Na Zachód po trupie Polski - ebook

WPROWADZENIE

Niemiecka agresja na Związek Sowiecki z 22 czerwca 1941 roku była wojną ofensywną, zaplanowaną i przeprowadzoną zgodnie z ideologią rozszerzenia własnej przestrzeni życiowej (Lebensraum). Miała przez to charakter wojny wyniszczającej (Vernichtungskrieg). Co do tego panuje wśród badaczy na całym świecie dość powszechna zgoda, i można wskazać choćby na wypowiedzi samego Hitlera, które to potwierdzają.

Propaganda sowiecka, zarówno wojenna, jak i późniejsza, odpowiednio nagłaśniała te fakty, usuwając w cień trwający aż do wspomnianej napaści niemiecko-sowiecki sojusz wojenny oraz własne, sowieckie plany ataku. Albowiem już od końca lat dwudziestych ubiegłego wieku Związek Sowiecki szykował się do totalnej rozprawy z Europą Zachodnią, a później z resztą świata. Dokumenty odnalezione ostatnio w moskiewskich archiwach nie pozostawiają co do tego żadnych złudzeń.

Wybuch Wielkiego Kryzysu po tzw. „czarnym piątku” (25 października 1929 roku) przyspieszył tylko przygotowania do tej ofensywy. W 1930 roku późniejszy marszałek Michaił Tuchaczewski opracował koncepcję wojny niszczycielskiej przeciwko Europie Zachodniej. Przewidywano w niej użycie ogromnej ilości czołgów (50 tys.) i samolotów (40 tys.) oraz „masowe użycie chemicznych środków bojowych”.

Zaplanowanym jej celem było rozszerzenie zasięgu władzy komunistycznej w Europie i na świecie przy użyciu siły zbrojnej, co zostało nazwane wywołaniem światowej rewolucji. W tych bolszewickich planach Niemcy były postrzegane jako kraj kluczowy, z racji swego geopolitycznego położenia w centrum Europy, a także z powodu potencjału przemysłowego i siły klasy robotniczej (z której mieli się wywodzić w przyszłości żołnierze rewolucji). Lecz aby wizja ta mogła się urzeczywistnić, należało wcześniej pokonać antykomunistyczną Polskę.

Tuchaczewski przekonał do swej idei Stalina i od początku 1931 roku Armia Czerwona była rozbudowywana, reorganizowana i wyposażana według jego koncepcji. Cała gospodarka i życie społeczne ZSRS zostały podporządkowane głównemu celowi: gigantycznym przygotowaniom do zaborczej wojny rewolucyjnej. Dla uzyskania środków na realizację tych planów sięgnięto po zasoby gospodarcze szerokich rzesz ludności, przede wszystkim chłopów, stosując przy tym masowy terror, rozpętany na niespotykaną, gigantyczną skalę. Jednakże mimo to nie wszystko odbywało się według zatwierdzonych planów. Nie osiągano wymaganych rezultatów, zdarzały się też spektakularne porażki. Z zasady były uznawane za rozmyślny sabotaż i szkodnictwo.

Politykę przygotowań do wojny ofensywnej przeciwko Zachodowi Stalin prowadził do 22 czerwca 1941 roku; w niczym nie zmieniło jej rozstrzelanie Tuchaczewskiego i jego najbliższych współpracowników w czerwcu 1937 roku. Pakt z Hitlerem z 24 sierpnia 1939 roku oznaczał dla Stalina jedynie tymczasowy sojusz zawarty ze względów praktycznych – podobnie widział to Hitler. Jak wynika z wypowiedzi samego Stalina i jego zaufanych, zamierzano doprowadzić Europę do wojny i pozwolić wykrwawić się krajom zachodnim, aby w odpowiednim momencie zaatakować. Zarazem pakt z Niemcami umożliwiał Stalinowi rozszerzenie zasięgu władzy komunistycznej poza granice ZSRS. We wrześniu 1939 roku, w dniu napaści na Polskę, Związek Sowiecki wszedł na drogę „polityki ofensywnej”, tzn. zaborczej wojny rewolucyjnej – zresztą tą drogą tak czy owak zawsze kroczył, jak 4 czerwca 1941 roku podsumował niedwuznacznie w czasie posiedzenia na Kremlu Andriej Żdanow, jeden z najbliższych współpracowników Stalina.

Po wchłonięciu części Polski i innych krajów, od wiosny 1941 roku Stalin intensywnie przygotowywał się do ataku na Niemcy, przy czym – mimo licznych ostrzeżeń – nie wierzył w niemieckie zamiary bezpośredniej napaści na ZSRS w lecie 1941 roku. Z drugiej strony, kiedy 22 czerwca 1941 roku Niemcy najechały Związek Sowiecki, Hitler i jego generałowie zupełnie nie byli zorientowani co do skali sowieckich przygotowań do wojny, które szły wówczas pełną parą. Jak zanotował w swoim dzienniku pod datą 19 sierpnia 1941 roku Goebbels – przed 22 czerwca nie mieli oni „pojęcia” o skali tych zbrojeń.

