dział, strach było słu­chać. Ich wojna we War­sza­wie za­stała, trójkę dzieci tam do szkół po­słali. To zna­czy, mieli po­słać, szkoły Niemcy za­mknęli i wró­cili pę­dem na Po­dole, ale jak tam So­wieci we­szli, to znów pę­dem stam­tąd ucie­kli i te­raz wszyst­kie na ku­pie miesz­kają we Frysz­taku.

– Tu­taj też Niemcy… – Pola wes­tchnęła.

– Sztab ja­kiś tu mają, w każ­dym ra­zie ruch jest od rana do nocy. Jula im musi go­to­wać, choć jej to aku­rat płacą, ja Szko­pom buty czysz­czę i noc­niki opróż­niam, ale mi nie płacą. Bę­dziemy się z Julą że­nić za mie­siąc, może pa­nienka na na­sze we­se­li­sko zo­sta­nie?

Pola się uśmiech­nęła.

– Jula? Czy ja ją znam?

– Ra­czej nie. Jula przy­szła do dworu pra­co­wać w to lato, jak pa­nienka do Lwowa po­je­chała. Ona jest z ochronki, matka i oj­ciec po­marli wraz, jak pięć lat miała. Na­sza pani ją przy­wio­zła któ­re­goś dnia i przy­uczyła do po­ko­jów po­słu­gi­wać. Bar­dzo z niej za­do­wo­lona. – Edzio mó­wił to z dumą i go­rą­cym ser­cem.

– Szczę­ściarz z cie­bie! Tylko do­brze ją trak­tuj, jakby twoją pa­nią była.

– A pew­nie! To moje skarby je­dyne.

We­szli do stajni. Od progu czuć było za­pach słomy, skóry, su­chego drewna i zwie­rzę­cych od­de­chów. Pola lu­biła tę mie­szankę odo­rów, które ze sobą do­brze współ­grały, za­cią­gnęła się mocno po­czu­ciem bez­pie­czeń­stwa, jak wtedy, kiedy była dziec­kiem. Tu­taj ukry­wała się przed za­da­wa­nymi jej pra­cami, wa­biła Teo­sia, żeby sie­dział z nią na sia­nie i słu­chał opo­wie­ści o da­le­kim świe­cie, który znała z ksią­żek, albo pięk­nych ba­jek o księż­nicz­kach, świ­nio­pa­sach, cza­row­ni­cach i za­gu­bio­nych dzie­ciach.

– A pań­stwo Mo­raw­scy zdrowi? Teo zdrowy? – za­py­tała, roz­glą­da­jąc się, gdzie by zor­ga­ni­zo­wać so­bie le­go­wi­sko.

– Dzię­ko­wać Naj­święt­szej Pa­nience, wszy­scy do­brze się mają. Niech się po­łoży na końcu, pu­sto tam jest. Nie da­lej jak wczo­raj Ka­stora nam za­re­kwi­ro­wali i już go pew­nie nie od­da­dzą. Do woza go przy­wią­zali i ka­zali cią­gnąć… Ech… Szkoda mi śliny mar­no­wać na to, co oni tu wy­ra­biają. Wody przy­niesę ze studni.

Edzio za­brał la­tar­nię i na­gle zro­biło się ciemno. Pola spoj­rzała w pół­okrą­głe okna wy­soko w mu­rze. W jed­nym uka­zał się księ­życ i oświe­tlił przej­ście mię­dzy za­gro­dami. Szła po­woli, za­glą­da­jąc do koni, za­trzy­my­wała się przy tych, któ­rych nie znała, a do tych, które znała, Tun­dry, Gin­ger, Aresa i Pio­runa, za­częła prze­ma­wiać tak czule, że za­częły na­gle strzyc uszami i trze­pać łbem z za­do­wo­le­niem.

– Pa­mię­tasz mnie…? Pew­nie, że pa­mię­tasz… – Gła­skała kark Gin­ger, pięk­nej sze­ścio­let­niej kla­czy, którą Teoś do­stał na pre­zent od ojca. Po­da­ro­wał ją Poli w nie­for­mal­nej ce­re­mo­nii, w któ­rej tylko oni dwoje uczest­ni­czyli. Była to jedna z wielu ich dzie­cin­nych ta­jem­nic.

Pola ścią­gnęła płaszcz i roz­ście­liła go w ką­cie. Pod­ło­żyła ple­cak pod głowę i przez chwilę pa­trzyła na drep­czące w miej­scu ko­pyta „swo­jej kla­czy”. Za­pach słomy i siana ją odu­rzył. Kiedy Edzio wró­cił do stajni z gar­nusz­kiem zim­nej wody, Pola spała z głową wtu­loną w ra­mię.