Prezentowana tu książka, oparta na ogromnej liczbie materiałów źródłowych – głównie dokumentów z moskiewskich archiwów – po raz pierwszy szczegółowo rekonstruuje genezę i przebieg sowieckich przygotowań do wojny. Dotychczasowe badania na ten temat nie są zadowalające, a częściowo nawet odzwierciedlają sowiecką propagandę o rzekomo defensywnej czy wręcz „miłującej pokój” polityce zagranicznej Związku Sowieckiego. Taktykę wojenną ZSRS w dalszym ciągu opisuje się jako „ofensywną” (względnie: „wysuniętą”) obronę; na tę sztuczkę sowieckiej propagandy nabierali się liczni badacze i autorzy zachodni, łącznie ze mną1. Niedawno Richard Overy pisał: „Mimo wielu prób wykazania, że w latach 30. i 40. Stalin planował zaborcze wojny rewolucyjne, większość dowodów wciąż wskazuje na to, że przyjmował on pozycję defensywną, reaktywną”2. Jednak nie przytacza on żadnego z owych rzekomych dowodów na obronne nastawienie Stalina. Dopiero szczegółowa i nadzwyczaj zajmująca lektura dokumentów w moskiewskich archiwach zmusiła mnie do rewizji własnych przekonań, ukształtowanych przez zachodnie badania, do dalszych studiów i w końcu do napisania tej książki3.

Nie odbyła się jeszcze poważna, oparta na źródłach naukowa debata dotycząca motywów i zamiarów Stalina. Wynika to po pierwsze z tego, że kwestii tej wciąż przypisuje się ogromne znaczenie polityczno-ideologiczne, co, jak wiadomo, nigdy nie sprzyja badaniom i związanym z nimi dyskusjom. Decydującą rolę odgrywają wówczas nie fakty, lecz polityczne interesy i ideologiczne przekonania. Po drugie, dotychczasowa debata naznaczona była brakiem odpowiednich źródeł z rosyjskich archiwów, co stale jest powodem do skarg i narzekań. Utrudniało to rzeczową wymianę myśli, a wręcz czyniło ją niemożliwą – czasem badacze mieli do dyspozycji więcej spekulacji i ideologii niż analiz. Po trzecie, debata nad sowieckimi przygotowaniami i planami wojennymi przesłonięta została przez niezwykle pod względem ideologicznym obciążony spór wokół tzw. tezy o wojnie prewencyjnej, zgodnie z którą Hitler napadł na ZSRS, aby uprzedzić grożący mu atak sowiecki. W latach dziewięćdziesiątych kontrowersje wokół tezy o wojnie prewencyjnej przerodziły się „w rodzaj polityczno-ideologicznej wojny religijnej”4.

Spór ten wybuchł pod koniec lat osiemdziesiątych, na skutek publikacji Lodołamacza Wiktora Suworowa (Władimira Rezuna). Wprawdzie nie miał on wcześniej i nadal nie ma dostępu do odpowiednich dokumentów, jednak jako były oficer Armii Czerwonej i sowieckiego wywiadu wojskowego poznał system komunistyczny od wewnątrz – w tym także jego ideologiczne cele. Suworow opierał swoje tezy na opublikowanych wspomnieniach, doniesieniach prasowych, wojskowych komunikatach i innych źródłach drukowanych. O ile dostępne dziś archiwalia w znacznym stopniu potwierdzają jego interpretacje celów i zamiarów Stalina, o tyle nie da się utrzymać głoszona przezeń teza o planowanym latem 1941 roku sowieckim ataku na Niemcy5.

Stan źródeł

Spór wokół tezy o wojnie prewencyjnej i wojennych planach Stalina toczył się w istocie bez wykorzystania odpowiednich źródeł z rosyjskich archiwów. Dyskusje dotyczyły pojedynczych, ujawnionych w międzyczasie dokumentów, tego, czy są one wiarygodne, i jak je interpretować. Jednak w ostatnich latach stan źródeł i badań znacznie się poprawił, mimo generalnie restrykcyjnej polityki archiwalnej obecnego państwa rosyjskiego. Niniejsze opracowanie sporo zawdzięcza tej nowej sytuacji. Opiera się ono na ogromnej liczbie rosyjskojęzycznych dokumentów z moskiewskich archiwów; większość z nich została tu udostępniona i wykorzystana po raz pierwszy.

O jakie źródła chodzi? Przede wszystkim o tajne protokoły Biura Politycznego – to jedno z kluczowych źródeł dla badań nad historią Związku Sowieckiego. Formalnie są one dostępne od kilku lat, ale niektóre ich punkty wciąż jeszcze pozostają nieujawnione. W ostatnich latach pojedynczy historycy badali te dokumenty pod różnymi kątami6. Jednak z perspektywy sowieckich przygotowań do wojny protokoły te zostały systematycznie zanalizowane dopiero w niniejszej książce.

Bardzo istotnym z tego punktu widzenia zasobem źródeł są także dokumenty poszczególnych bolszewickich przywódców, w pierwszym rzędzie Stalina, a ponadto Wiaczesława Mołotowa, Andrieja Żdanowa, Anastasa Mikojana i Grigorija Malenkowa, dostępne dopiero od niedawna. Na uwagę zasługują zapiski Lwa Trockiego, Feliksa Dzierżyńskiego (założyciela CzeKa), sekretariatu Lenina czy choćby Klimienta Woroszyłowa. Ważne są również akta różnych sowieckich instytucji, takich jak Rewolucyjna Rada Wojenna, Biuro Polityczne, Komitet Centralny czy wreszcie komisje kontroli partyjnej i państwowej. Wyjątkowe znaczenie dla niniejszych rozważań mają zasoby archiwalne Komitetu Obrony – do niedawna zupełnie niedostępne. Komitet Obrony zajmował się wyłącznie przygotowaniami do wojny.

Najważniejsze dokumenty na ten temat znajdują się w moskiewskim Rosyjskim Państwowym Archiwum Historii Społeczno-Politycznej (RGASPI), dawnym archiwum partyjnym. Na pierwszy rzut oka może to wydawać się zaskakujące: wszak tego rodzaju akt należałoby się spodziewać raczej w archiwum wojskowym. Jednak w przypadku niniejszego opracowania nie idzie o badania z zakresu wąsko pojętej historii militarnej, ale o analizę polityczno-historyczną, kładącą silny nacisk na militarne, gospodarcze i społeczne aspekty dziejów ZSRS w latach ­1919-1941. Kluczowe dokumenty odnoszące się do całego tego kompleksu zagadnień znajdują w przechowywanych w byłym archiwum partii aktach Politbiura, Komitetu Centralnego i poszczególnych przywódców sowieckich. To partia bowiem, ze Stalinem na czele, tworzyła centrum władzy komunistycznego państwa; to tam o wszystkim decydowano, w tym także o kwestiach wojskowych.

Ogromne znaczenie mają ponadto liczne w ostatnich latach rosyjskojęzyczne publikacje źródeł. Niektóre z nich zostały tu wykorzystane, jak choćby dwie duże, kilkutomowe edycje źródeł na temat sowieckiej polityki wobec wsi, sześciotomowy zbiór dokumentów o historii gułagu, dokumenty Głównej Rady Wojennej Armii Czerwonej, protokoły posiedzeń Rady Wojennej przy ludowym komisarzu obrony z lat 1937 i 1938, zbiór dokumentów o sowiecko-fińskiej „wojnie zimowej”, korespondencja między Stalinem i Wiaczesławem Mołotowem (dostępna też po niemiecku) oraz między Stalinem i Lazarem Kaganowiczem, wreszcie kilkutomowe wydania doniesień i sprawozdań kierowanych do Stalina przez sowieckie tajne służby. Bardzo ważne są opublikowane również dzienniki Georgia Dymitrowa, przywódcy Kominternu, oraz często dziś niedoceniane mowy czy artykuły Lenina i Stalina, także wydane już w języku polskim7.

Zarówno źródła wykorzystane w niniejszych badaniach, jak i te opublikowane w międzyczasie pozwalają zrekonstruować sowiecką politykę wewnętrzną i zagraniczną, w szczególności jej motywy i cele, ale również ich realizację – niezależnie od tego, co głosiła komunistyczna propaganda. Pierwszorzędne znaczenie zyskują wówczas dokumenty, które nie powstawały w zwykłym trybie składania normalnych, oficjalnych raportów, lecz miały np. za zadanie w sposób poufny wskazywać kłopoty, nadużycia i skutki nieudolności, aby je następnie skorygować, ewentualnie usuwać. Warto przyjrzeć się zwłaszcza wszelkiego rodzaju memoriałom na temat stanu przygotowań do wojny – Armii Czerwonej, przemysłu zbrojeniowego – i innym związanym z tym kwestiom (na przykład strategii czy ideologii wojennej), które kierowano przede wszystkim do Stalina, ale także do jego najbliższych współpracowników. Równie ważne są sporządzane w tamtym czasie protokoły, zapiski i notatki z różnych posiedzeń, narad i rozmów. W powiązaniu z innymi źródłami czy dokumentami pozwalają one wiernie i szczegółowo zrekonstruować sowieckie przygotowania wojenne oraz stojące za nimi motywacje – zarówno w ich ogólnym charakterze, jak i w poszczególnych aspektach.

Niniejsze opracowanie skupia się na latach ­1919-1941. Podzielono je na dwie wielkie części. Część pierwsza obejmuje czas od roku 1919 do lata roku 1929. Bez tej „prehistorii” nie sposób zrozumieć genezy i przebiegu sowieckich przygotowań wojennych z lat trzydziestych. Najpierw omówiona zostanie bolszewicka ideologia światowej rewolucji i strategiczna rola Niemiec w komunistycznych planach rewolucyjnych. Zaraz potem wojna polsko-bolszewicka z 1920 roku, czyli nieudana próba przebicia się bolszewików do centrum Europy, wraz z jej doniosłymi konsekwencjami dla polityki wewnętrznej i zagranicznej komunistycznego państwa.

Po klęsce pod Warszawą w lecie 1920 roku bolszewicy skoncentrowali się na umocnieniu władzy w kraju i stłumieniu zbrojnego oporu antykomunistycznego, w szczególności powstań chłopskich. W 1921 roku Lenin w celu uspokojenia kraju i odbudowy gospodarki wprowadził nową politykę gospodarczą (NEP). W latach ­1921-22 bolszewikom w znacznym stopniu udało się złamać zbrojny opór antykomunistyczny. Osiągnięcia gospodarcze były jednak o wiele mniejsze. Po początkowej umiarkowanej poprawie stanu gospodarki od 1924 roku postępował coraz bardziej zaostrzający się kryzys ekonomiczny i społeczny. W drugiej połowie lat dwudziestych na Kremlu obawiano się nawet kolejnych powstań.

Także w polityce zagranicznej, o czym będzie jeszcze dokładnie mowa, lata dwudzieste oznaczały dla Związku Sowieckiego ciągłe porażki. Żałosnym niepowodzeniem zakończyła się podjęta jesienią 1923 roku próba wzniecenia rewolucji w Niemczech, z którą bolszewiccy przywódcy wiązali duże nadzieje. W latach ­1922-23 poprawiła się nieco sytuacja europejskiej i światowej gospodarki (niemieckiej od roku 1924), co przyczyniło się do politycznej i społecznej stabilizacji w niektórych krajach. W znacznym stopniu zmniejszyło to nadzieje na rewolucję proletariacką w tych państwach, a zwłaszcza w Niemczech. Do kryzysu gospodarczego i społecznego w ZSRS doszedł teraz kryzys ideologiczny.

Z kolei śmierć Lenina (21 stycznia 1924 roku) spowodowała poważny kryzys przywództwa w partii. Wybuchła zażarta walka o władzę i schedę po wodzu rewolucji, z której zwycięsko wyszli Stalin i jego wewnątrzpartyjni sojusznicy. W1927 roku władza Stalina była już utrwalona, a w następnych latach rozbudowywał ją do postaci niczym nieograniczonej dyktatury. Od połowy lat dwudziestych Stalin i jego zwolennicy forsowali koncepcję budowy socjalizmu w jednym kraju. W istocie chodziło o takie uzbrojenie Związku Sowieckiego, aby w razie potrzeby był on w stanie przy pomocy armii samodzielnie rozszerzyć zasięg rewolucji poza własne granice. Do tego należało przede wszystkim rozbudować Armię Czerwoną oraz przemysł zbrojeniowy, które w latach dwudziestych znajdowały się w bardzo złym stanie. Kolejnym warunkiem było „uspokojenie” własnego, bardzo niepewnego zaplecza przed przyszłą wojną rewolucyjną; chodziło tu zwłaszcza o chłopów. Oba te aspekty zostaną w niniejszej pracy dokładnie omówione.

Część pierwszą zamyka podsumowanie stanu przygotowań wojennych w lipcu 1929 roku, część druga zaczyna się od Wielkiego Kryzysu i jego skutków dla świata kapitalistycznego. Na tym tle scharakteryzowane zostaną posunięcia Stalina i jego towarzyszy, którzy zakładali, że kryzys wejdzie wkrótce w fazę „imperialistycznej wojny”. Zintensyfikowali więc masowe zbrojenia, rozbudowę i reorganizację Armii Czerwonej, a całe przedsięwzięcie przybrało gigantyczne rozmiary.

Na początku 1930 roku Stalin nakazał też radykalnie przyśpieszyć przymusową kolektywizację i jednocześnie rozpocząć niszczycielską kampanię przeciwko chłopom, aby złamać szeroki opór, jaki budziła kolektywizacja. Chodziło o zapewnienie sobie nieograniczonego dostępu do plonów, aby w ten sposób finansować gigantyczne zbrojenia. Dokładniej przyjrzymy się masowemu terrorowi skierowanemu przeciwko chłopom, w szczególności zaś masowym deportacjom. W osobnym rozdziale omówimy też Wielki Głód z lat ­1932-33, który – co do tego nie ma żadnych wątpliwości – sztucznie wywołali sowieccy decydenci, a który pochłonął wiele milionów ofiar.

Następnie scharakteryzowana zostanie koncepcja wojny niszczycielskiej przeciwko Zachodowi, rozwinięta przez Michaiła Tuchaczewskiego w 1930 roku. Tuchaczewski uzyskał dla niej poparcie Stalina. Pokażemy, jak sowieckie siły zbrojne zostały zgodnie z tą koncepcją zreorganizowane, rozbudowane i wyposażone, ze szczególnym uwzględnieniem wojsk pancernych i lotniczych. Mowa też będzie o przemyśle zbrojeniowym. Szczegółowo opisane zostaną nierzadko spektakularne porażki przy realizacji planów zbrojeniowych oraz reakcje władzy komunistycznej, przede wszystkim regularne poszukiwania kozłów ofiarnych.

Wbrew nadziejom Stalina światowy kryzys gospodarczy nie przerodził się w „imperialistyczną wojnę”. W Niemczech do władzy doszedł Adolf Hitler, do czego – jak pokażemy – w znacznym stopniu przyczynili się Stalin i niemieccy komuniści. Hitler przekształcił swoją władzę w dyktaturę i w ciągu kilku lat na nowo uzbroił swój kraj. Jednak Stalin uważał antykomunistyczną retorykę Hitlera za celowy manewr, mający – jak stwierdził w 1935 roku – „uśpić” Francję. Zdaniem Stalina najważniejszym celem Hitlera było odzyskanie obszarów utraconych w wyniku pierwszej wojny światowej. Wydarzenia roku 1938 i 1939 zdawały się potwierdzać te przewidywania. W tym punkcie wyjaśnimy genezę paktu Hitler-Stalin oraz jego polityczne, militarne i gospodarcze konsekwencje z punktu widzenia Moskwy. W tym kontekście umieszczona zostanie też sowiecka napaść na Finlandię wraz z jej rozmaitymi skutkami. Walki sowiecko-fińskie unaoczniły Stalinowi, że mimo wieloletnich przygotowań Armia Czerwona nie jest w stanie prowadzić wojny ofensywnej przeciwko silnemu wrogowi.

Od 1940 roku Armia Czerwona znowu była mocno reorganizowana, rozbudowywana i zaopatrywana, tak aby powstała z niej jedna z najskuteczniejszych i najpotężniejszych armii inwazyjnych w dziejach świata. Od końca 1940 roku, a szczególnie intensywnie od wiosny roku 1941 Stalin otwarcie już szykował Armię Czerwoną do ataku na Niemcy. W trakcie tych przygotowań zastała go niemiecka napaść z 22 czerwca 1941 roku. Na koniec zajmiemy się pytaniem, jaką wiedzą dysponował Hitler na temat idących pełną parą sowieckich przygotowań do wojny ofensywnej. W tym kontekście rozważymy też tzw. tezę o wojnie prewencyjnej.

Kilka uwag na temat terminologii i sposobu pisania. W tekście używam pojęć „sowiecki/radziecki” i „komunistyczny” zamiast „rosyjski”, jeżeli mowa jest o sowieckiej polityce czy sowieckich zbrodniach. Słowa „rosyjski” i „sowiecki/radziecki” w potocznym życiu często używane są synonimicznie. Jednak twórcy ZSRS i warstwy przodujące tego państwa uważali się przede wszystkim za komunistów, toteż Związek Sowiecki nie był w ścisłym znaczeniu rosyjskim państwem narodowym. Zresztą nie tylko pierwszymi, ale i najczęstszymi ofiarami Sowietów byli, obok Ukraińców, właśnie Rosjanie. W pierwszych latach władzy komunistycznej rosyjskich nacjonalistów i patriotów systematycznie eliminowano, ponieważ uznawano ich za inicjatorów antykomunistycznego oporu. Dlatego byłoby błędem i niekonsekwencją określanie sowieckich zbrodni, instytucji i imperialnej polityki mianem „rosyjskich”. Sowieccy przywódcy i winowajcy dokonywali swych zbrodni i prowadzili swoją politykę w imieniu komunizmu, dlatego jako synonimów będę używać pojęć „komunistyczny”, „sowiecki/radziecki” i „bolszewicki”.

Źródła rosyjskojęzyczne zostały przetłumaczone przez Jana Szumskiego. W bibliografii umieszczone zostały tylko dzieła cytowane. Z pewnością nie jest ona kompletna.

Wiele osób pomagało mi w moich intensywnych poszukiwaniach źródeł. Zwłaszcza dzięki wsparciu archiwistek i archiwistów w Moskwie udawało mi się docierać do cennych materiałów. Z wielkim zaangażowaniem współpracowali ze mną Jan Szumski i Andrzej Drobyszewski. Ich głęboka znajomość historii życia codziennego ZSRS pomogła mi lepiej zrozumieć wiele aspektów tej historii. Jan Szumski odszyfrowywał liczne, często prawie nieczytelne dokumenty pisane ręcznie. Aleksander Gogun był źródłem wielu inspiracji, ważnych rad i wartościowych wskazówek bibliograficznych. Podziękowania należą się również Fundacji „Erich und Erna Kronauer-Stiftung”, której wsparcie było niezwykle ważne w końcowej fazie projektu.

Bogdan Musiał, listopad 2007

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------

1 Por. na przykład Walter S. Dunn, The Soviet Economy and the Red Army, ­1930-1945, Westport (Connecticut) 1995. Dunn głosi tezę, iż od 1933 roku Związek Radziecki poważnie szykował się do obrony. Podstawę jego pracy stanowią opublikowane radzieckie dane statystyczne; Bogdan Musiał (red.), Sowjetische Partisanen in Wei russland. Innenansichten aus dem Gebiet Baranovi ­1941-1944. Eine Dokumentation, München 2004, s. ­16; Richard Overy, Russlands Krieg ­1941-1945, Reinbek 2003, s. ­67-122; Benno Ennker, Stalin-Regime ­1939-1941: Politische Lähmung im Angesicht der kommenden Katastrophe, w: Bianka Pietrow-Ennker (red.), Präventivkrieg? Der deutsche Angriff auf die Sowjetunion, Frankfurt am Main 2000, s. ­142 i następne.

2 Richard Overy, Die Diktatoren. Hitlers Deutschland, Stalins Russland, München 2005, s. ­585.

3 Już w styczniu 2006 ukazał się artykuł: Bogdan Musiał, „Wir werden den ganzen Kapitalismus am Kragenpacken”. Sowjetische Vorbereitungen zum Angriffskrieg in den dreifiiger undAnfang der rierziger Jahre, „Zeitschrift für Geschichtswissenschaft” 2006, nr 1, s. ­45-65, w którym przedstawiam pierwsze efekty moich badań.

4 Bernd Wegner, Präventirkrieg 1941? Zur Kontroverse um ein militärhistorisches Scheinproblem, w: Historische Debatten und Kontroversen im 19. und 20. Jahrhundert, Jurgen Elvert, Susanne Krauss (red.), Franz Steiner, Stuttgart 2003, s. ­206-219; w szczególności por. rozdział „Wiedza Hitlera o radzieckich przygotowaniach wojennych a spór o wojnę prewencyjną” w niniejszej książce.

5 Wiktor Suworow, Lodołamacz (tłum. Andrzej Mietkowski, Piotr Halbersztat, AiB, Warszawa 1997); po tej książce nastąpiły kolejne publikacje, w których Suworow powtarzał i rozwijał swoją tezę: Dzień M (tłum. Andrzej Mietkowski, AiB, Warszawa 1996) i Ostatnia republika (tłum. Andrzej Bobrowicki i Dorota Majeńczyk, Rebis, Poznań 2009).

6 Na przykład Politbiuro CKRKP (b) – WKP (b) i Komintiern. ­­1919-1943. Dokumienty, G.M. Adibiekow (red.), ROSSPEN, Moskwa 2004; Politbiuro CKRKP (b) – WKP (b) i Jewropa. Rieszenija „osoboj papki”, ­­1923-1939, ROSSPEN, Moskwa 2001.

7 Tragiedija sowietskoj dieriewni. Kollektiwizacyja i raskulacziwanije. Dokumienty i matieriały, ­1927-1939, ROSSPEN, Moskwa ­1998-2006 (w 5 tomach); Sowietskaja dieriewnija głazami WCzK-OGPU-NKWD, ­1918-1939, Dokumienty i matierialy, ROSSPEN, Moskwa ­1998-2005 (w 4 tomach); Istorija stalinskogo Gułaga. Koniec ­1920-ch – pierwaja połowina ­1950-ch godow Sobranije dokumientow w 7 tomach, ROSSPEN, Moskwa ­2004-2005; Łubianka. Stalin i WCzK-GPU-OGPU-NKWD. Janwar 1922 – diekabr 1936, Matierik-Alfa, Moskwa 2003 (dalej jako: Łubianka, ­1922-1936); „Zimnaja wojna”: rabota nad oszybkami (apriel – maj 1940). Matierialy komissij Gławnogo wojennogo sowieta Krasnoj Armii po obobszczeniju opyta finskoj kampanii, Letnij sad, Moskwa – Sankt Petersburg 2004; Łubianka. Stalin i gławnoje uprawlenije gosbiezopasnosti NKWD ­1937-1938, Matierik-Alfa, Moskwa 2004; Gławnyj wojennyj sowiet RKKA 13 marta 1938 g. – 20 ijuna 1941 g. Dokumienty i matieriały, ROSSPEN, Moskwa 2004; Wojennyj sowiet pri Narodnom Komissarie Oborony SSSR – 1938, 1940 gg. Dokumienty i matieriały, ROSSPEN, Moskwa 2006.1. Bolszewicki pucz w Rosji. „Rewolucja światowa” jako naczelne hasło bolszewików

W październiku 1917 roku, po dokonaniu zamachu stanu, bolszewicy z Leninem na czele byli przekonani, że ogień światowej rewolucji, który rozniecili w Rosji, wkrótce ogarnie całą Europę, o ile nie cały świat. W pierwszych miesiącach po udanym przewrocie bolszewicy zamierzali skonsolidować władzę wewnątrz kraju, a ponadto mieli w planach pokonanie i likwidację wewnętrznych przeciwników i wrogów. Cel był jeden: Rosja, mówiąc słowami Lenina, miała się stać „ogniskiem światowego pożaru socjalistycznego”1, tak aby rozpowszechnić rewolucyjną ideologię na cały glob lub przynajmniej na całą Europę.

Lenin często wypowiadał się w tym duchu. I tak na przykład w przemówieniu z 6 listopada 1920 roku wyjaśniał: „Wiedzieliśmy wtedy , że nasze zwycięstwo będzie zwycięstwem trwałym tylko wówczas, gdy nasza sprawa zwycięży na całym świecie, podjęliśmy bowiem nasze dzieło, licząc li tylko na rewolucję światową”2. A w mowie z 1 marca 1920 roku, sięgając pamięcią wstecz, stwierdzał: „Kiedy przeszło dwa lata temu, jeszcze na początku rewolucji rosyjskiej, mówiliśmy o nadciągającej międzynarodowej rewolucji światowej – było to przewidywanie i w pewnym stopniu przepowiednia”3.

Lenin przez całe swoje życie niezmiennie i z zapałem dążył do wywołania światowej rewolucji i rozszerzania jej zasięgu; nie zmienił tego również zwycięski zamach stanu z października 1917 roku. Robert Service pisze:

W roku 1918 powstrzymała go jedynie miażdżąca przewaga militarna Niemiec, a kiedy po zakończeniu pierwszej wojny światowej wojska niemieckie wycofały się, Lenin nie wysłał oddziałów Armii Czerwonej poza granice Rosji tylko dlatego, że w kraju wybuchła wojna domowa. W jednej z poufnych rozmów pozwolił sobie ująć to następująco: „Skoczymy kapitalizmowi do gardła z chwilą, gdy tylko będziemy dość silni, by go dobić”. Europa cały czas pozostała kluczowym elementem jego planów strategicznych4.

Lenin miał jednak przede wszystkim nadzieję, że rewolucje w innych państwach europejskich wybuchną bez konieczności aktywnego udziału bolszewickiej Rosji. Dlatego był gotów wspierać proces rewolucyjny za pomocą środków finansowych, materiałów propagandowych i politycznych instrukcji, ufając, że i w innych krajach Europy rewolucja wkrótce zwycięży5.

Wśród publikacji Lenina po zamachu niewiele poświęconych jest kwestii wojny rewolucyjnej i światowej rewolucji – nie sprzyjała temu dynamiczna sytuacja, choć miał on już plan wydania Doświadczeń rosyjskich rewolucji 1905 i 1917. Trzydziestego listopada 1917 roku pisał: „Poza tytułem nie byłem w stanie napisać ani linijki tego rozdziału: kryzys polityczny, przeddzień październikowej rewolucji »przeszkodziły« temu. Z takiej »przeszkody« można się jedynie cieszyć. Przyjemniej i pożyteczniej przeżyć »doświadczenia rewolucji«, niż o nich pisać”6. Trzy lata później Trocki pisał do Lenina:

U nas w kręgach partyjno-wojskowych toczy się tymczasem debata nad doktryną wojenną. W szczególności zarzuca się Armii Czerwonej, że jej „doktryna wojenna” (o to nadęte słowo wybuchł już cały spór) nie obejmuje idei rewolucyjnej wojny ofensywnej. Piszę obecnie serię artykułów czy broszurę, w której chciałbym zebrać to, co partia w różnych okresach mówiła o wojnach rewolucyjnych – przed październikiem i po nim. Czy moglibyście mi powiedzieć, gdzie i co pisaliście na ten temat? Czy nie wydano w tej sprawie uchwały? Wasz Trocki7.

Lenin odpowiedział mu 23 listopada 1921 roku: „Osobnego opracowania chyba nie było. Sporo na marginesie , zwłaszcza w latach ­1914-17”8. W pierwszych miesiącach po październikowym zamachu Lenin i czołowi bolszewicy nie mieli czasu na prowadzenie teoretyczno-ideologicznych debat nad światową rewolucją i rewolucyjnymi wojnami ofensywnymi, ponieważ zajmowali się właśnie kształtowaniem historii powszechnej, czego byli zresztą całkowicie świadomi. Jednak Lenin, Trocki, Zinowjew i inni przywódcy bolszewiccy, podobnie jak komuniści w innych krajach, żywili przekonanie, iż wojna i następujące po niej kryzysy stworzyły warunki dla rewolucji w Europie i likwidacji burżuazyjnego społeczeństwa9.

Lenin i jego najbliżsi współpracownicy traktowali rewolucję w Rosji jako pierwszy etap rewolucji światowej, jako ognisko rewolucji. Komunistyczna ideologia miała bowiem aspiracje do panowania nad światem. W marcu 1919 roku na kongresie w Moskwie (2-6 marca) powołano z inicjatywy Lenina Trzecią Międzynarodówkę (Komintern), która miała za zadanie stać się ośrodkiem zarządzającym światową rewolucją10.

Jeszcze w roku 1919 wydarzenia polityczne w Europie zdawały się potwierdzać oczekiwania na nadchodzący przełom. Wszak wojna zakończyła się w krajach środkowoeuropejskich rewolucjami, które zmiotły z powierzchni ziemi austriacką monarchię i niemieckie cesarstwo. W marcu 1919 roku powołano na Węgrzech Republikę Rad, co wzmocniło nadzieje bolszewików. W kwietniu tego roku Grigorij Zinowjew pisał:

Ruch rozwija się z tak zawrotną szybkością, że z przekonaniem można powiedzieć: już za rok zaczniemy zapominać, że w Europie toczyła się walka o komunizm, ponieważ w ciągu roku cała Europa będzie komunistyczna. Walka w imię komunizmu przeniesie się do Ameryki, a być może też do Azji i w inne części świata11.

Cztery lata później, patrząc wstecz, Zinowjew stwierdzał, co następuje: „Ruch bolszewicki oczekiwał zwycięstwa światowej rewolucji tuż po zwycięstwie rewolucji w Rosji. Kapitalizm okazał się jednak bardziej żywotny i elastyczny. Jeśli idzie o konkretne terminy rewolucji światowej, to ruch bolszewicki już dawno przyznał się do częściowo błędnych szacunków w tym względzie”12.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

------------------------------------------------------------------------

1 W ten sposób Lenin określił rewolucję bolszewicką w Rosji na przykład 5 grudnia 1919, w przemówieniu na VII Wszechrosyjskini Zjeździe Rad (Władimir Lenin, Dzieła wszystkie, Warszawa – Moskwa ­1983-1990, t. 39, s. ­366); Wladislaw Zubok, Konstantin Pleszakow, Zimna wojna zza kulis Kremla, Od Stalina do Chruszczowa, tłum. Małgorzata Koraszewska, Warszawa 1999, s. ­16 i następna.

2 Przemówienie z 6 listopada 1920 (Władimir Lenin, Dzieła wszystkie, op. cit., t. 42, s. ­1); kilka dni później, 21 listopada 1920, Lenin wyjaśniał: „Aby odniesione przez nas zwycięstwo było trwałe, musimy dopiąć tego, by rewolucja proletariacka zwyciężyła we wszystkich albo przynajmniej w kilku głównych krajach kapitalistycznych” (ibidem, t. 42, s. ­20); a pięć dni potem: „Mówiliśmy jednak zawsze, że jesteśmy tylko jednym z ogniw w łańcuchu rewolucji światowej i że nigdy nie stawialiśmy sobie za zadanie odniesienia zwycięstwa wyłącznie swoimi siłami” (ibidem, t. 42, s. ­40-41).

3 Referat z 1 marca 1920 (ibidem, t. 40, s. ­158).

4 Robert Service, Lenin. Biografia, tłum. Marek Urbański, Warszawa 2003, s. ­409-410.

5 Por. przemówienie Lenina z 5 kwietnia 1920 na zamknięcie IX Zjazdu RKP (b) (Władimir Lenin, Dzieła wszystkie, op. cit., t. 40, s. ­269-275); także przemówienie z 15 października tego samego roku (ibidem, t. 41, s. ­347-351).

6 Władimir Lenin, Państwo i rewolucja (cyt. za: http://www.mlwerke.de/le/le25/le25_489. htm).

7 Trocki do Lenina, brak daty (przed 23 listopada 1921), w: RGASPI, f. 325, op. 1, d. 480, ark. 1.

8 Lenin do Trockiego, 23 listopada 1921, ibidem.

9 Fridrich Firsow, Ein Oktober, der nicht stattfand. Die revolutionären Pläne der RKP (b) und der Komintern, w: Deutscher Oktober 1923. Ein Revolutionsplan und sein Scheitern, Bernhard H. Bayerlein, Leonid Babiczenko, Fridrich I. Firsow i Aleksander J. Watlin (red.), Berlin 2003, s. ­36.

10 „I Kongres Międzynarodówki Komunistycznej”.

11 Grigorij Zinowjew, Perspektiven der proletarischen Revolution, „Die Kommunistische Internationale” 1919, nr 1, s. ­41-42, cyt. za: Fridrich Firsow, Ein Oktober, der nicht stattfand, op. cit., s. ­36.

12 Grigorij Zinowjew, Tezy o nadchodzącej „niemieckiej rewolucji” i zadaniach komunistów rosyjskich, wygłoszone 21 września 1923 na plenum KC i zatwierdzone po korekcie przez komisję Biura Politycznego 22 września, w: RGASPI, f. 558, op. 11, d. 139, ark. 22-30 v; przedruk w niemieckim przekładzie w: Deutscher Oktober 1923, op. cit., s. ­158.